پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

(جدول1)

جدول درج­ها

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com/

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: با کفار ومنافقان به سختي مقابله کنيد و به انها سخت بگيريد، که پيروزي دنيوي و بهشت اخروي پاداشتان خواهد بود.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: با مشرکان که چنين اند و اين کارها را کرده اند سخت بگيريد.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

بَرَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿1﴾ فَسِيحُواْ فِي الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُواْ أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّهِ وَأَنَّ اللّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ ﴿2﴾ وَأَذَانٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الأَكْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ﴿3﴾ إِلاَّ الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُواْ عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّواْ إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ ﴿4﴾ فَإِذَا انسَلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ فَخَلُّواْ سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿5﴾ وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلاَمَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ يَعْلَمُونَ ﴿6﴾

ریزدرب: اعلام برائت اسلام و مسلمین از شِرک

2

كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِندَ اللّهِ وَعِندَ رَسُولِهِ إِلاَّ الَّذِينَ عَاهَدتُّمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُواْ لَكُمْ فَاسْتَقِيمُواْ لَهُمْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ ﴿7﴾ كَيْفَ وَإِن يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لاَ يَرْقُبُواْ فِيكُمْ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً يُرْضُونَكُم بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَى قُلُوبُهُمْ وَأَكْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ ﴿8﴾ اشْتَرَوْاْ بِآيَاتِ اللّهِ ثَمَنًا قَلِيلاً فَصَدُّواْ عَن سَبِيلِهِ إِنَّهُمْ سَاء مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿9﴾ لاَ يَرْقُبُونَ فِي مُؤْمِنٍ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ ﴿10﴾ فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿11﴾

ریزدرب: توضیح علت اعلام برائت

3

وَإِن نَّكَثُواْ أَيْمَانَهُم مِّن بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُواْ فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُواْ أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لاَ أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُونَ ﴿12﴾ أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَّكَثُواْ أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّواْ بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُم بَدَؤُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَوْهُ إِن كُنتُم مُّؤُمِنِينَ ﴿13﴾ قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُّؤْمِنِينَ ﴿14﴾ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللّهُ عَلَى مَن يَشَاء وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴿15﴾

ریزدرب: توصیه به مسلمین در مورد حدود و نحوه برخورد با شِرک

4

أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تُتْرَكُواْ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللّهُ الَّذِينَ جَاهَدُواْ مِنكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُواْ مِن دُونِ اللّهِ وَلاَ رَسُولِهِ وَلاَ الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً وَاللّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ﴿16﴾

ریزدرب: ذکر علت لزوم جدی بودن مسلمین در برخورد با جریان شِرک

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 3 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.

4 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .

آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .

5 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

با مشرکان سخت بگيريد.

6 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است .

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

دریافت­های کوتاه مستقیم

آیه 2: مهلتِ مقرر شده، که «چهار ماه در زمین بگردید»، از آنجا که هیچکس راجع به آینده نزدیک نمی­تواند پیش­بینی قاطع کند، جزء وعده­های تحقق یافته است، یک آیه معجزه ای در زمینه پیشگوئی آینده محسوب می­گردد.

آیه 6: نشان می­دهد که منظور فقط این نبوده که مشرکان مغلوب شوند بلکه منظور اصلی این بوده که «پیام» را دریافت کنند.

آیه 12: فهمیده میشودمشکل پیامبران «مردم» نبودند بلکه «سران» آنها بوده­اند.

آیه 16: با ذکر ملاک­هائی، به مسلمانان عادی نشان می­دهد که راه بالا رفتنشان در نردبان معنویت چیست.

فتح مکه

با فتح مکه، کار اسلام کاملاً بالا گرفت و تقریباً در کل شِبه جزیرۀ عربستان مستقر و کعبه از بتها خالی و بزرگترین دشمنان پیامبر شکست فاحش خوردند.

همانها که در طول بیش از بیست سال از هرگونه آزار و اذیت و کارشکنی و براه انداختن جنگهای عظیم و توطئه­های بنیان کن و حتی توطئه های مکررِ قتل آنحضرت کوتاهی نکرده بودند.

دیگر چیزی نمانده بود جز مقاومت­هایی پراکنده­ در اینجا و آنجا و این قبیله بدوی و آن قبیله سرگردان و این شخص و آن فرد، در این نقطه و آن نقطه که این «اعلامیه بیزاری از مشرکان» بطور آشکار تکلیف آنها را روشن نمود و چیزی نگذشت که دیگر شرک لااقل بطور ظاهری از آن منطقه مطلقاً پاکسازی شده، و وعده خداوند محقق گشت. همان وعده­ای که در سوره­های قبلی (صف و محمد(ص)) دیده بودیم که فرموده بود دینش را بر همه ادیان غالب خواهد گردانید و با فتح مکه، و پس از نزول این سوره، فاز اول این وعده تحقق یافته بود.

