پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه داده ایم، که نتیجه مطابق ذیل است:

درس: پيامبران با مردمي مواجه بودند که از خداوند وآيات و الطافش غفلت داشتند و آخرت و پيامبران را تکذيب ميکردند و در نتيجه در دو جهان زيانکار گشتند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: در قيامت چشم کافران باز مي شود و در آن هنگام نتيجه فکر و عمل خويش را مي بينند و لذا ای مردم! در آفرینش، و در خودهاتان، و در دلیل­هاتان بازاندیشی کنید.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ ﴿99﴾ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ﴿100﴾

ریزدرب: ای مردم! پس از مرگ (که برای همه پیش می آید) با این حسرت چه میکنید؟

2

 فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلَا يَتَسَاءلُونَ ﴿101﴾ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿102﴾ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ ﴿103﴾ تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ فِيهَا كَالِحُونَ ﴿104﴾  أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَكُنتُم بِهَا تُكَذِّبُونَ ﴿105﴾ قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَالِّينَ ﴿106﴾ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ ﴿107﴾ قَالَ اخْسَؤُوا فِيهَا وَلَا تُكَلِّمُونِ ﴿108﴾ إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْ عِبَادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ ﴿109﴾ فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنتُم مِّنْهُمْ تَضْحَكُونَ ﴿110﴾ إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ ﴿111﴾

ریزدرب: ای مردم! پس از برزخ و ورود به قیامت کجای این تابلو قرار خواهید گرفت؟

3

 قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ ﴿112﴾ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَاسْأَلْ الْعَادِّينَ ﴿113﴾ قَالَ إِن لَّبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا لَّوْ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿114﴾

ریزدرب: ای مردم! قیامت فوق العاده نزدیک است.

4

أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ ﴿115﴾ فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ ﴿116﴾ وَمَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِندَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ ﴿117﴾

درب: ای مردم! راجع به خداوند چه فکر کرده اید؟

5

وَقُل رَّبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ ﴿118﴾

درب: ای پیامبر! با این مردم کجدار و مریز کن و از خداوند کمک به هدایت شان را بخواه.

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 – از اول تا اینجا

در پاراگراف 1 مؤمنان را مژده میدهد که وارث فردوس می­باشند و در آن جاودان خواهند بود . به عبارت دیگر خداوند دارد به آن دسته از مسلمانان که استعداد بیشتری برای صعود درنردبان فضیلت ومعنویت دارند ، «برنامه» ای برای خودسازی و«ورزش معنوی» میدهد و مراحل قبلی و بعدی آفرینش انسان­ها را به اشاره به یاد می آورد که ببینید درآفرینش شما چه ظرائف ودقایقی بکاررفته ! اینها را ازپروردگارتان دارید ، آیا سزاست به توصیه های همان پروردگار (که بـه نفعتان هم هست) بی اعتنائی کنید؟ و فرستاده اش راتکذیب نموده ، و نامهای ناصحیح بر او بگذارید ؟ و نیز برخی از نعمت­هایی که همه انسـان­ها مستمرا از آن استفاده می­کنند (بطوری که عادتشان شده)  را یادآوری فرموده ، با این زمینه که ای انسان ها ! خداوند همان کسـی است که اینهمه آیات ونعمتها را از او دارید ، آیا آن رفتارها  نسبت به فرستاده اش سزا است؟

در پاراگراف2  می فرماید : ای کافران! درصورتی که میخواهید آن چیزهائی راکه باید به آنها توجه کنید مورد بی اعتنائی قراردهید ممکن است به عاقبتی دچارشوید که قوم نوح و اقوام برخی پیامبران دیگر دچارش شدند. و ضمنا به پیامبر میفرماید دنبال پیشرفت امور رسالتت بطور معجزه آسا نباش ، امت­های سابق هم راه تفرقه پیمودند ، لذا فعلا مخالفانت را به حال خویش واگذار .

در پاراگراف 3 می فرماید : برخورداری از مواهب مادی لزوماً به معنی لطف الهی نیست ، اما واجد بودن این صفات (ی که در این پاراگراف ذکر شده) قطعاً به معنی لطف الهی هست ، ولی این کافران غافلند که تکالیف دین مطابق وسع آدمی اســــت ودرآخرت کاملامطابق ضابطه با انها رفتارخواهد شد اما مخالفت بیجامیکنند و اینهمه کرّ و فرّ و ادعا نشان میدهند ولی به اندک عذابی صدای سوزناک ناله ها یشان در می آید ، و اینها از همه لحاظ پیامبر(ص)را قبول دارند اما نمیتوانند تعالیم او را بپذیرند زیرا با منافع سرانشان درتضاد است لذا ای پیامبر! فعلا باید با اینها کجدار و مریز کنی تا وقتیکه معادلات بین تو وآنان تغییری کند .

