پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب:اي مردم به اين مثل ها و اين آيات و نعمت ها توجه كنيد تا رشد يابيد.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ شَيْئًا وَلاَ يَسْتَطِيعُونَ ﴿73﴾ فَلاَ تَضْرِبُواْ لِلّهِ الأَمْثَالَ إِنَّ اللّهَ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ ﴿74﴾ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً عَبْدًا مَّمْلُوكًا لاَّ يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَمَن رَّزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ يُنفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْرًا هَلْ يَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴿75﴾ وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَّجُلَيْنِ أَحَدُهُمَا أَبْكَمُ لاَ يَقْدِرُ عَلَىَ شَيْءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلَى مَوْلاهُ أَيْنَمَا يُوَجِّههُّ لاَ يَأْتِ بِخَيْرٍ هَلْ يَسْتَوِي هُوَ وَمَن يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿76﴾ وَلِلّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا أَمْرُ السَّاعَةِ إِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿77﴾
ریزدرب: اي مردم به اين مثل ها توجه كنيد و از آنها عبرت گیرید تا رشد يابيد.
2
وَاللّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿78﴾ أَلَمْ يَرَوْاْ إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّرَاتٍ فِي جَوِّ السَّمَاء مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ اللّهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿79﴾ وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّن بُيُوتِكُمْ سَكَنًا وَجَعَلَ لَكُم مِّن جُلُودِ الأَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَيَوْمَ إِقَامَتِكُمْ وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَمَتَاعًا إِلَى حِينٍ ﴿80﴾ وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلاَلاً وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ الْجِبَالِ أَكْنَانًا وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَسَرَابِيلَ تَقِيكُم بَأْسَكُمْ كَذَلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ ﴿81﴾
ریزدرب: اي مردم اين آیات و نعمت های الهی توجه كنيد و از آنها عبرت گیرید تا رشد يابيد.
3
فَإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلاَغُ الْمُبِينُ ﴿82﴾ يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ يُنكِرُونَهَا وَأَكْثَرُهُمُ الْكَافِرُونَ ﴿83﴾
ریزدرب: اي پیامبر! به بی توجهی های اینان منگر، ماموریت تو فقط ابلاغ است.
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! شما دائما دارید از بینهایت نعمت های پروردگارتان استفاده میکنید ، لذا سزاوارنیست جز رفتار شکر آمیز ازشما سرزند .
در پاراگراف 2 می فرماید : ای کافران ! از این خودبزرگ بینی ها و غفلت ها و نیرنگ ها و رفتارهای نا صحیح که باعث نابودی پیشینیان تان هم شد دست بردارید و به راه صحیح بازگردید تا سعادتمند شوید و کافران در قیامت جوابگو نیستند و در این جهان نیز توقع بیجا دارند در حالی که اهل تقوا در آخرت وضع مطلوب خواهند داشت و کافران شرک خود را به خداوند نسبت میدهند و به عاقبت همانندان پیش از خود توجه نمیکنند و قیامت را تکذیب میکنند و توجه ندارند که این نوع اعتقادات واین نوع رفتارها به شقاوت میرساند و ای پیروان رسول خدا(ص) ! هجرت در راه خدا به شما کمک خواهد کرد دردنیا زندگیی شایسته ودرآخرت نیز رستگار باشید .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای پیامبر! پیامبران قبلی نیز راهنمایشان وحی بود و تو نیز این پندها را برای مردم بیان کن و بشر غرق در نعمتهای الهی است ولی عدهای که به آخرت ایمان ندارند ، و لذا به وضعیت ناپسند منتقل خواهند شد و این کافران چه ایرادی دارند که خلاف جهت کل جهان رفتار میکنند؟
در پاراگراف 4 کافران را که علیرغم این همه نعمتهای گوناگون این رفتارها را دارند نکوهش می فرماید .
در این پاراگراف می فرماید: ای پیامبر ! منشاء کفر ورزی این کافران لجبازی است ، لذا چندان اهمیتی به آنان مده.
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 80 فهمیده میشود خانه های مردم آن روزها میتوانست آرامش شان را تامین کند و نیز در آیه 81 به لباسهایی برای زندگی عادی و نیز لباسهایی که برای جنگ داشتند اشاره دارد .
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 74 بار معارفی و تفسیری فوق العاده ای دارد و از این لحاظ دارای برجستگی خاصی است.
