پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

(جدول1)

تعداد کلمه	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	آیه
7	چنین بگو - انفال مربوط به خدا و رسول است	ارشاد	پیامبر	ق1
11	تقوا- اصلاح بین خودتان-  اطاعت خدا و رسول	احکام	حکمت	ق1
23	توصیف	مومنان	مردم	3-2
11	برای مومنان-  آمرزش-  روزی محترمانه	بهشت	آخرت	4
11	راجع به مهاجرت عده ای از مومنان ناخرسند بودند ولی به نفعشان بود	پیامبر	حکمت	5
41	جهاد - خداوند طوری سامان داد که حق غالب شود	احکام	حکمت	8-6
74	اجابت مومنان-  یاری مومنان در جنگ-  ایجاد وفاق بین آنان - ارسال کمک های غیبی	افعال	خداوند	12-9
13	جهاد با کفار	احکام	حکمت	13
6	برای کافران	جهنم	آخرت	14
103	راجع به جهاد و ...	احکام	حکمت	15-21
21	بدترین حیوانات نزد خدا ، موجودات بی عقلند	سایر	حکمت	21-22
101	اطاعت خدا و رسول-  جهاد-  عدم خیانت - تقوا	احکام	حکمت	23-29
16	آنها میخواستند تو را زمینگیر کنند یا بکشند ..اما خدا نگذاشت	دلداری	پیامبر	30
17	توصیف- وقتی آیاتمان را بخوانی میگویند ما هم بلدیم	کافران	مردم	31
17	توصیف-  میگویند خدایا اگر این ( دین ) حق است سنگی از آسمان بر ما بینداز	کافران	مردم	32
12	خدا عذاب نمی کند در حالیکه تو در میان آنهائی-  یا استغفار می کنند	خداوند	حکمت	33
35	توصیف	کافران	مردم	34-35
21	توصیف	کافران	مردم	36
18	کافران-  عذاب-  فشار	جهنم	آخرت	37
16	بگو اگر دست بکشید ... با آنها بجنگ تا فتنه ای نباشد	ارشاد	پیامبر	38
186	خمس ، جهاد ، خلوص نیت ..	احکام	حکمت	39-47
35	شیطان وسوسه شان میکرد تا اینکه جنگ پیش آمد، آنگاه تنهاشان گذاشت	کافران	مردم	48
19	طعنه به مسلمانان	منافقان	مردم	49
14	در همان جنگ ملائکه داشتند آنها را میزدند ( اما شما نمی دیدید)	کافران	مردم	50
11	نسبت به بندگان عادل است	صفات	خداوند	51
19	قوم فرعون و قبلی ها-  کفر- عذاب	گذشتگان	مردم	52
16	نعمت قومی را عوض نمی کند مگر اینکه روحیات خودشان را عوض کنند	قانون خدائی	حکمت	53
22	قوم فرعون و قبلی ها-  تکذیب-  هلاک	گذشتگان	مردم	54
11	بدترین مخلوقات نزد خدا کافرانند	سایر	حکمت	55
12	توصیف-  نقض عهد	کافران	مردم	56
24	چنین کن-  به آنان سخت گیر- اگر احساس خیانت کردی مقابله کن	ارشاد	پیامبر	57-58
8	هشدار-  مبادا فکر کنند غالبند	کافران	مردم	59
33	آمادگی دفاعی	احکام	حکمت	60
97	چنین کن ... اگر صلح خواستند بپذیر-  توکل کن-  مسلمانان را به جنگ تشویق کن	ارشاد	پیامبر	61-66
21	پیامبر نباید اسرای خاص داشته باشد	احکام	پیامبر	67
11	اگر تقدیر از پیش تعیین شده نبود ، عذابتان میکرد	خداوند	حکمت	68
11	از حلال و طیب غنائم بخورید .	احکام	حکمت	69
37	به اسرا بگو ...و اگر احساس خیانت کردی ...	ارشاد	پیامبر	70-71
51	کمک به مسلمانان در امور مربوط به دین	احکام	حکمت	72
13	کافران از یکدیگر پشتیبانی می کنند	احکام	حکمت	73
22	توصیف- وعده نیکو	مومنان	مردم	74
12	توصیف-  مومنان بعدی	مومنان	مردم	ق75
13	راجع به صله رحم	احکام	حکمت	ق75
1272	جمع

