پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: با کفار ومنافقان به سختي مقابله کنيد و به انها سخت بگيريد، که پيروزي دنيوي و بهشت اخروي پاداشتان خواهد بود.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: اي مسلمانان! در موضوع دين خويش جدي تر باشيد و خود را بالا بکشيد و حرام بودن جنگ در ماه حرام مانع دفاع شما نیست.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَن يَعْمُرُواْ مَسَاجِدَ الله شَاهِدِينَ عَلَى أَنفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُوْلَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ ﴿17﴾ إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَئِكَ أَن يَكُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ ﴿18﴾ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللّهِ لاَ يَسْتَوُونَ عِندَ اللّهِ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿19﴾ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللّهِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ ﴿20﴾ يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَّهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُّقِيمٌ ﴿21﴾ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا إِنَّ اللّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿22﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! به کارهای ظاهریِ شبه دینی دلخوش مباشید
2
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ آبَاءكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاء إَنِ اسْتَحَبُّواْ الْكُفْرَ عَلَى الإِيمَانِ وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿23﴾ قُلْ إِن كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَآؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُم مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّى يَأْتِيَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ ﴿24﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! در کارِ دین تان جدی باشید
3
لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُم مُّدْبِرِينَ ﴿25﴾ ثُمَّ أَنَزلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنزَلَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَعذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ ﴿26﴾ ثُمَّ يَتُوبُ اللّهُ مِن بَعْدِ ذَلِكَ عَلَى مَن يَشَاء وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿27﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! خودبین و خودپسند مباشید، تا بتوانید برای رفع گرفتاری در بزنگاه ها روی کمک خداوند حساب کنید
4
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلاَ يَقْرَبُواْ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ إِن شَاء إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴿28﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! توکلتان را فقط به خدا معطوف کنید
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مسلمانان ! اینک که دیگر شرک برافتاده ، با «سران» کفرمبارزه کنید .
در این پاراگراف می فرماید: ای مسلمانان! این دین این پیروزی رابرایتان فراهم کرد، دراین دین عمیق ترشوید، تا هردو جهان تان بهبود بیابد.
4 - سوالات
1-منظور از «ولیجه» (آیه16) چیست؟
2-درمقایسه ای که در آیه 19 دیده میشود دوطرف مقایسه از یک نوع نیستند. علت را توضیح دهید .
3 – کلمه «نَجَس» (آیه 28) از لحاظ دستور زبان در چه دسته ای قرار دارد؟
4 – در 17 تا 28 کدام آیه ها بطور واضح فرعی است؟
5 – منظور از «انزل جنودا لم تروها» (آیه 26) چیست؟
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 19 معلوم میشود تعمیرات مسجدالحرام و نیز آبرسانی به زائران کعبه ، مناصبی رسمی بوده اند که تصدی آنها سبب افتخار و منافعی برای متصدیان مربوطه داشته است ، که اینک که مکه فتح شده ، تصدی متصدیان قبلی لغو شده است .
از آیه های 23 و 24 معلوم میشود سست ایمان و منافق در میان مسلمانان تعداد قابل توجهی را شامل میشده است ، و نیز معلوم میشود خاستگاه آنان قدرت قبیله ای و ثروت بوده است .
از آیه 28 معلوم میشود زیارت کعبه از سوی مشرکان برای اهل مکه درآمد قابل توجهی داشته که صرفنظر از آن به نظرشان سنگین می آمد .
از آیه 25 دانسته میشود فتح مکه سبب غرور بیش از حد مسلمانان شده بود که سبب شد دشمن را دستکم بگیرند و شکست غیر قابل باوری را از سوی آنان متحمل شدند .
6 - آیات برجسته این پاراگراف
آیات 18 تا 27 به دلایل مکرر پیشگفته از آیات برجسته قرآنی است، خاصه آنکه اجرای تلاوتیِ مشهور مرحوم عبد الباسط به برجستگیش افزود.
7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 17 و 20 و 21 و 22 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
اي مسلمانان! در موضوع دين خويش جدي تر باشيد و خود را بالا بکشيد و حرام بودن جنگ در ماه حرام مانع دفاع شما نیست.
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 21 و 22 ، بقیه آیه های این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
آیه های 21 و 22 و 23 فرع بر ماقبل خویش اند و این واضح است.
دریافتهای کوتاه مستقیم
آیههای17تا20: به مسلمانان عادی میگوید این چیزهای بظاهر مهم و چیزهای چشم پرکن، شما را نفریبد و بجای آنها حقایق را به آنها نشان میدهد.
آیههای 26-25: با اشاره به واقعهای که مسلمانان همین چند روز پیش با آن برخورد نموده بودند بیادشان میآورد که تعداد و کثرت ظاهری آنها علت اصلی رسیدنشان به این پایه که فعلاً در آن هستند نبود و چشم آنها را به حقایق باز میکند.
