پیش تفسیر

 

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت قبل نشان داده ایم که مطابق ذیل است:

درس: هشدار به کساني که مال را ملاک ارزشها مي دانند و به وظايف مالي خويش عمل نمي کنند

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: نمونه اي از اقوام جبار گذشته که براي گردآوري هر چه بيشتر مواهب مادی طغيان و فساد کردند و نابود شدند

 

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ ﴿6﴾  إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ ﴿7﴾ الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلَادِ ﴿8﴾

ریزدرب: آیا ندیدی که قوم عاد چه عاقبتی یافتند؟

2

وَثَمُودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ ﴿9﴾

ریزدرب: آیا ندیدی که قوم ثمود چه عاقبتی یافتند؟

3

وَفِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَاد ِ﴿10﴾ الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلَادِ ﴿11﴾

ریزدرب: آیا ندیدی که قوم فرعون چه عاقبتی یافتند؟

4

فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسَادَ ﴿12﴾ فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ ﴿13﴾ إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ ﴿14﴾

ریزدرب: آنها اقوامی بودند که آن هشدار را نادیده گرفتند و عاقبتی نامطلوب یافتند.

 

تقطیع :

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

 

لبّ مطلب : با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریز دربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، خواهیم داشت:

اقوام سابق مرتکب خلاف شدند و خداوند تازیانه عذاب را بر آنها فرود آورد.

 البته این همان چیزیست که در «درب» پاراگراف هم داریم و اختلاف جزئی که دیده می شود ظاهری است نه محتوایی.

بنابر این داریم :

خلاصه تفسیر پاراگراف (درس) : اقوام سابق مرتکب خلاف شدند و خداوند تازیانه عذاب را بر آنها فرود آورد.

خلاصه تفسیر آیات 6 تا 11 : شرح خلافکاری اقوام سابق

خلاصه تفسیر آیه های12 و 13 و 14 : واکنش خداوندی به خلافکاری های اقوام مختلف.

3 - از اول تا اینجا

در پاراگراف 1 به بشریت امید میدهد که روزگار بهتری خواهد رسید ،   روزگاری که در آن وجود انسانها  بر حسب موجودی شان ارزیابی نشود و راه برون رفت از وضع فعلی و رسیدن به آن وضع دلخواه را از راهی میداند که رویکرد تواَم به عبادات و زندگی پاک  و خرد ورزی داشته باشد .

در این پاراگراف می فرماید : اقوام سابق که به هلاکت دستجمعی دچار شدند به این علت بود که به نوعی زندگی کردند که اساس فکریِ آن  همان طرز فکر ناپسند (مال ملاک ارزش – انجام ندادن وظایف مالی) بود .

 

4 - سوالات

1- در «عجایب هفتگانه» ، اهرام ثلاثه فرعونیان هست. آیا میتوانید یک چیز دیگر را هم که به آیات 6 تا 14 مربوط باشد نام ببرید؟

2- آیا آیه 8 به این معنی است که تا سال680 میلادی (که زمان تقریبی نزول این آیات است) هیچ ساختمانی باشکوه تراز «ارم ستون دار» نبوده؟

3- منظور از «بلاد» در آیه 11چیست؟

4- ظرافت ادبی کلمه «صبّ» آیه13در چیست؟

5- بعضی از وعّاظ محترم با ذکر آیه 14 چهره خشنی از خداوند ارائه میکنند، آیا استنباط آنان درست است؟

6 – تنوین در انتهای هریک از کلمه های عاد و عذاب از باب تحقیر است یا تعظیم؟

7 – منظور از «ذات» را در ترکیب «ذات العماد» توضیح دهید.