 

 

 

 

 

جدول درج­ها

درصد	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	شماره
7/51	جهاد - دفاع - اطاعت خالصانه از خدا و رسول	احکام	حکمت	1/ 4
7/21	استکبار-  استعجال عذاب - وسوسه پذیری- فکر باطل-  هلاکت	کافران	مردم	2/ 4
1/17	بیان کن مقابله به مثل کن-  اگر طرف مقابل پیشقدم شد مصالحه کن	ارشاد	پیامبر	3/ 4
7/6	یاری موثر به مومنان	افعال	خداوند	4/ 4
8/2	عذاب کافران	جهنم	آخرت	5/ 4

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: به جهاد و دفاع و اطاعت خالصانه از خدا و رسول بپردازيد که پيروز خواهيد شد.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: هنگام مشکلات معلوم می­شود ایمان چه کسی در چه درجه­ای است و ای مسلمانان! هنگام جهاد محکم و ثابت­قدم باشید و اي کافران بس است. دست بکشيد و به صفوف مسلمان بپيونديد.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

يَسْأَلُونَكَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُواْ اللّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بِيْنِكُمْ وَأَطِيعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿1﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! طمع به چیزی که مال شما نیست نداشته باشید

2

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿2﴾ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ ﴿3﴾ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ ﴿4﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! خودتان راچِک کنید و دریابید مومن واقعی هستید یا نه

3

كَمَا أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِن بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِيقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكَارِهُونَ ﴿5﴾ يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَيَّنَ كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنظُرُونَ ﴿6﴾

ریزدرب: عده ای از مسلمانان از هجرت ناراضی بودند

3

وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتِيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللّهُ أَن يُحِقَّ الحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ ﴿7﴾ لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَيُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ ﴿8﴾ إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلآئِكَةِ مُرْدِفِينَ ﴿9﴾ وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَى وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِندِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿10﴾ إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِّنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِّن السَّمَاء مَاء لِّيُطَهِّرَكُم بِهِ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ ﴿11﴾ إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلآئِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرَّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ ﴿12﴾ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ شَآقُّواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَمَن يُشَاقِقِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿13﴾ ذَلِكُمْ فَذُوقُوهُ وَأَنَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابَ النَّارِ ﴿14﴾

ریزدرب: عده ای از مسلمانان از هجرت ناراضی بودند و در موضوع جنگ بدر خواهان جنگ تمام عیار نبودند ولی خداوند از طرق خارق العاده مجموع مسلمانان را به پیروزی رساند

4

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ زَحْفاً فَلاَ تُوَلُّوهُمُ الأَدْبَارَ ﴿15﴾ وَمَن يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِّقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِلَى فِئَةٍ فَقَدْ بَاء بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿16﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! به هنگام تقابل نظامی به جنگ پشت نکنید

5

فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاء حَسَناً إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿17﴾ ذَلِكُمْ وَأَنَّ اللّهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكَافِرِينَ ﴿18﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! خیلی به خود نبالید!

6

إِن تَسْتَفْتِحُواْ فَقَدْ جَاءكُمُ الْفَتْحُ وَإِن تَنتَهُواْ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَإِن تَعُودُواْ نَعُدْ وَلَن تُغْنِيَ عَنكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْئًا وَلَوْ كَثُرَتْ وَأَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿19﴾

ریزدرب: ای کافران! شما پیروز نهائی نخواهید بود

7

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنتُمْ تَسْمَعُونَ ﴿20﴾ وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لاَ يَسْمَعُونَ ﴿21﴾ إِنَّ شَرَّ الدَّوَابَّ عِندَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ ﴿22﴾ وَلَوْ عَلِمَ اللّهُ فِيهِمْ خَيْرًا لَّأسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّواْ وَّهُم مُّعْرِضُونَ ﴿23﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! مومن واقعی باشید 

