پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را)  در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:

درس: با کفار ومنافقان به سختي مقابله کنيد و به آنها سخت بگيريد، که پيروزي دنيوي و بهشت اخروي پاداشتان خواهد بود.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: ای پیامبر! خوب و بد مخلوطند. با منافقان به صراحت رفتار کن، و نسبت به سران منافقان حساس تر باش.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

وَجَاء الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الأَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿90﴾ لَّيْسَ عَلَى الضُّعَفَاء وَلاَ عَلَى الْمَرْضَى وَلاَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يَجِدُونَ مَا يُنفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُواْ لِلّهِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِن سَبِيلٍ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿91﴾ وَلاَ عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لاَ أَجِدُ مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّواْ وَّأَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلاَّ يَجِدُواْ مَا يُنفِقُونَ ﴿92﴾ إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَهُمْ أَغْنِيَاء رَضُواْ بِأَن يَكُونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴿93﴾ يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُل لاَّ تَعْتَذِرُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿94﴾ سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ إِذَا انقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُواْ عَنْهُمْ فَأَعْرِضُواْ عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاء بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ ﴿95﴾ يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْاْ عَنْهُمْ فَإِن تَرْضَوْاْ عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ يَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ ﴿96﴾

ریزدرب: ای پیامبر! معذرت خواهانی را که به همراهت به جهاد نیامدند، تحویل مگیر

2

الأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْرًا وَنِفَاقًا وَأَجْدَرُ أَلاَّ يَعْلَمُواْ حُدُودَ مَا أَنزَلَ اللّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴿97﴾ وَمِنَ الأَعْرَابِ مَن يَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ مَغْرَمًا وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَائِرَ عَلَيْهِمْ دَآئِرَةُ السَّوْءِ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿98﴾ وَمِنَ الأَعْرَابِ مَن يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ قُرُبَاتٍ عِندَ اللّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَّهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللّهُ فِي رَحْمَتِهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿99﴾ وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ﴿100﴾ وَمِمَّنْ حَوْلَكُم مِّنَ الأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُواْ عَلَى النِّفَاقِ لاَ تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُم مَّرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ ﴿101﴾

ریزدرب: ای پیامبر! همه جا، چه در مرکز و چه در اطراف، هم خوب هست و هم بد

3

وَآخَرُونَ اعْتَرَفُواْ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُواْ عَمَلاً صَالِحًا وَآخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿102﴾ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿103﴾ أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿104﴾ وَقُلِ اعْمَلُواْ فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿105﴾ وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴿106﴾

ریزدرب: ای پیامبر! غیر از آنهائی که برشمردیم، دیگرانی هم هستند که میانه حال اند، با آنها رفتار معمولی داشته باش

4

وَالَّذِينَ اتَّخَذُواْ مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِّمَنْ حَارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ مِن قَبْلُ وَلَيَحْلِفَنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلاَّ الْحُسْنَى وَاللّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ ﴿107﴾ لاَ تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ ﴿108﴾ أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَىَ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿109﴾ لاَ يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْاْ رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلاَّ أَن تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴿110﴾

ریزدرب: ای پیامبر! با منافقانی که عملشان به وضوح از نفاقشان خبر میدهد سخت بگیر

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 – از اول تا اینجا

در پاراگراف 1 می فرماید : ای مسلمانان ! اینک که دیگر شرک برافتاده ، با «سران» کفرمبارزه کنید .

در پاراگراف 2 می فرماید : ای مسلمانان ! این دین این پیروزی رابرایتان فراهم کرد ، دراین دین عمیق ترشوید ، تا هردو جهان تان بهبود بیابد .

در پاراگراف 3 می فرماید : ای مسلمانان ! با اهل کتاب نیزکه مانند مشرکان به باطل دعوت میکنند  و مانع آشکاریِ حقایق هستند مبارزه کنید تا به راه حق بیایند و در احکام خداوند تفسیر «من عندی» نکنید و و جهاد به همراه رسول خدا(ص) رابسیار جدی بگیرید و هر چه درتوان دارید دراین راه بگذارید .

در پاراگراف 4 می فرماید : ای مسلمانان ! و ای پیامبر! بامنافقان کمتر مدارا و بیشترصراحت به خرج بدهید .

