پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را)  در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:

درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم مي­کند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: اي مسلمانان! براي اينکه در دنيا و آخرت موفق باشيد مي بايد به چنين صفاتي آراسته شويد.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا ﴿63﴾ وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا ﴿64﴾ وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا ﴿65﴾ إِنَّهَا سَاءتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا ﴿66﴾ وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا ﴿67﴾ وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا ﴿68﴾ يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَيَخْلُدْ فِيهِ مُهَانًا ﴿69﴾ إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴿70﴾ وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتَابًا ﴿71﴾ وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا ﴿72﴾ وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمًّا وَعُمْيَانًا ﴿73﴾ وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا ﴿74﴾

ریزدرب: بندگان پسندیده، از نظر خداوند، چنین اند

2

 أُوْلَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا ﴿75﴾ خَالِدِينَ فِيهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا ﴿76﴾

ریزدرب: عاقبت بندگان پسندیده چنین است

3

قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا ﴿77﴾

ریزدرب: ای پیامبر! به مردم بگو شرف شما به این است که خداوند شما را مخاطب قرار میدهد

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 – از اول تا اینجا

در پاراگراف 1 می فرماید : ای مسلمانان ! اهمیت قرآن را درک کنید ودرهرچیزی که در آن اختلاف پیدا کردید به قرآن مراجعه کنید و چیزی را که موافق قرآن است درست بدانید و طرف دیگر را مردود بشناسید و ای پیامبر ! به کافران و رفتارهایشان وسخنان شان چندان اهمیتی مده .

زیرا که ذاتا اهمیتی ندارند و عاقبت شان هم این است .

در پاراگراف 2 : نمونه­هایی از ایرادهای بیجای کافرانه به پیامبر(ص) و دلداری­های خداوند به آن حضرت را ذکر میفرماید با خطابی به آنحضرت که ای پیامبر ! به کافران و رفتارهایشان وسخنان شان چندان اهمیتی مده  ، عاقبت همانندان شان راهم که میدانی . دل خوش دار که تو را برای چنین نقش عظیمی پسندیده ایم  ولی همانطورکه می بینی هنوز تا تکمیل ماموریتت خیلی مانده ، پس ، بازهم حوصله کن واگر دررابطه با رسالتت درخواستی داری از پروردگارت بخواه که به اوضاع واحوالت خبیر است .

در این پاراگراف با ذکر مشخصات افراد مقبول مکتب و اینکه قدر و منزلت آدمی در نزد خداوند به اندازه­ سعی او در کسب این مشخصات است می فرماید ای مردم خود را با این الگوها  از نو بسازید.

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از آیات 63 تا 77 فهمیده میشود مقارن نزول این آیات کیفیت اشخاص موجود در اردوگاه اسلام ارتقاء معنی داری یافته بود ، از سوره معارج که چک لیست مفصلی بود و سپس سوره مومنون و بالاخره تا اینجا به نظر میرسد کیفیت «فرد متوسط مومن» ارتقا؟ چشمگیری یافته است.

5 - پیشگوئی های تحقق یافته

در آیات 63 تا 77 چِک لیستی آورده که دارندگان آن صفات، کیفیت انسانی بالا و والائی دارند و خود درج این چک لیست نوعی پیشگوئی است که در حال تحقق دائمی است.

6 - آیات برجسته این پاراگراف

کل آیات این پاراگراف از آنجا که مورد اقبال هنرمندان خوشنویس و کاشیکار واقع شده و در برخی از مساجد و زیارتگاه ها دیده میشود جزء آیات برجسته قرآن کریم میباشد.

7 - آیات مشکل

آیه 77 از آنجا که مورد دو تفسیر دورازهم واقع شده، جزء آیات مشکل قرآنی میباشد.

8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 65 و 66 و 69 و 70 و 75 و 76، از آنجا که به موضوعاتی از موضوعات قیامتی اشاره دارند، و قیامت نیز هنوز واقع نشده و کسی تجربه ای از آنها ندارد، فوق ذهنیات کلیه انسانها تا روز قیامت است، چه رسد به مخاطبان اولیه.

همچنین است سه کلمه آخر آیه 77 که مکانیزم اجرائی آن تا کنون بطور دقیق فهم نشده، فوق ذهنیات ما قرن بیست ویکمی ها است، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.

9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز، از لحاظ تحت اللفظی تغییر معناییِ چندانی نیافته، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما.

10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

اي مسلمانان! براي اينکه در دنيا و آخرت موفق باشيد مي بايد به چنين صفاتي آراسته شويد.