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1- «ف» در «فاتقوا» (آیه1) از لحاظ دستورزبان چه نقشی دارد؟

2- «و» پس از آن چه؟

3 – با توجه به ابتدای آیه 1 چه اتفاقی افتاده بود که آن سوال عمومی رخ داده بود؟

4- قسمت دوم آیه5 مربوط به کدام مقطع زمانی است؟ (مقطع زمانی قسمت اول آیه5؟ مقطع زمانی موضوع آیه7؟ یا....؟)

5- چرا به جای «مجرمون» (آیه8) نفرموده کافرون یا کلمه همعرض دیگر؟

6- علت تصریح و تاکید روی عدد1000 در آیه9 چیست؟

7- آیه10 ، در رابطه با آیه9 ، در چه جهتی صراحت دارد؟

8- باتوجه به مطالب آیه12 ، ملائکه چگونه مومنان را «تثبیت» مینمودند؟

9- منظور از « فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ» (آیه12) چیست؟

10 – با توجه به آیه 15 ، آیا عده ای در جریان جنگ بدر مبادرت به فرار کرده بودند؟ 11 – اگر بله ، چه کسانی و چرا؟

 12 – منظور از متن آیه 17 چیست؟

13-دراین پاراگراف چهار بار ازمشتقات کلمه «سمع» استفاده شده ، که بمعنی ســـاده «شنیدن» (ازلحاظ فیزیولوژیک) محدود نمیشود بلکه بمعنی فهمیدن و پذیرفتن است

بااستفاده از «المعجم» (درجستجوی مادّه س م ع) موضوع راتوضیح دهید .

14-درآیه22 با نتیجه سوال فوق کلمه «صمّ» مفهوم ترمیشود . کلمه «بکم» را با همان نتیجه توضیح دهید .

15-اگربخواهیم از تیتر«فعل خداوندقانونمند است» استفاده کنیم باید به کدام آیه اشاره کنیم؟

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از کلمه «یسئلونک» فهمیده میشود در هنگام نزول این سوره خیلی ها چنین پرسشی را میکرده اند .

با توجه به محتوای این سوره (انفال) که شرح و روایت و تحلیل جنگ بدر است، میتوان فهمید که نزول این سوره مدتی پس از پایان آن جنگ مهم سرنوشت ساز بوده، و با توجه به اینکه سوره بعدی سوره حشر است میتوان حدس زد که می باید از طریقی (مثلا وحی یا رویای صادقه یا تخمین های نظامی وغیره) برای آنحضرت روشن شده بود که بزودی جنگی با شاخه ای از یهودیان در پیش خواهد بود که غنایم زیاد و بی زحمتی حاصل خواهد شد و این موضوع فورا در بین مردم پخش شده بوده و عده ای برای آن غنایم بی زحمت دندان تیز کرده بودند و . . . و در پی آن این سوال عمومی را القاء و به آن دامن میزدند که آیه 1 برای روشن شدن اذهان مومنان واقعی (که موتور رفتارهای آنحضرت بودند) نازل شده و درست پس از آن نیز صفات مومنان واقعی ذکر شده است.

ضمنا از همینجا فهمیده میشود که یهودیان می باید در جریان جنگ بدر رفتارهای خصمانه ای مرتکب شده باشند که درست پس از پایان آن، سوره حشر با آن جزئیات جالبی که از رفتارهای ناپسند یهودیان و رفتارهای ناپسندتر منافقان که آتش بیار معرکه شده بودند، دارد، نازل شده است.

آیه 11موضوعی را می­گوید که قابل تعمق است:

بطور کلی یکی از معجزات قرانی طرز بیان آن است.

مطالب را جوری می­گوید که مخاطب آن روزها در آن شرح و بسط زائد نمی­بینند و بطور اشاره­ای یادشان می­آید، اما مخاطب­هائی مانند ما نیز که پانزده قرن با آن فاصله زمانی داریم آن را می­فهمیم.

