پیش تفسیر

1 – استخراج  عصاره محتوای پاراگراف  از راه اول

( جدول 1 )

تعداد  کلمه	شرح	عنوان  فرعی	عنوان  اصلی	آیه
5	نازل کردن « آن » در شب قدر	نعمتها	خداوند	1
5	چه چیزی آگاهت کرد که  شب قدر چیست ؟	سوال	پیامبر	2
20	درباره شب قدر		حکمت	5و4و3
30	جمع

 

 

 ( جدول درج ها )

جدول	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/ 3	حکمت	شب قدر	بهتر از هزار ماه – ملائکه و روح در باره همه چیز فرو می آیند	7/66
2/ 3	خداوند	نعمت ها	فرو فرستادن قرآن در شب قدر	7/16
3/ 3	پیامبر	سئوال	چه چیزی آگاهت کرد که شب قدر چیست ؟	7/ 16

 

درس : توجه دادن مخاطب به اهمیت شب قدر است.

 

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کردیم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» در سایت http://jamal-ganjei.com/ هست، با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

 

2 - استخراج  عصاره محتو ای پاراگراف  از راه دوم

اصلی و فرعی : چیزی که واضح است  این است که آیه 2 فرع بر آیه 1 و در جهت تأکید و جلب توجه پیامبر(ص) به اهمیت موضوع  است.

همچنین آیه 3 فرع بر دو آیه 1 و 2 است وآیه  های 4 و 5  در جهت توضیح آیه 3، یعنی یک آیه اصلی داریم و یک آیه فرعی، و دو آیه فرعی تر.

 لذا در یک نظر دقیق ترِ دیگر می توانیم بگوییم که آیه 1 اصلی است و بقیه آیات فرع بر آن هستند.

لبّ مطلب : لذا لبّ مطلب را باید از محتوای آیه 1 تلقی کنیم، که میشود :

توجه دادن به اهميت شب قدر

چنانکه ملاحظه فرمودید از هر دو راه به یک نتیجه رسیدیم.

 

3 - سوالات

1 – آیا شب قدر بخاطر قرآن «شب قدر» شده؟ یا قبل از قرآن نیز چنین مفهومی دربین مردم شایع بوده؟

2 - فرق ملائکه و روح چیست؟

3 - نزول ملائکه و روح چه تاثیری در زندگی انسان دارد؟

4 - «روح» چیست؟

5 - حالت کلی این سوره  چگونه است؟ (امید بخش؟ شادی افزا؟ یا...؟)

6 - در این سوره کدام آیه ها فرعی و کدام اصلی است؟

7 - کلمه « الف» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟

8 - چرا از میان صفات الهی «ربهم» ترجیح داده شده؟

9 - مطلب آیه 4 به چه زبانی است؟ (کنایه؟ استعاره؟ مَثَل؟ یا ....؟)

10 - «ال» در «القدر» از چه نوع است ؟

ممکن است بعضی از خوانندگان محترم این سوال را پیدا کنند که چرا اینهمه سوال (آنهم در ابتدای شرح مختصر) طرح شده است!

جواب این است که:

1 – شما خواننده محترم این کتاب از نوعِ خوانندگان عادیِ  رمان ها و امثال آن نیستید و اصطلاحا «تفسیر خوان» میباشید ، لذا،  طرحِ این نوع سوالات ذهن شریف شما را در حین پاسخ دادن تحریک میکند و از این طریق بسیاری از نکات تفسیری لازم را مستقیما درک میکنید و این از خواندن موثرتر است.

2 – با توجه به فرایند مذکور  لازم نیست ما شرح زیادی بدهیم، و این به احتراز از اطاله کلام کمک میکند.

 

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

مخاطب های اولیه تصوری که از ملائکه داشته اند موجوداتی شبیه دختران زیباروئی بوده که دو بال بر کتف خویش داشته اند، و این یک تصور یهودی است که تا کنون نیز کِش آمده است (کارت های دعوت عروسی و فیلم های تاریخی و نقاشی های مینیاتوری با موضوع عرفانی و مجسمه های نصب شده در کلیساها و صدها مثال دیگر موید این است) اما در باره روح چیز زیادی نمیدانسته اند، چنانکه امروز هم (تقریبا)  کسی چیز زیادی نمیداند و حتی برخی از علماء ما در تفاسیر و ترجمه هایشان روح را به روح انسانی که همان چیزی باشد که قرآن «نفس» نامیده تقلیل داده اند.

بطور کلی مفاهیمی مانند شب قدر و روح و «امر» مفاهیم جدیدی بوده که همراه این سوره وارد فرهنگ دینی مسلمانان شده است و قبل از آن به سابقه ای مسبوق نیست.