در پاراگراف 5 می فرماید : ای منافقان ! به خود آئید وبه سرگذشت اقوام پیشین به دیده عبرت بنگرید و به ایمان واقعی روی کنید و ای پیامبر ! با کفار و منافقین که چنین خصوصیات ورفتارهایی دارند به سختی مقابله کن و با آنان هیچ نرمی مکن .

در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر ! منافقان را از مومنان واقعی تشخیص ده و با آنان با قاطعیت بیشتری رفتار کن و چه درمیان مردم شهرنشین ، وچه درمیان اعراب بیابانی هم آشخاص خوب ومومن هست وهم کافر ومنافق ، آنهارا از هم تشخیص بده و با هر یک متناسب با صفات ورفتارش برخورد متناسب کن و مهم ترین خطر برای این دین ازناحیه منافقان است ، نسبت به آنها بسیارحساس باش .

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

در ابتدای آیات90 تا 96 به کسان جدیدی بر میخوریم که تا کنون بحثی از آنان نبود، یعنی «اعراب»

بله ، جنگی دفاعی قرار است اتفاق بیفتد ، آنحضرت هم فراخوان داده ، رفتار شرم آور منافقان را دیدیم ، یهود و نصارا هم که اساسا طرف فراخوان نیستند ،  از مشرکانِ تازه شکست خورده هم که یا دارند مهلت چهارماهه را میگذرانند یا بطور منافقانه مسلمان شده اند ، نیز ، که امیدی به اجابت نیست ، حالا این گروه با اسم جدید (اعراب) هم وارد صحنه شده و با معذرت خواهی تقاضای «اِذن» دارند که معنیش این است که «بما هم اجازه بده با سرِ سلامت از جنگ دور بمانیم»

اگر بخواهیم برای کلمه «اعراب» مثالی بزنیم ، باید سرخپوست های قرن نوزده امریکا  را بیاد بیاوریم .

در آن روزها ، «اعراب» به قبیله هایی گفته میشد که در حاشیه و یا دور از شهرها زندگی میکردند و نسبت به اهالی شهر نامتمدن تر بودند و مسکن شان چادرهایی بود که به اقتضای الزامات محیطی بسرعت جمع میشد و پس از کوچ به نقطه ای دیگر به فوریت مستقر میگردید .

آنها ، به اقتضای اوضاع معیشتی شان ، فقیر و خشن و دارای زندگی بسیار ساده و اخلاق تند ، و از طرف دیگر ، تقریبا عاری از قدرت های فکری و توان ارزیابی و رفتارهای پسندیده شده بودند (97) و با وجود همه اینها خیلی از خویش مفتخر بوده و به خویش و قبیله خویش و نیاکان خویش می بالیدند و برای این سه اشعار میسرودند.

این اعراب ، بسته به اینکه با چه کسانی بیشتر آشنا بوده و تحت تاثیر آنها باشند به مومن و منافق تقسیم میشدند (98 و 99 و 101)

در این گیر و دار ، از آیه 91 فهمیده میشود که در بین مومنان واقعی کسانی بودند که حتی مشکل جسمی هم داشتند و نیز کسانی که استطاعت مالی نداشتند که هزینه های مربوط به حضور در جبهه (مثلا اسب و شمشیر و آب و غذای خویش و مرکوب خویش) را تهیه کنند ولی با وجود این داوطلب بودند و میخواستند در رکاب آنحضرت برای جنگ دفاعی بیرون روند که وحی آنها را محترمانه معاف کرده ، و حتی کسانی بودند که پس از معاف شدن ناراحت و محزون و گریان شدند که وحی در آیه 92 آنها را به وجهی سنگین مورد تجلیل قرار داده است .

در آیات 97 تا 106 به تحلیل وقایعی که پس از خارج شدن آنحضرت برای دفاع (به شرحی که در پاراگراف های قبل دیدیم) و سپس بازگشت او می پردازد که در آن زمان ،

1 – اعراب که بسته به شدت و ضعف ارتباطشان با عوامل موجود یا منافق بودند (98) یا مومن (99)

2 – مومنان واقعیِ قابل تحسین (100)

3 – منافقان سرکش لجباز مستقر در مدینه (101)

4 – مسلمانانی که هنگامی که آنحضرت مدینه را برای دفاع ترک کرده بود از همراهی با او خودداری کرده و اینک به شدت پشیمان و شرمسار بودند (102 تا 106)

ظاهرا این پاراگراف و چند پاراگراف قبل، در جهت تحلیل اوضاع و احوال غزوه ای که به «غزوه تبوک» معروف شده میباشد.