مثلاً از آیه 11 این چیزها فهمیده می­شود:

1- خداوند خماری چرت را بر مؤمنان انداخت.

2- خماری چرت برای این بود که آرامشی بیابند.

3- از آسمان آبی نازل شد تا از پلیدی شیطان پاکشان کند.

4- از آسمان آبی نازل شد تا دلهای مسلمانان به یکدیگر پیوند بخورد.

5- در اثر پیوند دلهای مسلمانان، قدمهایشان ثابت شد.

از همه اینها چه چیزی فهمیده می­شود؟

قسمتی از چیزهائی که فهمیده می­شود اینهاست:

1- مسلمانان ثابت قدم نبودند. بلکه عده­ای از آنها دو دل بودند و عده­ای ثابت قدم بودند.

2- بعداً در اثر آن «آب آسمانی» یکدل شدند.

3- بعضی از مسلمانان از «پلیدی شیطان» ناپاک بودند.

4- عده­ای از مسلمانان ناراحت و ناآرام بودند.

5- مسلمانان احتیاج به خواب و استراحت داشتند.

از اینها چه چیزی فهمیده می­شود؟

لااقل این چیزها فهمیده می­شود:

مسلمانان خسته بودند و هوا هم گرم بود و عده­ای از آنها برای جنگ مصمم نبودند اما رویشان نمی­شد که صفوف مسلمانان را ترک کنند و منتظر بودند تا ببینند چه پیش می­آید.

اینها همان منافقانی بودند که قبلاً اشاره شد و اینها همانهائی بودند که نظرشان بیشتر دنبال آن کاروان تجاری بود که به یک غنیمت بی­زحمتی برسند نه اینکه خود را در معرض خطر قرار دهند.

اما وقتیکه فهمیدند قضیه یک جنگ واقعی تمام عیار با لشکری است که از لحاظ تعداد سه برابر آنها و از لحاظ تجهیزات ده­ها برابر آنهاست کاملاً خالی از انگیزه شدند و غرغرها و پچ­پچ­ها را شروع کردند و اگر عاملی جلوگیرشان نمی­شد کاملاً برای پاشاندن قوای اسلام کافی بودند.

هوا هم گرم بود و آنها هم منتظر بودند تا ببینند چه پیش می­آید و خیلی­ها هم در آن هوای گرم به چرت افتادند و بعضی هم محتلم شدند.

پس از بیداری، همه ناراحت و بسیاری هم نجس بودند که بارانی بارید و در آن هوای گرم، هم همگی خنک شدند و هم بقیه«پاک»شده و همگی این را به فال نیک گرفتند و به یاری خدا دلگرم شدند و منافقان نیز دیدند که با این تغییر روحیه، دیگر نمی­توانند کاری از پیش ببرند و لذا از اکثریت پیروی کردند و دم نزدند و پیامبر(ص) نیز آنها را آماده نمود و سامان داد و چیزی هم نگذشت که جنگ واقع شد و بقیه­اش هم که معلوم است.

ملاحظه فرمودید؟ آیا یک معجزه بزرگ نیست که مطلب را در چند کلمه، آنهم هم بصورت اشاره­ای و تلویحی، طوری ادا کرده که کسانی که در متن مطلب بودند، «توضیح اضافی» در آن نبینند و ما پس از پانزده قرن نیز با اندکی تعمق آنرا طوری بفهمیم که انگار خودمان هم آنجا بوده­ایم.

بله. این واقعاً یکی از وجوه اعجازی قرآن است که هیچ کتابی با آن از این لحاظ شباهت ندارد.