قضیه چهار ماه و امتحان عجیب مسلمین

باید توجه داشت که پایه های حکومت آنحضرت آنقدرها مستحکم نشده بود و اتفاقی که درست پس از فتح مکه افتاد (که جنگ حنین و هوازن باشد که طی آن اوضاع لشکر اسلام به موئی رسید و نگرانی شکست آنان کاملا جدی بود) نشان میدهد که مسلمانان مست غرور بودند و کسی را جدی نمیگرفتند و نتیجتا به آن وضع مفتضحانه دچار شدند که شرحش در آیه 2 گویا است.

این وضع مسلمانان بود!

ضرب­الاجلِ چهار ماه درست در آمد و نهضت اسلام در خلال آن مدت مضمحل نگردید و از بین نرفت، بلکه برعکس، شِرک بطور رسمی و ظاهری از بین رفت، و این در حالی بود که مسلمانانِ آن روزها چنان بودند! تک و توکی مومن واقعی و انبوهی سیاهی لشکر که لایق نبودند، ولی حکمت الاهی بر این تعلق گرفته بود که بخاطر آن اقلیت با ارزش، بقیه هم به چنین پیروزیی برسند.

ترجمه تفسیریِ آزاد

ای مردم! اين اعلام بيزاريي است از جانب خدا و رسولش نسبت به آن کساني از مشرکان که با آنها پيمان بسته بوديد (1)پس مشرکان مورد نظر چهار ماه در زمين بگردند و بدانند که نميتوانند خدا را عاجز کنند و خداوند خوار کننده کافران است (2)  و نیز اين اعلامي از جانب خدا و رسولش به مردم در آن حج بزرگ است که خداوند و رسولش از مشرکان بيزارند . پس اگر توبه کردند برايشان بهتر است و اگر پشت کنند بدانند که نميتوانند خدا را به ستوه آورند و ای پیامبر! کافران را به عذابي دردناک نويد ده (3) غير از مشرکاني که با شما پيمان دارند و چيزي از آن را نقض نکرده و بر ضد شما کسي را ياري نکرده اند،  که در مورد آنها پيمانشان را تا مدتش تمام کنيد که خداوند تقواداران را دوست ميدارد (4) و هنگامي که ماه هاي عدم تعرض تمام شد هر جا که مشرکان را ديديد بکشيدشان و بگيريدشان و محاصره شان کنيد و براي آنها در هر کمينگاهي كمين كنيد،  و اگر توبه کردند و نماز بپاداشتند و زکات دادند راهشان را باز کنيد که خداوند آمرزگار مهربان است (5) ای پیامبر! اگر يکي از مشرکان از تو پناه خواست، به او پناه ده تا کلام خدا را بشنود، آنگاه او را به پناهگاهش برسان، زيرا که آنها مردمي هستند که نميدانند (6) ای مسلمانان! چگونه ممکن است مشرکان پيماني نزد خدا و رسولش داشته باشند؟ مگر در مورد آنهائيكه  نزد مسجدالحرام پيمان بستند،  در مورد آنان تا آنجا که به پيمان وفادار ميمانند شما نيز وفادار بمانيد که خداوند تقوا داران را دوست دارد (7) چگونه است که اگر بر شما غالب شوند نه خويشاوندي را رعايت مي کنند و نه پيمان را،  شما را با زبان راضي مي کنند و دلهاشان با آن مخالفت دارد و اکثرشان گناهکارند (8) آيات خدا را به بهائي اندک ميفروشند و از راه خدا باز ميدارند، چه کار بدي است که مي کنند (9) درباره مومنان نه خويشاوندي را رعايت مي کنند و نه پيماني را، وتجاوزکارند (10) اما اگر توبه کردند و نماز بپاداشتند و زکات دادند برادران ديني شما هستند، و ما آيات را براي مردمي دانا چنین تشريح مي کنيم (11) و اگر سوگندهايشان را پس از پيمانشان شکستند، و در دين به شما طعنه زدند ، با بزرگان کافران بجنگيد که آنها اهل پايبندي به قسم ها نيستند شايد به اين روش دست بکشند (12) ای مسلمانان! آيا با قومي که سوگندهايشان را شکستند و به اخراج پيامبر همت گماشتند نمي جنگيد؟ در حاليكه همانها بودند که شروع به تعرض کردند؟ آيا از آنها ميترسيد؟ خداوند به اينکه از او بترسيد سزاوارتر است اگر مومن ميباشيد (13) با آنان بجنگيد که خداوند به دست شما آنها را عذاب و خوارشان ميكند و شما را عليه آنها ياري، و دلهاي مومنان را شفا ميدهد (14) و غيظ دلهاي آنها را ميبرد و خداوند بر هر که بخواهد بازگشت ميکند و خداوند داناي فرزانه است (15) آيا پنداشته ايد خداوند بدون اينکه معلوم کند که کدامتان در راه خدا جهاد کرده و غير از خدا و رسولش و مومنان همرازي نگرفته اند، رهايتان مي کند؟ و خداوند به آنچه مي کنيد آگاه است (16)