5 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 90 و 94 و 99 و 100 و 101 و 109 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.

6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 - ای پیامبر! با منافقان به صراحت رفتار کن 

2 - خوب و بد مخلوطند. با هر گروهی متناسب با ماهیتش برخورد کن

3 - نسبت به سران منافقان حساس تر باش

8- کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است .

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه 100 فرع بر 8 کلمه آخر آیه 99 است.

آیه 104 فرع بر آیه 103 است.

آیه 105 نیز (با در نظر گرفتن فرعی بودن آیه 104) فرع بر آیه 103 است.

دریافت­های کوتاه مستقیم

آیه 90: موضوع «معذرت­خواهی» این بود که «معذرت می­خواهم که در فراخوان قبلی – که ظاهراً غزوه تبوک بود – همراه شما به جنگ نیامدم»

آیه 90: «اجازه­شان دهی» به این معنی است که اجازه­شان دهی در غزوات بعدی همراهت بیایند.

آیه­های 91و92: «اشکالی نیست» مربوط به کسانیست که همراه پیامبر به جنگ نرفتند. به شرح همان آیه­ها.

آیه 97: منظور از کلمه «اعراب» مورد بحث در این نوع آیه­ها «نژاد» عرب نیست. بلکه این کلمه در آن زمان به کسانی اصطلاح می­شد که بطور قبیله­ای در بیابانها چادرنشین بوده و در کوچ همیشگی بودند و کارشان شکار و راهزنی و هجوم به قبایل دیگر و قتل و غارت بود.

 آنها از لحاظ تمدن و فرهنگ بی­تمدن­ترین و بدفرهنگ­ترین مردم بودند و زنده بگور کردن دختران به بعضی از آنها مربوط می­شود نه ساکنان شهرها و دارندگان راه معیشت معلوم.

آیه 103: موضوع آیه، فرمانیست از جانب خدا به رسولش که راجع به اشخاصی که نفاق و کفر عامدانۀ آگاهانه ندارند و نیک و بد را با هم مخلوط کرده­اند، رفتارش باید مهربانانه و مشفقانه و چشم­پوشانه باشد.

منافقان خودآگاه

منافقان سرکش و لجازی که در پاراگراف قبل دیدیم رفتار سازمان یافته هدفدار و سیستماتیکی داشتند که هدف آن کنار زدن پیامبر و مومنان واقعی و سوار شدن بر آنچه آنحضرت تا کنون ساخته بود ، و در این راه سعی در «نهادسازی» میکردند و مسجدی که در آیه 107 به آن اشاره شده در این جهت قابل ارزیابی است و منظور از بنا کردن آن (چنانکه از آیه 107 بطور واضح فهمیده میشود) عبارت بود از :