با توجه به آیه 15، بطور قطع، در جریان جنگ بدر عده ای پا به فرار گذاشته بودند. اینها چه کسانی میتوانسته اند باشند؟

با توجه به آیه های 2 و 3 همین سوره ، فراری ها نمیتوانسته اند از مومنان بوده باشند، لذا آنها منافقان بودند که بر اساس (آیات 5 تا 14) به خیال اینکه طرف مقابل یک کاروان تجاری و یک «هلو برو تو گلو» است، خواب های خوشی دیده و از نمد پیروزیِ حتمی، کلاه های متعددی برای خویش تصور داشتند که ناگهان چشمشان به لشکری افتاد که از نظر تعداد سه برابر آنان و از نظر تجهیزات کاملتر از آن در تصورشان نمیگنجید و فورا فهمیدند که این توبمیری از آن توبمیری ها نیست و ممکن است جانها را از دست بدهند و حد اقل این است که جراحت های سخت و قطع دست و پا نصیبشان شود و لذا بی تردید الفرار گویان از صحنه رویاروئی در رفتند.

از آیه 17 فهمیده میشود که پس از جنگ بدر یک نوع غرور پر حجمی مومنان را گرفته بود که مطالب آیه مذکور را باید در جهت «تنظیم باد» ارزیابی کرد.

باتوجه به آیات اصلی، سخن این پاراگراف (آیه های 18 و 19 و 22 و 23) به کافران مربوط است که آنها را صلب و اصلاح ناپذیر ارزیابی میکند.

5- در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 11 و 12 از این لحاظ که به مخلوقاتی اشاره کرده که حتی مانیز به آنها دسترسی نیافته و ذهنیتی از آنها نداریم، بالاتر از ذهنیات ما و طبعا مخاطبان اولیه نیز، هست.

همچنین است آیه 17 که به مکانیزمش آگاه نیستیم.

6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 - هنگام مشکلات معلوم می­شود ایمان چه کسی در چه درجه­ای است

2 -ای مسلمانان! هنگام جهاد محکم و ثابت­قدم باشید

3 - اي کافران بس است. دست بکشيد و به صفوف مسلمان بپيونديد.

8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه 3 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است .

9 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

تقریرات و آموزش الهی

يَسْأَلُونَكَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُواْ اللّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بِيْنِكُمْ وَأَطِيعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿1﴾

مومنان

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿2﴾ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ ﴿3﴾ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ ﴿4﴾

منافقان

كَمَا أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِن بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِيقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكَارِهُونَ ﴿5﴾ يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَيَّنَ كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنظُرُونَ ﴿6﴾ وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتِيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللّهُ أَن يُحِقَّ الحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ ﴿7﴾ لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَيُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ ﴿8﴾

شئون الهی

إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلآئِكَةِ مُرْدِفِينَ ﴿9﴾ وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَى وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِندِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿10﴾ إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِّنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِّن السَّمَاء مَاء لِّيُطَهِّرَكُم بِهِ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ ﴿11﴾ إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلآئِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرَّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ ﴿12﴾ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ شَآقُّواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَمَن يُشَاقِقِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿13﴾ ذَلِكُمْ فَذُوقُوهُ وَأَنَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابَ النَّارِ ﴿14﴾

احکام

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ زَحْفاً فَلاَ تُوَلُّوهُمُ الأَدْبَارَ ﴿15﴾ وَمَن يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِّقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِلَى فِئَةٍ فَقَدْ بَاء بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿16﴾ فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاء حَسَناً إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿17﴾ ذَلِكُمْ وَأَنَّ اللّهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكَافِرِينَ ﴿18﴾ إِن تَسْتَفْتِحُواْ فَقَدْ جَاءكُمُ الْفَتْحُ وَإِن تَنتَهُواْ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَإِن تَعُودُواْ نَعُدْ وَلَن تُغْنِيَ عَنكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْئًا وَلَوْ كَثُرَتْ وَأَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿19﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنتُمْ تَسْمَعُونَ ﴿20﴾ وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لاَ يَسْمَعُونَ ﴿21﴾ إِنَّ شَرَّ الدَّوَابَّ عِندَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ ﴿22﴾ وَلَوْ عَلِمَ اللّهُ فِيهِمْ خَيْرًا لَّأسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّواْ وَّهُم مُّعْرِضُونَ ﴿23﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیات 2 تا 4 فرع بر کلمه آخر آیه 1هستند، گر چه در بین خویش بعضی فرع بر بعضی دیگر هستند که البته نیازی به ذکر آنها نیست.