مقایسه دو چیز که بدوا به نظر میرسد قابل مقایسه نیستند
آب دادن به حاجیانِ تشنه، و تعمیر مسجدالحرام، البته هردو، کارهایی بسیار با ارزش به نظر می آیند، ولی در آیه 19 خداوند طی سوالی که جواب مومنان به آن معلوم میباشد، آن دو موضوع را با یکدیگر مقایسه فرموده، اما واضح است که چون دوطرفِ مقایسه همجنس نیستند، خود مقایسه نامعقول به نظر میرسد.
طرف اولِ مقایسه، سیراب کردن زائران کعبه و تعمیر مسجدالحرام است
و طرف دوم آن، ایمان آوری به خدا و آخرت و جهاد در راه خدا می باشد
طرف اول، صِرفا عمل است
و طرف دوم، علاوه بر اعتقادات پسندیده عمل بسیار پسندیده هم دارد
چون با توجه به درس و درب، در متن، «نکوهشِ» صاحبانِ عمل طرف اول وجود دارد، پس، میتوان به سهولت فهمید که نکوهش متوجه اعتقاداتِ صاحبانِ طرف اول است
حالا چه داریم؟
طرف اول، اعتقاد نکوهیده + عملِ ظاهرا پسندیده
طرف دوم، اعتقاد پسندیده + عمل واقعا پسندیده
حالا قضاوت کاملا آسان شد، که این قیاس «قیاس مع الفارق» نیست.
کمکِ درس و درب برای این فهم سریع و قطعی، غیر قابل انکار است!
حالا ممکن است کسی ان قلت کند که «ای بابا! این موضوع به این سادگی که اینقدر صغرا کبرا نمیخواهد»
با کمال ادب عرض میکنیم: مطلب به این سادگی ها هم نیست، موضوع قیاس مع الفارق است که یکی از قبایح بزرگ در فرایند سخن گفتن است، و ما برای رفع اشکال، از یکی از ظرفیتهای روش تفسیریِ خویش (درس و درب) استفاده کرده و مشکل را حل کرده ایم.
ترجمه تفسیریِ آزاد
ای مسلمانان! مشرکان را نميرسد که مساجد خدا را در عين حالي که برخويش گواهي کفر ميدهند آباد کنند . اعمال آنها نابود و خودشان هم در جهنم جاودانند (17) جز اين نيست که مساجد خدا را کساني آباد مي کنند که به خدا و روز آخرت ايمان داشته و نماز بپادارند و زکات داده و جز از خدا نترسند و جاي اميدواري است که آنها از هدايت يافتگان باشند (18) ای کافران! آيا آب دادن به حاجيان و آبادسازي مسجدالحرام را مانند کار کسي قرار داده ايد که به خدا و آخرت ايمان داشته و در راه خدا جهاد کرده است؟ نزد خدا مساوي نيست و خداوند ظالمان را هدايت نميکند (19) کساني که ايمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جان جهاد نموده اند نزد خداوند بلندمرتبه تر بوده و همانها رستگارند (20) پروردگارشان به رحمت خويش ، و رضايتي ، و بهشتهائي که خواهند داشت ، و در آن مقيم خواهند بود ، مژده شان ميدهد (21) که در آن براي هميشه جاودانند ،که پاداشي بزرگ نزد خداوند است (22) اي مسلمانان! پدرانتان و برادرانتان را در صورتي که کفر را به ايمان ترجيح دادند دوست مگيريد . و هر کس چنين کند از ظالمان است (23) ای پیامبر! بگو اگر پدرانتان و فرزندانتان ، و برادرانتان ، و همسرانتان ، و فاميلتان ، و اموالي که فراهم کرده ايد ، و تجارتي که از کسادي آن نگرانيد ، و خانه هائي که از آنها خشنوديد ، از خدا و رسولش و جهاد در راه او برايتان محبوب تر است ، پس منتظر باشيد تا خدا امر خويش را بياورد و خداوند نافرمانها راهدايت نميفرمايد (24) البته خداوند شما را در جاهاي زيادي ياري کرد ، و همچنين در روز جنگ حُنين که خيلي از کثرت خويش خوشتان آمده بود ، اما فايده اي برايتان نکرده و زمين عليرغم گشاديش بر شما تنگ شد. آنگاه برگشته و پا به فرار گذاشتيد (25) آنگاه خداوند آرامشش را برپيامبرش و بر مومنان واقعی نازل کرد و نيروهائي فرستاد که شما نمي ديديد و کافران را عذاب کرد و سزاي کافران هم همين است (26) و خداوند پس از آن بر هر کس که بخواهد به لطف بازميگردد وخداوند آمرزگار مهربان است (27) اي مسلمانان! جز اين نيست که مشرکان پليدند . پس ، از امسال به بعد نبايد به مسجدالحرام نزديک شوند ، و اگر از تنگدستي ميترسيد بزودي خداوند از فضل خويش اگر خواهد بي نيازتان مي کند که خداوند داناي حکيم است (28)