11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است.

شرح مختصر

کلید های تفسیری

بحث متنی

آیه 66 فرع بر آیه 65 است و این واضح است،

همچنین است وضع آیات 69 تا 71 در مقابل آیه 68.

نیز آیه­های 75 و 76 فرع است بر مجموع آیات 63 تا 74.

«چک لیستِ» سطح بالاتر

توصیف روشن افراد مورد قبول مکتب را اول بار در سوره معارج دیدیم، با وعده احترام و بهشت برای واجدین آن صفات.

سپس توصیفی سطح بالاتر در سوره مؤمنون دیدیم با وعده رسیدن به «فردوس» که درجه خاصی است در بهشت و سطح آن از وعده ذکر شده در سوره معارج بالاتر است.

اینک در این سوره توصیفی باز هم بالاتر را می­بینیم. چیزی که در این توصیف­ها نسبت به دو سوره یاد شده جدید است اینهاست:

1- تواضع،

2- شب زنده­داری،

3- پناه بردن از عذاب جهنم به خدا،

4- میانه­روی در خرج کردن،

5- دوری از شرک و دوری از قتل نفس،

6- اجتناب از گواهی زور،

7 – اجتناب از زنا،

8- توجه و تعمق در آیات الهی،

9- مواظبت از همسران و فرزندان از لحاظ دینی،

10- مواظبت بر اعمال تقوائی و پیشتازی در این مورد بطوریکه الگوی دیگران شوند.

 نگاهی به لیست فوق نشان می­دهد آدمهای موردنظر این بند در سطح بالائی از معرفت و علم و عمل هستند و لذا دوری از شرک و دوری از قتل نفس در ایجا باید معنی­ای بالاتر از چیزی داشته باشد که معمولاً از این کلمات و عبارات فهمیده می­شود. شرک در اینجا باید چیزی ظریف­تر از شرکی باشد که مردم عادی آن روزها دچار آن بودند.

در همین سوره ما با نوعی از شرک که لطیف­تر از شرک­های عادی بود آشنا شدیم. مثلاً نشاندن خواسته­های دل بجای خدا و پیروی بی قید و شرط از آن، که در چند آیه قبل دیدیم، شرک نیست؟ بله مانند بت­پرستی صریح نیست اما چون اطاعت مخصوص خداست، اطاعت از مرجعِ دیگرِ غیر از خداوند، خود بخود نوعی از شرک خواهد بود اما این نوع شرک در مقایسه با شرک کلاسیک و شرک سنتی، البته نوع لطیف­تر و مخفی­تری از آن است و حتماً در اینجا برای این نوع اشخاص، در این بند، که اجلّ از شرک سنتی هستند، این نوع شرک­های لطیف و مخفی مورد نظر است، یعنی توحید و ایمان اینها بالاتر از توحید و ایمان متوسط است.

همچنین است راجع به قتل نفس. چنین اشخاصی بالاتر از این هستند که به قتل بپردازند و لذا باید در اینجا هم نوعی لطیف­تر از قتل نفس سنتی و کلاسیک را جستجو کرد

و همچنین است راجع به «زنا» که در اینجا قاعدتاً باید نوعی خفیف­تر  موردنظر باشد.

در اینصورت، به زمینه­چینی در اموری که به قتل نفس منتهی شود، یا آبروریزی غیر مجاز مؤمنان، و از این نوع اموری که از قتل نفس سنتی و کلاسیک لطیف­تر و مخفی­تر است بر می­خوریم و معنی آیه این می­شود که این نوع افراد، از این نوع کارها هم پرهیز می­کنند.

قید «مگر به حق» هم لابد مربوط است به آنجاهائی که قوانین شرع اجازه می­دهد مثلاً در مورد قصاص و دفاع و جهاد و غیره.

چنانکه دیده می­شود، صفات مذکور صفاتی نیست که عده­زیادی واجد آن باشند و بهمین علت باید دانست که رسیدن به این درجه به این آسانی­ها نیست و «اخلاق عمومی» و «اخلاق متوسط» مسلمانان با این توصیفات فاصله زیادی دارد و لذا «بندگان رحمان» بسیار کم هستند و اگر کسی بخواهد واجد این صفات شود باید کوشش و مجاهدات قابل توجهی کند. اما آنچه در «چک لیست» سوره مؤمنون آمده، توسط عده بیشتری قابل عمل است. و جایزه آن نیز کوچک نیست و آنچه در سوره معارج آمده توسط اکثر آدم­ها قابل حصول است.