آیه های 9 و10و11و12 «پرانتزی» است.

دو آیه 20 و 21 بدون اینکه فرع بر آیه­ای باشند پرانتزی هستند دلیلش هم اینکه اگر انتهای آیه 19 را به ابتدای آیه 22 وصل کنیم می­بینیم روال سخن صاف و یکدست و بی­دست­انداز است.

به زبان طنز : آیه 19: نوعی طعنه و تعریض است.

بعبارت دیگر معنی آن این است که ای کافران مگر شما بدنبال پیروزی نبودید؟ بفرمائید اینهم پیروزی! اما نه برای شما. و یعنی اینکه شما پیروزیی نخواهید داشت و بهتر است دست از این کارها بکشید.

به زبان مخاطب : در رابطه با موضوع آیه­های 9و10 فهمیده می­شود موضوع «هزار ملائکه» یک «دلخوشی  سمبلیک» بود. و اگر «هزار» را بمعنی «زیاد» و «ملائکه» را نیز چنانکه در سوره فاطر دیدیم بمعنی «عناصر و نیروهائی مؤثر از جانب خداوند در اداره امور جهان» بدانیم معلوم می­شود که خداوند به زبان مخاطب­های آن روز صحبت فرموده و در خود آیه هم برای مخاطب­های امروزی، معنی «هزار ملائکه» را روشن کرده است.  معنی آن اینطور می­شود که خداوند اوضاع و احوال صحنه برخورد را از لحاظ­های زیادی طوری سامان داده که مسلمانان پیروز شوند. مثلاً طرز قرار گرفتن دو سپاه، قوت روحی مسلمانان در ابتدا و ادامه و انتهای جنگ، که خود را برای هر چیزی آماده کرده بودند، اما طرف مقابل به تعداد و تجهیزات خویش دلگرم بود که پس از دیدن اولین کشته­ها فوراً روحیه­اش را باخت.

اینها عواملی بود که مسلمانان را پیروز کرد نه اینکه از آسمانها هزار نفر ملائکه پایین بیایند و با شمشیر بجان کفار بیفتند و اگر قرار بود اینطور باشد همان یک نفر از ملائکه هم کافی بود چرا فرموده هزار تا؟ بلکه به زبان مخاطب فرموده و بعداً هم در انتهای آیه 10 توضیحی داده که مخاطب قرن بیست و یکمی نیز توجیه شود.

موضوعی که در بالا عرض کردیم در آیه 12 تأیید می­شود زیرا معلوم شد که مأموریت ملائکه «تقویت روحی» مؤمنان و «تضعیف روحیه» کافران بوده است.

دریافت های کوتاه مستقیم

آیه 21: «شنیدیم» یعنی : فهمیدیم، قبول کردیم، اطاعت می­کنیم.

آیه 23: «می­شنواند» یعنی : می­فهماند.

آیه 23: می­خواهد بفرماید کافران «بیماری دل» دارند و بدنبال علم و فهم نیستند.

«انفال»و رعایت حدود آن

آیه 1: یکی از معانی «انفال» غنائم جنگی، و یکی دیگر از معانی آن، غنائمی است که بدون جنگ و زحمت بدست آید و ریشه آن «نفل» به معنی زیادت است و از مشتقات آن «نافله» است (و نمازِ نافله یعنی نمازِ زیاده بر واجب) و بحث بیشتر درباره آن و حدود و مقرراتش را باید در کتب احکام جستجو کرد و جای بحث بیشتر آن در اینجا نیست.

اما اینکه فرموده «پس تقوای خدا را در پیش بگیرید و ...» یعنی اینکه «انفال» (با آن تعریفش) باید در راه­هائی که خدا و رسول میفرمایند خرج شود و در این خرج کردن باید دقت کافی شود که مطابق ضوابط الهی انجام گردد .

منافقان نگران شده بودند

از آیه­های 5 و6 فهمیده می­شود عده­ای از مسلمانان تمایل به جنگ نداشتند.