8 – در آیه 8 چرا برای یک ساخته بشری از کلمه «خلق» (به عوضِ صُنع) استفاده نموده؟

9 – منظور از «جابوا» (آیه 9) چیست؟

11 - حالت کلی این پاراگراف را چه ارزیابی میکنید؟

12 – ترکیب «سوط عذاب» چه نوع از سخن است؟ (استعاره؟ کنایه؟ یا.....؟)

13 - «ان ربک لبالمرصاد» چگونه سخنی است؟ (استعاره؟ کنایه؟ یا....؟)

 

5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

مردم اهل مکهء زمان نزول این آیات آشنائیی – هر چند اجمالی و هرچند غیر دقیق و هرچند مشوب با خطاهای بسیار – با تاریخچه اقوام مهم سابق داشته اند.

 

6 - زاویه با تفاسیر رایج

غیر از معنی کلمه «ارم» که در تفاسیر آن را به شخصی که تمدن قوم عاد را پایه گذاری کرده تطبیق نموده اند، کلمۀ دیگری در این پاراگراف نیست که قابل ذکر باشد و معنی بقیه کلمات همان است که در ترجمه ذکر شده.

 اما با توجه به متن آیه های 7 و 8 معلوم می شود که «ارمِ» مورد بحث باید چیزی باشد که «در شهرها می سازند و ستون هم دارد» و آیا این چیزیست غیر از یک «بنا»؟

 آیا مؤسس چیزی که بالاخره هر چه باشد یک نفر انسان است، «ستون دار» است؟

لذا باتوجه به محتوای آیه های 7 و 8 «ارمِ» مورد بحث باید یک «شاهکار معماری» باشد و هر چه باشد، در هر حال یک بنای با شکوهی بوده که تا آن زمان (یعنی تا زمان پیدایش و انقراض قوم عاد) چنان معماری باشکوهی در تمدن های بشری ساخته نشده بود.

7 - آیات برجسته این پاراگراف

یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از مشهور ترین های آیات قرآنی است.

آیاتی که ذیل تیر فوق مشخص میشوند، به دلایلی مانند اقبال هنرمندان خوشنویس و یا کاشیکار و معرق و منبت کار، و نیز وعاظ و نویسندگان، و . .  یا دلایل متنی، یا همزمانی با برخی وقایع، و دلایل دیگر، است که آنها را «برجسته» میکند، و این آیات نیز از آیات برجسته قرآنی است.

 

8 - آیات مشکل این پاراگراف

مشکل بودن این آیات از آنجا فهمیده میشود که مفسران مختلف در طول قرن ها، حتی تا امروز، در تفسیر برخی از کلماتِ بعضی از آنها سخنان مختلف و حتی متباین و بلکه متنافر گفته اند. که میتواند با مراجعه به نرم افزار جامع التفاسیر شمه ای از آن را ملاحظه فرمایید.

9 – پیشگوئی های تحقق یافته

در این پاراگرافِ به آنحضرت دلداری داده و تلویحا شکست مخالفانش و موفقیت اورا وعده میدهد. چنانکه میدانیم این پیشگوئی محقق شده است.

 

10 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیات 6 تا 9، حاوی مطالبی است که به ماقبل تاریخ مربوط است، نه مردم قرن بیست و یکم، و نه به طریق اولی اعراب 1400 سال پیش، ذهنیتی (جز افسانه ها و خرافات) در باره اش نداشته اند.

آیات 10 تا 14 از این لحاظ که به اقوامِ درگذشته اشاره دارد، از آنجا که علم باستان شناسی هنوز در مراحل ابتدائی است، و جزئیات قلیلی از زندگی آنان در دست است، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.

 

11 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

از آنجا که کلماتی که در این متن قرآنی بکار رفته، در این چهارده قرن، تغییرِ معنائی نیافته، معاصران نزول نیز، همان تلقی را میداشته اند که ما.

البته سخن فوق فقط در مورد معنی تحت اللفظی درست میباشد.

 

البته فعلا هنوز (تا نزول این سوره) منظور از مخاطبان اولیه، همان اندک تعداد از پیروان آنحضرت است، و آنها در این آیات پیام امید می شنیدند، زیرا از یکطرف قدرتهایی فوق العاده قوی و ثروتمند به نظرشان می آمد که که به خویش غره شده و دست تطاول به سوی دیگران گشوده و به آنها ظلم روا میداشتند و از طرف دیگر خداوند را به نظر می آوردند که شر آنها را برطرف و دیگران را از خطر آنان آسوده نگهمیداشت و اینک همان خداوند حال و روز و کمیِ تعداد و ضعف آنها را می بیند و ممکن است در بزنگاه های حساس آنها را از مهالک دور نماید.