«ملاقات» با گناه خود

آنچه در آیه 68 می­خوانیم که شخص با گناه خود «ملاقات» خواهد کرد،

البته تاکنون در آیات و سوره­های قبل با این مفهوم آشنا شده­ایم.

البته از اینکه این «دیدن» چگونه است، تصوری نمی­توانیم داشته باشیم زیرا قیامت هنوز بوقوع نپیوسته. اما از آیات قبلی در سوره­های قبلی می­توانیم یک تصور اجمالی داشته باشیم.

مثلاً قبلاً خوانده­ایم که «بر شما نگهبانانی گماشته شده است» «گرامیانی که نویسنده­اند» یا «هیچ کسی نیست مگر آنکه بر او نگهبانی گماشته شده است»

با توجه به این نوع آیات، کمترین تصوری که می­توانیم داشته باشیم نوعی تصویربرداری مانند ویدئو به ذهن می­آید اما آنچه از آیه فهمیده می­شود زنده­تر و بالاتر و عینی­تر است.

یعنی اینکه «خودِ اعمال» به نحوی حفظ می­شوند و صاحب آنها، با آنها «ملاقات» می­کند، و ما با این مفهوم در سوره زلزال که از اولین نزولات وحی بوده آشنا شده­ایم. (لیروا اعمالهم)

دو معنی مختلف

در رابطه با آیه 77 مفسران قسمت اول این آیه را دو جور معنی کرده­اند:

1- اگر دعایتان نبود شما نزد خداوند ارزشی نداشتید.

2- ارزش شما به این است که خداوند دعوتتان کرده است.

کدامیک درست است؟

هر دو نوع معنی، طرفداران قابل توجهی دارد، اما ما با توجه به «درس» و «درب»، معنی دوم را انتخاب میکنیم.

«توجه» در نزد ما بمعنی این است که به چیزی رو می­کنیم و در آن حال از چیزهای دیگر غافل می­شویم.

البته خداوند بالاتر از آن است و توجهِ اینطوری ندارد اما توجه خدائی شاید به این معنی باشد که وقتی خداوند آدمی را دعوت به چیزی می­کند، (مانند ایمان و عمل صالح و ...) این نشانه توجه خداوند به آدمی، و در نتیجه، مایه ارزش او است.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بندگان خداوند رحمان همان کساني هستند که در روي زمين متواضعانه راه ميروند و اگر جاهلان خطابشان کنند سخني ملايم ميگويند (63) و همانها که براي پروردگارشان قسمتی از شب را به عبادت به روز مي آورند (64) و همانها که ميگويند پروردگارا عذاب جهنم را از ما برطرف فرما زيرا که آن عذاب دست بردار نيست (65) و بد قرارگاه و بد جايگاهي است (66) و همانها که وقتي خرج ميکنند نه اسراف ميکنند و نه سخت ميگيرند و بين اين دو حالت معتدلند (67) و کساني که همراه خداوند معبود ديگري را عبادت نمي کنند و شخصي را که خداوند كشتنش را حرام كرده نمي کشند. مگر به حق. و زنا نميکنند و هر که چنين کند با آن گناه ملاقات خواهد کرد (68) عذابش در روز قيامت مضاعف خواهد بود و در آن به خواري جاودان خواهد ماند (69) مگر آنکس که توبه کند و ايمان بياورد و عمل صالح کند که خداوند بديهاي آنها را به نيکي بدل مي کند و خداوند آمرزشگر مهربان است (70) و کسي که توبه کند و عمل صالح انجام دهد حتما بسوي خداوند بازگشتي خوب نموده است (71) و همانها که گواه باطل نميشوند و هنگامي که از لغو گذر کنند گذري بزرگوارانه مي کنند (72) و همانها که چون به آيات پروردگارشان پندشان دهند کورکورانه نمي پذيرند (73) و همانها که ميگويند پروردگارا از همسرانمان و فرزندانمان روشني چشمي بما لطف کن و ما را از پيشوايان اهل تقوا قرار ده (74) آنها آن غرفه بهشتي را بخاطر صبري که کرده اند پاداش ميگيرند و در آنجا با خوش آمد و سلام روبرو مي گردند (75) در آن جاودان خواهند بود. و چه قرارگاه و موقعيت خوبي است (76) ای پیامبر! بگو اگر دعوت شما از سوي پروردگارم نبود قدر و منزلتي نداشتيد اينک که تکذيب کرديد، اين تکذيب بزودي همراهتان خواهد بود(77)