در پاراگراف 4 می فرماید : ای پیامبر! اینها ،اینهمه لطف و نعمت را می­بینند ، ولی بجای شکر ، کفر و تکذیب می­کنند ، و به جائی رسیده اند که هیچ سخن حقی بــه خوردشان نمی رود ، و تو ای پیامبر با کفار در مورد اعتقادات اصلیت  وارد گفتگوی استدلالی شو و بهترین موقعیت را در مسیر ایفاء رسالت خویش دریاب .

در این پاراگراف  می فرماید: ای کافران! به نتیجه حتمی روش زندگی­تان بیاندیشید و به راه صحیح بازگردید و ای پیامبر! با توجه به اینکه عاقبت شرک و کفر این است، برای قومت رفع مانع وصول به حق و  وصول به رحمت پروردگار را طلب کن.

4 - سوالات

1 - «کم» (آیه115) خطاب به کیست؟

2- چه سابقه ای از موضوع آیه115 درسوره های قبل دارید؟

3- چرا خداوند از میان صفات خویش در اینجا خود را به این دو صفت (انتهای آیه های116و 118) معرفی فرموده؟

4- برای « وَمَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ » چه سابقه ای درهمین سوره سراغ دارید؟

5- «قل» (آیه118) ازکدام نوع است؟ (به خویش بگو؟ به مردم بگو؟ هر دو؟ یا....؟)

6 – با توجه به اینکه «رب اغفر و ارحم» مقید به قیدی نیست، معنی اش چه میتواند باشد ؟ (نظر لطف و رحمتت را بر همگان ثابت بدار؟ تلقین به پیامبر که با اینها طوری رفتارکن که انگاربزودی موردمغفرت ورحمت قرارخواهند گرفت؟ یا . . ؟)

5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

حالت کلی سخن در آیه های 115 تا 118 این است که ای پیامبر ! بالاخره ، هرچه باشد ، این کافران نه درحالتی هستند که امید هدایتشان را داشته باشی ، نه درحالتی هستند که به عذاب هلاکــت دستجمعی دچارشوند ، لذا باید صبرو مدارا وکجدار و مریز کنی تا شرایط تغییرکند ، لذا برای آنها استغفار و استرحام کن .­­­­­­­­

6 - آیات برجسته این پاراگراف

حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ ﴿99﴾ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ﴿100﴾

أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ ﴿115﴾

برجستگی هر سه آیه فوق از لحاظ کثرت استفاده هنری از آنها در تابلوهای خوشنویسی و نیز کاشیکاری در مساجد و معابد است و آیه 100 علاوه بر آن برای وضوح بر وجود عالم برزخ است که از پس از موت تا وقوع قیامت را شامل میشود.

7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 - در قيامت چشم کافران باز مي شود و در آن هنگام نتيجه فکر و عمل خويش را مي بينند .

 2 - ای مردم! در آفرینش، و در خودهاتان، و در دلیل­هاتان بازاندیشی کنید.

8– کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیات 101 تا 103 و 105 و 112 تا 118 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.

16 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

احتضار

حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ ﴿99﴾

برزخ

لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ﴿100﴾

گردشِ کار در روز قیامت

فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلَا يَتَسَاءلُونَ ﴿101﴾ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿102﴾ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ ﴿103﴾

درباره عذاب

تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ فِيهَا كَالِحُونَ ﴿104﴾  أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَكُنتُم بِهَا تُكَذِّبُونَ ﴿105﴾ قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَالِّينَ ﴿106﴾ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ ﴿107﴾ قَالَ اخْسَؤُوا فِيهَا وَلَا تُكَلِّمُونِ ﴿108﴾ إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْ عِبَادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ ﴿109﴾ فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنتُم مِّنْهُمْ تَضْحَكُونَ ﴿110﴾ إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ ﴿111﴾

گردشِ کار در روز قیامت

قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ ﴿112﴾ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَاسْأَلْ الْعَادِّينَ ﴿113﴾ قَالَ إِن لَّبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا لَّوْ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿114﴾

شئون الهی

أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ ﴿115﴾ فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ ﴿116﴾

نقد خدایان شِرک

وَمَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِندَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ ﴿117﴾ تقریرات و آموزش الهی

وَقُل رَّبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ ﴿118﴾

 

شرح مختصر

کلید های تفسیری

بحث متنی

1 – در آیه 100 از کلمه «کلّا»، «پرانتزی»  و همچنین تغییر مخاطب هم هست،

 2 – آیه های 102 و 103 «پرانتزی» است.

 3 – در آیه 105تغییر مخاطب اتفاق افتاده است.

 4 – همچنین است در آیه 108.

 5 – همچنین در آیه 112.

آیات آشنا

در این پاراگراف به مرگ و پس از مرگ و برانگیختگی در قیامت اشاراتی شده است که نوعاً برایمان آشناست و رد پاهائی از آنها را در سوره­های سابق داریم . مثلاً :

آیه 99 آرزوی هر آدم بدکاری است که به دنیا برگردد زیرا زندگی برای آنها شیرین و مرگ هولناک است .

موضوع آیه 100 اشاره به عالم برزخ دارد .

آیه 101 در سوره­های عبس و معارج به وضوح مطرح شده است و موضوع «شیپور» زیاد و مکرر مورد اشاره قرار گرفته است .