آنها با چنین امیدی به پیروی از آنحضرت ادامه میدادند.

 

12 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

چنانکه به روشنی از متن آیات فهمیده میشود ، در این پاراگراف صرفنظر از عاد و ثمود و فرعون، قدرتهایی سلطه جو و در عین حال قدرتمند و ثروتمند مطرح اند که پا از حدود خویش فرا تر گذاشته و با دیگران رفتاری ظالمانه در پیش گرفتند و خداوند آنها را این نوع رفتارشان باز داشت.

بنابراین عنصر فرامکانی-فرازمانیِ این پاراگراف این است که سیستم های این جهان طوری است که ظلم و تطاول از سوی ثروتمند-قدرتمند را در صورتی که از حدی بگذرد نه تنها تحمل نمیکند بلکه در جهت تصحیح و برقراری رابطه عادلانه عمل میکند.

 

13 - این پاراگراف حاوی چه رهنمودهایی برای بشر قرن حاضر است؟

امروز دو قطبیِ قدرتمند-ضعیف و ثروتمند-فقیر در فضای بین الملل چنان واضح است که نیازی به اشاره ای هم نیست.

در چنین فضای دو قطبی، طرف های دوم این دوقطبی، که فعلا از پس طرف اول بر نمی آیند، از مطالب این پاراگراف سرمایه امید دریافت میکنند و با رفتاری امیدوارانه به برنامه ریزی و سازماندهی خویش می پردازند و تدریجا موفق میشوند کم کم شرایط غالب و اوضاع و احوال حاکم را به جهت مطلوب عادلانه پیش ببرند.

و این چیزی است که همگان شاهدش هستیم و داریم به رای العین می بینیم.

 

14 - کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول، همه فقرات این پاراگراف «برای اولین بار» است.

 

15 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

 

هود، پیامبر قوم عاد

سوره فجر

أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ ﴿6﴾  إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ ﴿7﴾ الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلَادِ ﴿8﴾

صالح، پیامبر قوم ثمود

سوره شمس

كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا ﴿11﴾ إِذِ انبَعَثَ أَشْقَاهَا ﴿12﴾ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ نَاقَةَ اللَّهِ وَسُقْيَاهَا ﴿13﴾ فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُم بِذَنبِهِمْ فَسَوَّاهَا ﴿14﴾ وَلَا يَخَافُ عُقْبَاهَا ﴿15﴾

سوره فجر

وَثَمُودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ ﴿9﴾

موسی، پیامبر قوم فرعون

سوره فجر

وَفِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَاد ِ﴿10﴾

صفات خاص الهی

سوره توحید

الله الصمد (آیه 2)

سوره فجر

فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ ﴿13﴾ إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ ﴿14﴾

بدیهی است اگر در سوره های آتی هرجا به همین موارد برخوردیم، ضمن یادآوریِ همین محور ها، آنها را نیز اضافه خواهیم نمود.

 

شرح مختصر

کلید های تفسیری

واگذاری به مخاطب : اگر توجه کرده باشید، می دانید که بین انتهای آیه 6 و ابتدای آیه 7، جای چیزی خالی است، مثل این جمله: « از چه لحاظ؟ از لحاظ پیشرفت هایی که در زندگی خویش کرده بودند مثلاً از نظر قدرت معماری و شهر سازی که نمونه  اش هم ساختن آن باغ معروف باشد، همان اِرمِ»

البته مخاطب به طور عادی متوجه این خلاء می شود و آن را پر می کند و لذا فقدان آن ضرری به سخن نمی زند و در قرآن اینگونه موارد زیاد است و اساساً یکی از مشخصات سخن و یکی از مشخصه های بلاغت و فصاحت قرآنی است.