اینها چه کسانی بودند؟

اینها همانهائی بودند که وضعشان در مکه خوب بود، از لحاظ مالی جزء اقشار فرودست نبودند و از لحاظ اجتماعی جزء «بزرگان» حساب می­شدند.

عده دیگری هم که از موضوع هجرت ناخشنود بودند بطور قطع عده­ای از منافقان بودند که نه از سر صداقت بلکه از منفعت­طلبی به اسلام پیوسته بودند زیرا بوی پیروزی و موفقیت به دماغشان خورده بود و اینها تمایل به پیروزی اسلام در همان مکه را داشتند که از نتایجش هم در همانجا استفاده کنند و «جای جدیدی که معلوم نبود در آنجا چه پیش آید» برایشان اصلاً مطلوب نبود.

چه می­خواستند و چه شد؟

در آیه­های 7و8 نکته­ای را می­فرماید که توجه به آن بسیار عبرت­انگیز است.

ظاهراً خداوند به طریقی به پیامبر(ص) خبر داده بود که آنحضرت و مسلمانان بر یکی از آن دو طائفه (ای که برای آنحضرت مشخص کرده بود) دست پیدا خواهند کرد. البته باید بدانیم که «طائف» یعنی «گردنده» و ریشه­اش «طواف» است که برایمان آشناست.

یکی از «آن دو طائفه» عبارت می­شود از «یکی از آن دو گروهی که – مثلاً - در بیابان در حال گردشند»

معلوم می­شود دو گروه، در آن موقع در بیابان بودند. مثلاً در حال سفر بودند یا منظور دیگر داشتند و خلاصه اینکه در بیابان و در حال گذر بودند و خداوند یک طوری خبر داده بود که پیامبر و مسلمانان «بر یکی از آنها» دست پیدا خواهند کرد. و پیامبر(ص) هم موضوع را به مسلمانان اعلام نموده بود.

چنانکه بعداً معلوم شد، یکی از این دو گروه، یک کاروان تجارتی بود، و یکی دیگر یک لشکرِ مجهزِ قویِ مصممِ خشمگین که می­خواستند «ریشه این دین و این پیغمبر و این فراری­ها و این آشوب طلب­ها» را بکنند.

جّدا اگر ما در آنروزها جزء مسلمانان بودیم کدامیک را انتخاب می­کردیم؟

همانطور که از آیه 7 فهمیده می­شود غالب مسلمانان دوست داشتند آن گروهِ بی­دردسرِ راحت­الحلقومِ تجاری به چنگشان بیفتد و در یک «پیروزی آسان»، «درس عبرتی» به خصم بدهند.

اما آنچه واقعاً اتفاق افتاد، همان جنگ بزرگ و حماسی و سرنوشت­ساز و نقطه عطف تاریخ اسلام یعنی جنگ بدر بود.

آیه پر مناقشه

آیه 17 خیلی مورد بحث مفسران ارجمند قرار گرفته و بسیار پُر مناقشه و مجادله شده است. اما واقعاً درک آن (علی­رغم آن همه مناقشه و مجادله) آسان است.

در این آیه از واژه «قتل» دو کلمه و از واژه «رمی» نیز دو کلمه آمده است که در هر دو واژه، فاعل ظاهری آشکار است اما نسبت دادن همان عمل به خداوند به خاطر انگیزه­های الهیِ فاعلینِ ظاهری آنها است.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