 

5 - زاویه با تفاسیر رایج

 1 – المیزان میگوید این سوره هم میتواند مکی باشد و هم مدنی.

نمیتوان این نظر را پذیرفت زیرا :

 اولاً در این سوره هیچ عنصر «آنلاین»ی نیست و همه مطالب آن «اعلامیه ای» است.

ثانیاً شاخص طول آیات آن (تعداد کلمات تقسیم بر تعداد آیات) 6 است، در حالی که این شاخص در سوره های مدنی، معمولا، چندین برابر آن است.

 ثالثاً در سوره های مدنی جائی را پیدا نمی کنیم که اگر این سوره را در آنجا قرار دهیم با قبل و بعد خویش هماهنگی داشته باشد زیرا ترتیب سوره های مدنی با توجه به بشدت آنلاین بودن آنها تقریباً معیّن است.

 رابعاً بسیط بودن سوره نیزدلیل دیگری  است.

 خامساً حاوی بودن مطالب خالصِ پایه ایِ اعتقادی نیزدلیل دیگری است.

 همه اینها نه تنها فریاد مکی بودن را می زند بلکه فریاد نزول در اوائل وحی را هــم می زند.

2 - : (المیزان) : ضمير در" انزلناه" به قرآن برمى‏گردد، و ظاهرش اين است كه: مى‏خواهد بفرمايد همه قرآن را در شب قدر نازل كرده، نه بعضى از آيات آن را، مؤيدش هم اين است كه تعبير به انزال كرده، كه ظاهر در اعتبار يكپارچگى است، نه تنزيل كه ظاهر در نازل كردن تدريجى است.

و در معناى آيه مورد بحث آيه زير است كه مى‏فرمايد:" وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ"  كه صريحا فرموده همه كتاب را در آن شب نازل كرده، چون ظاهرش اين است كه نخست سوگند به همه كتاب خورده، بعد فرموده اين كتاب را كه به حرمتش سوگند خورديم، در يك شب و يكپارچه نازل كرديم.

پس مدلول آيات اين مى‏شود كه قرآن كريم دوجور نازل شده، يكى يكپارچه در يك شب معين، و يكى هم به تدريج در طول بيست و سه سال نبوت كه آيه شريفه" وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى‏ مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلًا"  نزول تدريجى آن را بيان مى‏كند، و همچنين آيه زير كه مى‏ فرمايد:" وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِيلًا" «3»

ما در تامل در فرمایش المیزان عرض میکنیم:

اگر به «المعجم» رجوع کنید خواهید دید که مشتقات کلمه «اِنزال»، هم در باره قرآن کریم بکار رفته و هم در باره باران و ارزاق.

در باره باران و ارزاق واضح است که نزول آنها تدریجی است، پس، کلمه «انزال» در مورد آیات قرآن نیز میتواند با تدریج مخالفتی نداشته باشد، و این بحث که در المیزان بسیار تکرار شده، بکلی، - (با توجه به استدلال فوق و نتایج حاصله از آن) ناموجه است.

3 - البته در اینجا به یک نتیجه گیری ناصواب نیز پرداخته و آنهم این است که در استشهادی که به آیه های 2 و 3 دخان نموده، «انا انزلناه فی لیله مبارکه» را با «کتاب المبین» یکی گرفته که البته چنین نیست.

بلکه واقعیت این است که به چیزی قسم خورده شده، (به الکتاب المبین) و سپس مانند سایر قسم ها مطلبی را بیان کرده است و چرا باید بین ایندو رابطه «این-همان» باشد؟ (در سایر قسم ها که نیست)

6 - آیات برجسته این سوره

تمام آیات این سوره برجستگی دارند بطوریکه بسیاری از نمازگزاران در نمازهای یومیه پس از حمد این سوره را تلاوت می کنند و هنرمندان اعم از خوشنویس یا معرق کار و منبت کار و کاشیکار و غیره از این سوره بسیار استفاده کرده اند.

برجستگی سوره از لحاظ محتوا هم که مشخص است.

 

7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

از این لحاظ که در این سوره کوتاه به مخلوقاتی اشاره کرده که حتی ما بشر قرن بیست و یکم نیز به آنها دسترسی نیافته و ذهنیتی از آنها نداریم، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به معاصران نزول این سوره، که عرب 1400 سال پیش باشد.

جالب تر اینکه به استناد آیه 2، در این سوره به آنحضرت نیز گفته: چه چیز آگاهت کرده که شب قدر چیست؟ (یعنی مطلب فوق ذهنیات آنحضرت هم بوده، چه رسد به دیگران!)