فعل خداوند قانونمند است

آیه های 13 و 14، محل توجه به تیتر فوق است، یعنی همانطور که خداوند نزول باران و بسیاری از پدیده هائی که ما آنها را «طبیعی» قلمداد میکنیم، به خویش نسبت میدهد، مدلول دو آیه مذکور نیز که خداوند به خویش نسبت داده، نیز جزء اقلام طبیعی است، به عبارت دیگر، خداوند این جهان را اینطور آفریده که به این نوع رفتارهای بشری (در همین جهان) چنین پاسخ هائی میدهد (و البته آخرت هم بجای خود)

در دو آیه 13 و 14 به زبان مخاطب فرموده، اما وقتی که اینطور سخن میگوید که انگار شخصا وارد ماجرا میشود، به این خاطر است که این طرز بیان بسیار دلگرمی بخش است و این پیام را دارد که ای پیامبر (ص) و پیروانش! دلگرم باشید که من شما را رها نمی کنم، و خودم حساب آن ها را می رسم.

 البته اگر قوانین و نظامات الهی حساب آن ها را برسند، آن  نیز فعل خداست اما این طرز بیان، به زبان مخاطب اولیه و سبب دلگرمی بیشترِ مومنان نخستین بوده است.

اما راجع به قوم ثمود و فرعون حتی لازم نیست مردم چیزی یادشان باشد زیرا یکی را که مردم می شناسند ، دومی و سومی را هم به عنوان مثال می توان ذکر کرد و تازه تیتر «ذکر مصادیق از باب حصر نیست» را هم که یادتان هست.

 

اهمیتِ خواندنِ آیه در پاراگراف

«ان ربک لبالمرصاد» آیه آشنائی است ، زیرا آن را در ایستگاه های اتوبوس ها و دیوار ساختماهای دولتی و جاهای دیگری که دید خوبی دارد، می بینیم.

این آیه این مفهوم را به ذهن می آورد که با خدائی طرف هستیم که بسیار مچگیر است و کاملا مواظب هرکس است که همچه که خطائی ببیند فورا دخل او را بیاورد. البته این مچگیری را احساس نمیکنیم، زیرا می بینیم خلافکاران و ظلم پیشگان و تعدی کاران همچنان به اعمال خویش مشغولند و واکنش سریعی از جانب خداوند دریافت نمیکنند.

بعلاوه این آیه را در تناقض با سایر صفات الهی از قبیل غفاریت و رحمت و توابیّت و سایر این نوع صفات می یابیم.

اما اگر آیه مذکور را در داخل این پاراگراف ببینیم، به سهولت در می یابیم که معنی آن خیلی فرق میکند و در داخل پاراگراف صفتِ «در کمینگاه بودنِ» خداوند در موضع خاصی معنی و بروز و ظهور می یابد.

مثال فوق بخوبی بما میگوید که این نوع آیه ها را باید در داخل پاراگرافش دید و نه مانند کلمات قصار تک و تنها و بیرون از پاراگرافِ متعلق به آن.

 

فساد قوم عاد و ثمود و فرعون چه بوده؟

چنانکه از آیات این پاراگراف مفهوم است، قوم عاد در شهرسازی و معماری، و قوم ثمود از لحاظ فنی و مدیریت سرآمد بودند زیرا «صخره ها را می بریدند»، (وطبعا جا به جا هم میکردند و قاعدتا بعدا آنها را در ابنیه ای استفاده میکردند)

هنوز این سؤال هست که «معماری وشهر سازی و تکنولژی سنگبری که چیز بدی نیست که سبب نابودی اقوامی باشد»

در اینجا قرینۀ آیه 10 کمک می کند که «فرعونِ میخ دار» باشد.