1 – احیاء شرک و کفر

2 – ضرر زدن به جریان اسلام

3 – جدائی انداختن بین مسلمانان

4 – سازماندهی و دیده بانی و پشتیبانی اطلاعاتی مخالفان اسلام

ترجمه تفسیریِ آزاد

عده اي از اعراب بيابان­نشين با معذرت­خواهی مي­آيند كه اجازه جهادشان دهي و آناني كه بخدا و رسولش دروغ گفتند در جايشان نشستند،  بزودي به كافرانشان عذابي دردناك خواهد رسيد (90) بر ضعيفان و مريضان و برکساني که چيزي براي انفاق نمي يابند گناهي نيست كه به جهاد نيايند، در صورتيکه براي راه خدا و رسولش خيرخواهي کنند . آري عليه نيکوکاران هيچ ايرادي نيست . و خداوند آمرزگار مهربان است (91) و نیز عليه کساني که وقتي بسويت مي آيند تا آنها را سوار کني که بجنگ بروند، و به آنان ميگوئي چيزي نمي يابم که سوارتان کنم نيز ايرادي نيست . همانها كه با چشماني اشکريز برميگردند و محزونند که چرا چيزي نمي يابند که انفاق کنند (92) جز اين نيست که ايراد فقط بر كساني است که از تو اجازه مي خواهند و غني هستند . راضي شده اند که با بجاماندگان باشند و خداوند بر دلشان مهرزده و نمي دانند (93) هنگامي که باز گرديد براي عذر خواهي بسويتان مي آيند ، بگو عذر خواهي نکنيد که ما هرگز سخنتان را باور نمي کنيم، زيرا که خداوند از اخبارتان بما خبر داده است ، و بزودي خدا و رسولش عملتان را خواهند ديد، سپس بسوي داناي پنهان و آشكار برميگرديد و به شما خبر خواهد داد که چه ميکرديد (94) بزودي وقتي که بسويشان برگشتيد برايتان به خدا قسم خواهند خورد تا از آنان چشم بپوشيد . از آنها روبرگردانيد كه پليدند و جايگاهشان جهنم است براي آنچه انجام ميدادند (95) برايتان قسم ميخورند تا از آنها راضي شويد و اگر شما هم راضي شويد خداوند از نافرمانان راضي نخواهد شد (96) اعراب بياباني از لحاظ کفر و نفاق شديدترند ، و سزاوارترند که حدود آنچه را خداوند بر رسولش نازل نموده ندانند، و خداوند داناي حکيم است (97) و برخي از اعراب بياباني هستند که آنچه را انفاق نموده اند غرامت و ضرر ميدانند و براي شما چشم انتظار حوادث بد هستند ، حوادث بد عليه خود آنها باد ، و خداوند شنواي داناست (98) و از اعراب کساني هم هستند که به خدا و روز آخرت ايمان دارند و آنچه را که انفاق نموده اند سبب نزديکي به خداوند و جلب دعاي خير پيامبر ميشمارند. بدانيد که آنها سبب نزديکي آنها هست . بزودي خداوند آنها را در رحمتش داخل خواهد کرد که خداوند آمرزگار مهربان است (99) و پيشتازان اوليه از مهاجران و انصار و كساني به نيکوئي آنان را پيروي نمودند ، نيز ، مورد رضايت خداوند هستند، و آنها هم از او راضي خواهند بود ، و برايشان بهشت هائي که در کف آنها نهرها جاريست آماده کرده که در آن براي هميشه جاودانند و اين همان پيروزي بزرگ است (100) و از اعرابي که دور و بر شما هستند عده اي منافقند و از اهل مدينه نيز همچنين ، که به نفاق خو كرده اند. آنها را نمي شناسي ولي ما مي شناسيم. آنها را دوبار عذاب خواهيم کرد ، سپس بسوي عذابي بزرگ باز ميگردند (101)  و غير از آنها کساني هستند که به گناهانشان اعتراف نمودند. و عملي شايسته و عملي زشت را با هم مخلوط کردند. چه بسا که خداوند برآنها به توبه بازگردد که خداوند آمرزگار مهربان است (102) ای پیامبر! از اموال آنها صدقه اي برگير که بوسيله آن پاکشان کني و رشدشان دهي و برآنها صله کن که صله تو سبب آرامش آنهاست و خداوند شنواي داناست (103) آيا نمي دانند که خداوند توبه را از بندگانش مي پذيرد و صدقات را خودش دريافت مي کند و اينکه خداوند خودش بسيار توبه پذير مهربان است؟ (104) و بگو عمل کنيد ، بزودي خداوند و رسولش و مومنان عملتان را خواهند ديد ، و بزودي بسوي داناي پنهان و آشکار باز خواهيد گشت و او شما را از حقیقتِ آنچه انجام ميداديد خبر خواهد داد (105) و بقيه که اميدوارِ امر خدايند كه آيا عذابشان کند ، يا به توبه به آنان باز گردد ، و خداوند داناي حکيم است (106) و مواظب كساني باش كه مسجدي را برگرفتند که ضرر زنند، و بين مومنان تفرقه افکنند، و كمينگاه کساني که قبلا با خدا و رسولش جنگيده بودند باشد، و قسم ميخورند که جز نيکي منظوري نداريم، وخداوند گواهي ميدهد که آنها دروغ ميگويند (107) در آن هرگز به نماز نايست . البته مسجدي که از روز اول بر اساس تقوا بنا شده باشد سزاوارتراست که در آن به نماز بايستي. در آن كساني هستند که دوست دارند پاکيزه شوند و خداوند پاکيزگی خواهان را دوست دارد (108) آيا کسي که بنيان خود را بر پرواي از خدا و رضايتي از جانب او بنا نهاده بهتر است يا کسي که بنيان خويش بر لب سيلگاهي که فرو ريختني است نهاده که او را به آتش جهنم فرو ريزد؟ و خداوند ظالمان را هدايت نمي کند (109) بنياني که نهاده اند همواره موجب نگراني در دلهايشان است تا آنكه دلهاشان پاره شود و خداوند داناي حکيم است (110)