6 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 77 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
تحلیل منشاء کفر ورزی کافران به لجبازی ، و توصیه به آنحضرت که چندان اهمیتی به آنان ندهد .
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 73 و 77 و 78 و 82 و 83 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
دریافتهای کوتاه مستقیم
آیه 74: کسی که مثل میزند باید به واقعیت چنان احاطهای داشته باشد که بتواند آنرا بصورت الگوی ساده قابل مثل زدن در آورد و چطور ممکن است آدمی که مخلوقی بیش نیست، چنان به ذات و صفات الهی اشراف و اطلاع پیدا کند که نه تنها بتواند آنها را بطور کامل فهم کند بلکه بتواند آنرا بصورت الگوی ساده در آورده و برای دیگران مثل بزند.
آیههای 75و76 : خداوند که همه چیز را آفریده و بر همه چیز اشراف و اطلاع دارد میتواند مثل بزند و در آیههای مذکور در رد شرک و توضیح توحید دو مثل زده است. در آیه 75، بنده مملوکی که قدرت بر چیزی ندارد، همان معبودهای شرک است که مخلوق خداوند هستند. و چیزی که مورد نکوهش قرار گرفته، این است که شخص، آن بنده مملوک بیخیر را (که معبودان شرک باشد) بر خداوند ترجیح دهد. و همچنین در آیه 76، معبودان شرک را به آن لالِ ناتوانِ سر بار مثل زده و نسبت آن با خداوند، همان نسبتی است که در آیه 75 ذکر شده است.
آیه 78: اینکه در آیه 78 گوش را مفرد اما چشمها و دلها را جمع آورده، چه بسا ناظر بر این واقعیت باشد که چشمها و دل آدمی در زمان واحد میتواند متوجه چند چیز باشند اما گوش فقط میتواند متوجه یک مبدأ باشد و در عین حال و در زمان واحد نمیتواند متوجه بیش از یک فرستنده باشد.
آیه 80: خانههای «از پوست چارپایان» یعنی «چادر» و آیه 81: یعنی غارها، و زرهها.
ترجمه تفسیریِ آزاد
و غير از خداوند عبادت کساني را ميکنند که در آسمانها و زمين اختيار روزيي را براي آنان ندارند و نه ميتوانند داشته باشند (73) پس براي خداوند مثل نزنيد. زیرا خداوند علم مطلق دارد و شما نمیدانید (74) خداوند مثلي ميزند: بنده مملوکي که قدرت بر چيزي ندارد و کسي که از جانب خويش روزيي نيکو به او داده ايم و او آشکار و پنهان از آن انفاق ميکند، آيا اينها مساويند؟ سپاس خداي را. بلکه اکثرشان نميدانند (75) و خداوند مثلي ميزند: دو نفر که يکي لال است و بر چيزي قادر نيست و سربارِ سرور خويش است و به هر طرف که او را متوجه ميکنند خيري نمي آورد آيا او با کسي که به عدل فرمان ميدهد و بر صراط مستقيم است مساويست؟ (76) و علم غيب آسمانها و زمين از آنِ خداوند است و امر قيامت جز مانند چشم بر هم زدن نيست. بلکه از آن هم نزديکتر است. خداوند بر هر چيزي تواناست (77) و خداوند شما را از شکمهاي مادرانتان بيرون آورد و چيزي نميدانستيد و براي شما گوش و چشمها و دلها قرار داد شايد شکر کنيد (78) آيا پرندگان را در جّو آسمان که رام هستند نديدند؟ چيزي آنها را جز خداوند نگه نميدارد. البته در آن براي مومنان آياتي است (79) و خداوند برايتان از خانه هاتان وسيله آرامشي قرار داد و همچنين از پوست چارپايان خانه هائي قرار داد که در سفر و حضر سبک و مناسب باشد و از پشم ها و کرک ها و موهاي آنها اثاثي و وسيله برخورداريي تا مدتي قرار داد (80) و خداوند از آنچه آفريد برايتان سايه بان هائي قرار داد و برايتان از کوه ها چيزهائي قرار داد که خود را ميپوشانيد و برايتان پيراهن هائي قرار داد که شما را از گرما و از سختي تان هنگام جنگ و کار حفظ ميکند. چنين است که خداوند نعمتش را بر شما تمام ميکند شايد تسليم حق شويد (81) پس اگر روي بر گرداندند جز ابلاغی آشکار بر عهده تو نيست (82) نعمت خدا را مي شناسند و آنگاه انکارش مي کنند و اکثرشان کافرند (83)