واضح است فرعون اسم یک شخص حقوقی است (مانند شاه یا خان یا سلطان و امثال آن) که نماد یک تمدن معرفی شده است و مشخصات و صفتِ غالبِ خود را به تمدن خویش داده (که همان «میخ دار» بودن باشد)

اگر توجه داشته باشیم میخ را در ساختمان و در کشتی سازی (قدیم) بکار می بردند و وجه فساد ندارد و لذا وجه فساد آن را باید در جای دیگری جستجو کنیم. که آن هم ظاهرا می باید همان مفهوم «به میخ کشیدن» باشد، که کنایه است از شدت عمل زیاد با مغلوبین و مغضوبین و مقهورین و بیرحمی مفرط نسبت به آنها.

 از اینجا نتیجه می شود که قوم عاد و قوم ثمود نیز در داخل نظام خویش با زیردستان، و خارج از آن با اقوام و ملل دیگر، با شدت و خشونت زیاد برخورد می کردند.

البته «میخ» را به معنای کنایه از استحکام قدرت و حکومت و سازماندهی نیز می توان گرفت که در آن صورت «وجه فساد» آن این طور معنی می شود که آن قدرت و سازماندهی براساس «عدالت» بنیانگذاری نشده بود.

 

پیامبر چگونه «دیده بود»؟

اینکه در ابتدای آیه 6 فرموده « الم تر»  (آیا ندیدی؟) یعنی چه؟

پیامبر نه تنها قوم عاد را ندیده بود بلکه حتی اصحاب فیل را هم ندیده بود، زیرا مدت ها پس از وقوع واقعه اصحاب فیل متولد شده بود چه رسد به قوم عاد که اساساً آنقدر قدیمی بودند که هیچیک از کسانی که پیامبر ممکن بود آنها را دیده باشد زنده نبودند و منقرض شده بودند.

به قرینه همان «الم تر»ای که در سوره فیل هست، و نیز این حقیقت که واقعه اصحاب فیل خیلی نزدیک به زمان پیامبر(ص) بود و چیزی بود که پیرمردها هنوز آن را به یاد داشتند، «الم تر» این پاراگراف هم باید چنین چیزی بوده باشد. یعنی واقعه ای بوده باشد که در همان عربستان اتفاق افتاده باشد و خاطرات آن تبدیل به افسانه شده و سینه به سینه نقل شده باشد به طوری که برای مردم زمان پیامبر(ص) آشنا و مفهوم بوده باشد.

عذاب داریم تا عذاب

عذابی که در آیه 13 اشاره شده ، غیر از عذاب آخرت است و عبارت است از هلاکتِ دستجمعیِ کافرانِ فعالِ پیامبرانِ آن اقوام.

 

قدرت اجتماعی ، اغلب ناشی از ثروت اجتماعی است

موضوع تیتر فوق ، گر چه ممکن است راجع به کلیه افراد یک اجتماع صادق نباشد اما در مورد اجتماعات (در صورتیکه به اجتماع به صورت یک کلیت نگاه شود) صادق است، و لذا طغیان جوامع مذکور (یعنی عاد و ثمود و فرعون) ناشی از ثروت آنها  بوده که آنها  را قدرتمند کرده و کم کم ذهنیت آنها  را به اینجا رسانده که ما قوم برتر هستیم و حق داریم با اقوام ضعیف چنان رفتار کنیم که گوئی آنها  در حد حیوانات هستند و ما در رابطه با آنها  محدود به رعایت حدودی نیستیم.

 

ترجمه تفسیریِ آزاد

ای پیامبر! آيا ندانستی که پروردگارت با قوم عاد چه کرد؟ (6) همانها که تمدنشان آنقدر پیشرفته بود که باغ اِرمِ داراي ستونها را بنا کرده بودند (7) که مانندش در شهرها ساخته نشده بود؟ (8)  و نیز با قوم ثمود که در آن درّه صخره ها را مي بريدند (9) و با فرعونِ صاحب ميخها (10) که در شهرها طغيان کردند (11) و فساد را در آن شهرها گستردند (12) و پروردگارت تازيانه عذاب را بر آنها فرود آورد (13)  و البته پروردگارت در کمينگاه چنین ظالمانی است (14)