پیش تفسیر

1 -  استخراج عصاره محتوای سوره از راه اول 

(مطابق آنچه در سوره عصر دیده اید)

( جدول 1 )

آيه	عنوان  اصلی	عنوان  فرعی	شرح مختصر	تعداد کلمه
1	خداوند	صفات	بخشنده مهربان	4
2	خداوند	صفات	مورد ستايش	4
4و3	خداوند	صفات	بخشنده مهربان – مالک روز قيامت	5
5	خداوند	خطاب	اعلام موضع – انحصار درعبادت و ياری  خواستن	4
7و6	خداوند	دعا	هدايتمان کن به راه راست نه راه آنانکه غضب کردی و نه گمراهان	12
جمع				29

 

جدول درج ها

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح مختصر	تعداد کلمه	درصد
2و1 3 و	خداوند	صفات	مورد ستايش – بخشنده مهربان – مالک روز قيامت	13	8/44
4	خداوند	خطاب	اعلام موضع – انحصار در عبادت و ياری خواستن	4	8/13
6و5	خداوند	دعا	هدايتمان کن	12	4/41
جمع				29	100

 

البته جدول های فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کردیم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» در سایت http://jamal-ganjei.com/  با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

با توجه به کوچکی سوره، تشکيل جدول « درج ها» ضرورت ندارد و جدول فوق، همان نقش را هم ايفا می کند و لذا از همين جدول می توانيم به «درس» برسيم:

درس: درخواست انحصاری از خداوندی که همه چيزهای خوب انحصارأ دردست اوست.

2 - استخراج عصاره محتوای سوره از راه دوم

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿1﴾ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ﴿2﴾ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴿3﴾ 

درس: درخواست انحصاری از خداوندی که همه چيزهای خوب انحصارأ دردست اوست.

ریزدرب: خداوند سزاوار همه انواع ستایش و تشکرات است.

2

إِيَّاكَ نَعْبُدُ وإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿4﴾

درس: درخواست انحصاری از خداوندی که همه چيزهای خوب انحصارأ دردست اوست.

ریزدرب: فقط خداوند سزاوار است که عبادت شود و فقط همو سزاوار است که مورد کمک خواهی قرار گیرد.

3

اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ ﴿5﴾ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ غَيرِ المَغضُوبِ عَلَيهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ ﴿6﴾

درس: درخواست انحصاری از خداوندی که همه چيزهای خوب انحصارأ دردست اوست.

ریزدرب: هدایت به استوار ترین راه بهترین چیزی است که میتواند از خداوند خواسته شود.

 

تقطیع : کاملاً قابل تشخیص است که سه آیه اول با یکدیگر همگن بوده ، و آیه 4  جدا است، و بالاخره آیه های 5 و 6 نیزبا یکدیگر همگن می باشند.

 

اصلی وفرعی : واضح است آیه 6 فرع بر آیه 5 است. همچنین است آیه های 2 و 3 نسبت به آیه 1. بنابراین آیات 1 و 4 و 5 آیات اصلی این سوره هستند.

با در نظر گرفتن این نکته سوره را بهتر می فهمیم زیرا در آیه 1 خداوند را ستایش نموده و در آیه 4 گرایش و وابستگی مطلق خویش را به او اعلام، و در آیه 5 از او هدایت می خواهد.

 

لبّ مطلب :با توجه به دستاورد فوق ، لبّ مطلب سوره سه عنصر دارد که باید مجموع مفاهیم مندرج در آنها جمع بندی شود.

لذا می توان چنین جمله ای را به عنوان لبّ مطلب انشاء کرد:

 ای خداوند قابل ستایش! ما وابسته توئیم و لذا از تو هدایت می طلبیم

 

3 - سوالات

1 - چرا خداوند از میان صفات خویش، ربّ همه جهانیان و رحمان و رحیم و مالک روز جزا را ترجیح داده؟

2 – چرا قرائت این سوره را در نمازها واجب نموده؟

3 - چرا فرموده «رب العالمین» و مثلا نفرموده «رب الانسان»؟

4-کلمه اول آیه 3 را، هم به صورت «مالک» و هم به صورت «ملک» میخوانند، فرقشان چیست؟

5 – کدام واژه های این سوره جنبه استعاری دارند؟

6 – حالت کلی سوره چگونه است؟ (صمیمی و آموزش دهنده؟ یا ....؟)

7 – منظور از «مستقیم» (آیه 5) چیست؟

8 – تعیین کنید هریک از الف و لام های موجود در سوره کدامیک از انواع جنس یا تعریف یا عهد است .

9 – منظوراز«ضالّین» چیست؟ (به حقیقت نرسیدگان؟ به راه غلط افتادگان ؟ یا....؟)

ممکن است بعضی از خوانندگان محترم این سوال را پیدا کنند که چرا اینهمه سوال (آنهم در ابتدای بحث) طرح شده است!

جواب این است که:

1 – شما خواننده محترم این کتاب از نوعِ خوانندگان عادیِ  رمان ها و امثال آن نیستید و اصطلاحا «تفسیر خوان» میباشید، لذا،  طرحِ این نوع سوالات ذهن شریف شما را در حین پاسخ دادن تحریک میکند و از این طریق بسیاری از نکات تفسیری لازم را مستقیما درک میکنید و این از خواندن موثرتر است.

2 – با توجه به فرایند مذکور  لازم نیست ما شرح زیادی بدهیم، و این به احتراز از اطاله کلام کمک میکند.