ای پیامبر! از تو درباره انفال ميپرسند بگو انفال مال خدا و رسول است. پس ، از خدا پروا کنيد و بين خويش را اصلاح نموده ، و خدا و رسولش را اطاعت کنيد اگر مومن هستيد (1) جز اين نيست که مومنان هنگاميکه خداوند ياد ميشود دلشان ميلرزد و وقتيکه آياتش بر آنها خوانده ميشود ايمانشان زياد ميشود و بر پروردگارشان توکل مي کنند (2) آنان همانهائی هستند که نماز بپاميدارند و از آنچه روزيشان کرده ايم انفاق مي کنند (3) آنها همان مومنان واقعي هستند که درجاتي نزد پروردگارشان و آمرزشي و روزيي گرامي خواهند داشت (4) ای پیامبر! همانگونه که خداوند تو را به حق از خانه ات بيرون آورد، و این در حالی بود که عده اي از مومنان این هجرت را خوش نمي داشتند (5) و با تو درباره حق پس از آنکه برايشان روشن هم شده بود جدال ميکردند گوئي دارند خويش را مينگرند كه بسوي مرگ رانده ميشوند ، اما اینک از این پیروزی بزرگ خوشحالند (6) و ای مومنان! آن هنگام را بياد بياوريد که خداوند پيروزي بر يکي از آن دو طائفه را به شما وعده ميداد و شما دوست داشتيد آنکه بي اهميت تر به نظر می آید مال شما باشد اما خداوند ميخواست حق را با کلماتش فرود بياورد و دنباله کافران را ببُرد (7) تا حق را مستقر کند و باطل را نابود نمايد، هر چند گناهکاران خوش نداشته باشند (8)  و آن هنگام را بیاد بیاورید که  از پروردگارتان کمک خواهي ميکرديد و اجابتتان کرد که من شما را با هزار ملائکه رديف شده کمک خواهم کرد (9) و خداوند آنرا فقط مژده اي قرار داد و اينکه دلتان به آن آرام شود و پيروزي جز از جانب خدا نيست که خداوند پيروزمند حکيم است (10) آن هنگام را به یاد آورید که خماري چرت را بر شما انداخت تا آرامشي از جانب او باشد و از آسمان آبي بر شما نازل نمود تا پاکتان کند و پليدي شيطان را از شما زايل نمايد و دلهاتان را به يکديگر و به خدا ارتباط دهد و بواسطه آن قدمهاتان را ثابت کند (11) آن هنگام را بیاد آورید که پروردگارت به ملائکه وحي ميکرد که من با شما هستم پس مومنان را ثابت قدم کنيد. بزودي ترس در دل کافران مي افکنم، پس بالاي گردنهاي آنها را و همه سرانگشتانشان را بزنيد (12)  اين به آن علت است که آنها با خدا و رسولش مخالفت نمودند و هرکس که با خداوند و رسولش مخالفت ورزد البته خداوند در پيگيري شديد است (13) ای کافران! اين است. پس بچشيدش و البته کافران عذاب آتش خواهند داشت (14) اي مسلمانان! وقتي که با کافران درجنگ برخورد کرديد به آنان پشت نکنيد (15) و کسي که در آن روز پشت کند ، مگر اينکه بخواهد جنگ را با حيله طور ديگري کند، يا به لشکري خودي ملحق شود، البته غضبي از خداوند را به جان خريده و جايگاهش جهنم است و بد بازگشتگاهي است (16) ای مسلمانان در حقیقت شما آنها را نکشتيد بلکه خداوند کشتشان ، و ای پیامبر! تو نبودي که تير مي انداختي بلکه خداوند بود که مي انداخت ، تا اينکه مومنان را به نعمتي نيکو از جانب خويش بيازمايد که خداوند شنواي داناست (17) چنين است. و اينکه خداوند حيله کافران را سست مي کند (18) اي كافران! اگر پيروزي ميخواستيد، اينک این هم پيروزي(!) که بسراغتان آمد و اگر دست بکشيد برايتان بهتر است و اگر باز هم به همان کارهاي سابق بازگرديد ما هم به شکست دادن شما باز ميگرديم و هرگز لشکريان شما کاري برايتان نخواهند ساخت ولو اينکه زياد هم باشند و البته خداوند با مومنان است (19)  اي مسلمانان! خدا و رسولش را اطاعت کنيد و در حاليكه سخن او را مي شنويد از او برنگرديد (20) و مانند کساني نباشيد که ميگويند شنيديم و نمي شنوند (21) بدترين جنبندگان نزد خداوند کساني هستند که کر و لالند و تعقل نمي کنند (22) و اگر خداوند خيري در آنها سراغ داشت حتما به آنها مي شنواند و اگر مي شنواند باز هم پشت ميکردند و رويگردان مي شدند (23)