 

8 - آیات مشکل این سوره

چنانکه در بالا دیدید، هنوز نیز، ملائکه و بخصوص روح، بطور روشن دارای تعریف مشخصی نشده اند، و این است رمز آنهمه اختلاف نظر در بین مفسران سابق و اسبق که در باره این دو نوع موجود، به گزاف داد سخنان بی پایهء معطوف به روایات مجعول یهودی داده اند، و مفسرانِ پس از آنان، از آن روایات تاثیر پذیرفته اند.

برای اینکه تصوری از این مطلب داشته باشید، نرم افزار جامع التفاسیر را در رابطه با این سوره ببینید.

 

9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

 مخاطب های اولیه دو دسته بودند :

1 - اکثریت قریب به اتفاق مکه ای ها با چشم تردید و حتی برخی از آنان با چشم خشم به آنحضرت نظر میکردند و طبعا نه به پیامش اهمیتی میدادند و نه دقتی در آن میکردند.

2 -همزمان، اقلیت مومنِ انگشت شمار،  ذره ذره آیات نازله را با ولع می نوشیدند و لذتی وصف ناشدنی از آن می بردند.

بدیهی است تلقی دسته اول مورد نظرمان نیست و لذا آنچه را که از تلقی دسته دوم میتوانیم حدس بزنیم عرض میکنیم.

تلقی آنان محصول اطلاعاتی بوده است که از خود سوره در می یافتند، زیرا قبل از نزول این سوره، این اطلاعات در بین آن مردم موجود نبود (و این سوره به تنهائی ناقض سخن کسانی است که میگویند در قرآن مطلبی نیست که خارج از ذهنیات مردمِ آن روزها باشد و این سوره نه تنها چنین است بلکه (به استناد آیه 2) حتی خارج از ذهنیات آنحضرت نیز بوده است.

اطلاعاتی که سوره قدر میدهد همان است که از ترجمه اش فهمیده میشود. و چون کلماتِ استفاده شده در این سوره در طول این چهارده قرن تغییر معنا نیافته، آنها نیز از ظاهر این سوره همان چیزی را می فهمیدند که امروز ما از ظاهر آن می فهمیم.

 

10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این سوره هست؟

«آسمان» با «زمین» ارتباط مستقیم دارد، و «گاهی» نیروهای «اجرائی و پشتیبانی» (ملائکه) و «نیروهای رشد دهنده ذهنیات» (روح) به زمین می آیند و اموری را برنامه ریزی میکنند.

 

11 - این سوره حاوی چه رهنمودهایی برای بشر قرن حاضر است؟

مطلب فوق، هم درک آن و هم تعمیق درک آن، نسخه شفابخشی برای آلام فراگیر مردم قرن حاضر است.

در کتاب کم حجم خویش به نام «اشاره ای به برخی رهنمودهای قرآن برای بشر قرن حاضر» اشاره ای به «آلام فراگیر» مذکور کرده ایم که ذیلا شمه ای از آن را عرض میکنیم:

 

برخی رهنمودهای قرآنی برای امروز در زمینه رفع اضطرابات بشر

مهم ترین درد بشرِ امروز اضطرابات متنوع و مهمی است که به آنها دچار شده  است.

باندهای پرقدرت همه نوع جنایات، تصور امکان تولید انبوه جانوران غول شده ژنتیکی، تصور امکانِ هجوم مهاجمان احتمالیِ کرات دیگر، تحقیقات مخفی سازمان های پرقدرت نظامی و امنیتی که منجر به تولیداتی میشود که کل حیات را در روی این کره زمین تهدید میکند، گسترش فساد سازمان یافته در ارکان سیستم های حکومتی بطوریکه همه دزد شده اند و هرکس بالاتر است دزد تر است، وجود سلاح های منهدم کنندهء دارای اثرات عمیق و وسیع، ازدیاد بی کنترل جمعیت، آلوده شدن روز افزون محیط زیست، کم شدن و بلکه تقریبا از بین رفتن عواطف انسانی بخصوص داخل خانواده ها و حتی از بین رفتن و فروپاشی نظام خانواده و نگرانی هرکس که وقتی پیر شود عاقبتش چه خواهد شد، سرعت عجیب پیشرفت تکنولژی و فورا عقب ماندنِ عده زیادی از آن، زیاد شدن تنوع تخصص ها و در نتیجه بیچارگی بشر عادی که در بین اینهمه گرفتاری گیر میکند که رفع هریک از یک متخصص بر می آید که برای آن مطالبه کلان دارد، خطراتی که هر لحظه در کمین هر کسی است و صفحه حوادث روزنامه ها گوشه ای از تنوع و کثرت آنها را باز میگوید، سیل ها و طوفان ها و اپیدمی ها و امثال آنها، مسابقه دیوانه واری که همگی در آن شرکت دارند که خود را و زندگی خود را مانند کسانی کنند که به خیالشان از آنها «بالا تر»اند و تحمل هزینه سنگینِ دائما مد عوض کردن که نتیجه اش این است که به محض اینکه چیزی را تهیه کردند فورا باید یک مدل جدیدتر را که به بازار آمده جایگزین آن کنند، گسترش جرم و جنایت های هولناک ، و . . .