آیه­های 102 و 103در همان اوایل نزول وحی در سوره قارعه بطور واضح و آنچه در آیه 103 آمده در حقیقت تلفیق و ترکیبی است از مطالب سوره­های قارعه ، عصر ، شمس ، و تین .

آیه 104 جدید است اما خود آتش جدید نیست .

موضوع آیات 105 تا 111 جدید است و آن شرح حالتی است که آنها در قیامت دارند و زمانی است که واقعیتها روشن شده و برای آنها معلوم شده است که چه آینده­ای خواهند داشت .

آیه 105 اولین واکنش آنها است که بخشش بدون قید و شرط می­خواهند . در آیه 106 پس از یأس از آن قسمت، سعی می­کنند بهانه­تراشی کنند . درآیه 107وقتی دیدند آنهم فایده­ای ندارد، سعی می­کنند معامله کنند . تا اینکه بالاخره می­فهمند هیچ راهی نیست و می­باید آن آینده­ای را که خودشان برای خویش ساخته­اند تحمل کنند، و اولین عذاب آنها همین درکشان راجع به همین واقعیت است .

آیات 114-112 مربوط به عالم برزخ است که تاکنون چندین بار در سوره­های قبل و همچنین در این سوره به آن اشاره شده است. «مربوط به برزخ بودنِ» سئوال از آنجا معلوم می­شود که در آیه 113 جواب می­دهند یک روز یا کمتر درنگ کردیم و این جواب به غیر از زندگیِ برزخی به چیز دیگری نمی­خورد .

علت ذکر چنین سئوال و جوابی هم می­تواند سرزنش کافران باشد که کاش می­دانستید که قیامت چقدر به شما نزدیک است و اگر می­دانستید اینطور رفتار نمی­کردید .

ضمناً همینجا قابل ذکر است که در آیه آخر سوره نازعات بحث مختصری راجع به اینکه «مدت عالم برزخ یکروز بلکه کمتر از آن است»، شده است.

حکمت در آفرینش، و سپس میراندن، و آنگاه برانگیختن انسان

راجع به موضوع تیتر فوق بحثی در پاراگراف انتهایی سوره قیامت عرض کرده­ایم که توصیه مراجعه به آن را داریم.

ترجمه تفسیریِ آزاد

و وقتيکه مرگ يکي از این کافران سر ميرسد ميگويد پروردگارا مرا برگردان (99) شايد در آنچه بجا گذاشته ام کار شايسته اي کنم ، نه!  هرگز چنين نخواهد شد بلکه حرفي است که اینها ميزنند و از پسِ مرگِ آنها فاصله زمانیی است تا روزي که برانگيخته شوند (100) پس آنگاه که در آن شيپور دميده ميشود بين آنها نه پيوندي خواهد بود و نه از يکديگر احوالی می پرسند (101) و هر کس که موازين او سنگين باشد رستگار خواهد بود (102) و هر کس که موازينش سبک باشد از کساني است که خويش را به خسران افکنده و در جهنم جاودان خواهد بود (103) آتش صورتهايشان را برشته ميکند و در آنجا زشترو خواهند بود (104) به آنها خطاب میشود آيا آياتم بر شما خوانده نشد؟ و تکذيبش نميکرديد؟ (105) ميگويند پروردگارا بدبختي مان بر ما غالب شد و ما گمراه بوديم (106) پروردگارا از آن خارجمان کن پس اگر به همان کارها بازگشتيم ، پس ديگر واقعأ ظالم هستيم (107) جواب می شنوند که در آن جایگاهی که شایسته تان است وارد  شويد و با من سخن مگوييد (108) همان موقع که شما کفر ميورزيديد و به گناه مشغول بوديد عده اي از بندگانم ميگفتند پروردگارا ايمان آورده ايم ، ما را بيامرز، و بما رحمت روا دار ، و تو بهترين مهربانان هستي (109) و شما آنها را به مسخره ميگرفتيد ، آنقدرکه پندهایم را فراموش کرديد و به آنها مي خنديديد (110) امروز به آنان ، بسبب صبري که ميکردند ، پاداش ميدهم و آنها حتمأ كاميابند (111)  در آغاز قیامت پرسشگری می پرسد چند سال در زمين درنگ کرده ايد؟ (112) گويند روزي يا قسمتي از آن ، از شمارشگران بپرسيد (113)  یکی دیگر گويد جز مقدار کمي درنگ نکرديم ، کاش ميدانستيم (114) ای مردم! آيا فکر کرده ايد شما را بيهوده آفريده ايم و بسوي ما باز نميگرديد؟ (115) والامرتبه است خداوند ، که فرمانرواي حق است ، خداوندي جز او نيست ، که پروردگار آن عرش ارجمند است (116) کسي که با خداوند خدائي ديگر را نيز بخواند ، دليلي براي آن ندارد والبته حساب او نزد پروردگارش است که او کافران را رستگار نمي کند (117) و بگو پروردگارا ، بيامرز و رحم کن که تو از همه مهربانتري (118)