نتیجه همه اینها احساس تنهائی و بی پناهی و بی دلخوشی و اضطراب و باز هم اضطراب بشر است که بزرگترین درد امروز است و «افسردگی» آنقدر شایع است که بیماری قرن لقب گرفته است.

بشر به خیال خویش برای تسکین روح افسرده خود  به مخدرها و الکل و سرگرمی ها و خرافات و جادو جنبل و عرفان های کاذب و خلاصه هر کسی که آدرسی برای رهائی از این گرداب ها میدهد پناه میبرد که البته اکثر آنها هم دروغ و خرافه و اباطیل تحویل میدهند.

امروزه سیستم ها و سازمان هائی وجود دارند، و دائما، هم به تعداد و هم به دامنه فعالیت شان، افزوده میشود، که خروجی فعالیت شان چیزی جز پمپاژ پر حجم اضطرابات در روح و روان بشر و تزریق خرافات و اباطیل در ذهن او نیست.

چیزی که این سوره به ذهن مخاطب وارد میکند در جهت شفای آلام مذکور است، زیرا این نکته را القا میکند که ای بشر تو تنها و رهاشده نیستی، بلکه سیستمِ پرقدرت ملائکه-روح، بسترهای مورد نیاز رشدت را دائما فراهم و به روز میکنند.

 

12 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

تمام مطالب این سوره «برای اولین بار» است که دیده می شود و در سوره  های قبلی نشانی از آنها نیست.

 

13 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

نزول قرآن

بستر نزول قرآن  

سوره قدر

إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ﴿1﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ ﴿2﴾ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴿3﴾ تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ ﴿4﴾ سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ ﴿5﴾

موجوداتِ ماورائی

سوره قدر

تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ ﴿4﴾

بدیهی است اگر در سوره های آتی هرجا به همین موارد برخوردیم، ضمن یادآوری همین محور ها، آنها را نیز اضافه خواهیم نمود.

 

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

 

اصلی-فرعی

آیاتی که ذیلا می بینید با حروف سیاه (بولد) ذکر شده، اصلی است، و بقیه فرعی:

إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ﴿1﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ ﴿2﴾ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴿3﴾ تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ ﴿4﴾ سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ ﴿5﴾

 

ملائکه و روح

اینکه ملائکه و روح را جداگانه ذکر نموده به این علت است که «ملائکه» غیر از «روح» است.

چنانکه بعدا از سوره فاطر و جا های دیگرخواهیــم دانست،

1- «ملائکه» نمــاد کارگـــزاریِ  امور «سخت افزاری» جهان، از قبیل کارگزاریِ از هم نپاشیدنِ جــــهان (یا امور مرتبط  با جاذبه )، کارگزاریِ بارش باران، کارگزاریِ کنترل امورمرتبــط به «حیات»،  و هزاران موردِ «مادی» دیگر میباشند.

2 – اما، در باره «روح»، تصور عمـومـی خیـلی خطـاست، و چنین تصور میشود که منظور از روح همان چیزی است که از عبارت «روح انسانی» فهمیده میشود، و این اشتباه است زیرا کلـمه قرآنیِ مفهوم اخیر، کلمه «نفس» است، که درسوره شمس شناختیم.

بعدا در سوره های نجم و تکویر و اسراء و شعراء و بسیار جاهای دیگر خواهیم دید که  منظـور قرآن از «روح»، کارگزاران امور «معنوی»، از قبیـل کـارگزاران وحی و الهامات و سایرعناوین مربوط به امور «معنوی» میباشند.

خلاصه اینکه آنچه بطور وضوح از آیه 4،که قلب این سوره است، فهمیده میشود، این است که درآن شب ارتباط آسمان و زمین  (از طرف آسمان) بیشتر از همیشه است. و با توجه به نام آن شب، این ارتباط در جهت تصمیم گیری و برنامه ریزی امور مختلف است.

و نیز از آیه مذکور معلوم میشود که این برنامه ریزی شامل « همه چیز » میشود.

 

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

ای پیامبر! ما البته قرآن را در شب قدر نازل کرده ايم (1) و تو از کجا ممکن است بدانی که شب قدر چيست؟ (2) شب قدر از هزار ماه نیز برای بشر پربرکت تر است (3) ملائکه و روح به فرمان پروردگار دائما در آن شب براي همه امور نازل ميشوند (4) آن شب تا هنگام صبح امنيت و سلامت دارد (5)