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

این سوره از این لحاظ که در شبانه روز می باید در نمازها لا اقل ده بار خوانده شود یکی از موارد تلقینیی است که به مسلمانان یاد آور میشود مواردی را دائما به یاد بیاورند و لذا میتوان گفت در اوان نزول وحی، مردمِ آن دوره، یا با آن موارد مشکل داشتند، و یا نسبت به آن موارد غافل بوده اند، و آنها عبارتند از:

1 – همه چیزهای خوب و مطلوب از ناحیه خداوند به بشر میرسد.

2 – خداوند مربی و پرورش دهنده انسانها است.

3 – خداوند ، هم مهربانی عمومی (نسبت به همگی آدمیان) و هم مهربانی خصوصی (نسبت به تک تک آدمیان) دارد.

4 – پس از زندگیی که هرکس در این جهان دارد آخرتی خواهد بود.

5 – همگی شایسته است با توجه به موارد فوق (ضمن اینکه عقل و همه قوای خویش را فعال میکنند) از خداوند یاری بجویند و از راه مورد نظر او منحرف نشوند.

 

5 - آیات برجسته این سوره

تمام آیات این سوره از آیات برجسته است و در برجستگی آنها همین بس که هر مسلمان معتقد مقید لااقل روزانه ده بار آنرا در نمازهایش می خواند و تابلوهای خوشنویسی از این سوره با تنوع سبک های هنری در همه جا قابل مشاهده است، و غیر از کاشی کاری در بسیاری از محراب ها و کتیبه ها و دیوارها و به صورت های متنوع دیگر موضوع کار هنرمندان خوش ذوق قرار گرفته و همگان چندتائی از انواع آن را در اینجا و آنجا دیده اند و می بینند.

6 - مخاطبان اولیه از این مطالب چه تلقی ای میداشتند؟

چون در این مدت طولانیِ هزار و چند صد ساله، کلماتی که در این سوره بکار رفته، در روزهای نزول این سوره نیز برای مخاطب های اولیه، همان معانی را داشت که امروز دارد، لذا آنان نیز از مطالب این سوره همان تلقی را میداشتند که ما امروز از خود متن سوره (فارغ از روایات و تفاسیری که در این چارده قرن بوجود آمده) داریم.

 

7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این مطالب هست؟

تقریبا همه عناصر موجود در این سوره، فرا زمانی و فرا مکانی است، زیرا هم کلمات مفاهیم خویش را نسبت به روزهای آغازین حفظ کرده اند و هم مفاهیمی که جمله ها و آیه ها حاملشان هستند رنگ زمانی و محلیِ آن روزها را ندارد و منحصر و محبوس در آن زمان و مکان اولیه نیست.

 

8 - در این سوره، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

دو موردِ انعمت علیهم و المغضوب علیهم که بعدا درسالهای آتیِ نزول وحی مصادیقی از آنها در قرآن ذکر شد، در روز نزول این سوره برای مستمعین معلوم نبود و یعنی بالاتر از ذهنیات آنان بود.

 

9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به لیست ترتیب نزول، همه عناصر این سوره «برای اولین بار» است.

 

10 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

(آیات 1 تا 3) صفات مشهور الاهی [قبلا داشته ایم: سوره توحید، (آیه های 3و4) نزادگی و بی همتائی]

بدیهی است اگر در سوره های آتی هرجا به همین موارد برخوردیم، ضمن یادآوری همین محور ها، آنها را نیز اضافه خواهیم نمود.

 

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

ترتیب نزول :  این سوره با توجه به اولاً اندازه اش، و ثانیاً بسیط بودن مطالبش و ثالثاً حالت غالب «اعلامیه ای»اش، به طور قطع در اوائل نزول وحی نازل شده  است.

 

تغییر روال سخن : اگر در متن دقت نموده باشید، متوجه شده اید که در انتهای آیه 3 و ابتدای آیه 4 یک تغییر روال سخن پیدا شده. یعنی در سه آیه اول گوئی که یک «اعلامیه» دارد خوانده می شود، و درابتدای آیه 4 انگار که باید چنین جمله ای وجود داشته باشد: «ای مخاطب! اکنون که مدلول سه آیه اول را فهمیده ای  چنین بگو»  (که جمله مذکور قاعدتا می باید به قرینه حذف شده باشد و البته باید بدانیم که در قرآن کریم از این نوع محذوف ها زیاد است، بطوریکه یکی از شاخصه های ادبیات قرآنی است)

 

بخشنده مهربان

دو کلمه بخشنده و مهربان در فارسی بجای رحمان و رحیم بکار می رودکه ریشه مشترک از واژه رحمت دارد. هر یک از این دو کلمه به یک جنبه خاص از رحمت الهی اشاره دارد.

مثال: یک مادر نسبت به فرزندانش رحمت دارد اما رحمت خودرابه دو صورت اِعمال می کند:

1- مرتب کردن اوضاع عمومی منزل برای امکان یک زندگی مناسب برای بچه ها ، بطوریکه در منزل چیزهای خطرناک را از دسترس بچه ها دور می کند ، سرما و گرمای خانه را مرتب و مطلوب و نظافت و بهداشت و تفریح و امنیت داخلی و غیره را طوری در کنترل دارد که جریان عادی زندگی همراه با رشد بچه ها دچار خللی نشود .

2- رسیدگی های خاص و موردی در لحظات خاص، مثلاً اینکه وقتی بچه ای دچار هر امر نامطلوبی شود و گریه کند، مادر خود را به او می رساند و مشکلش را رفع می کند. یا اگر بچه به چیز خاصی احتیاج داشته باشد و از مادر بخواهد (یا نخواهد و مادر رأساً متوجه شود) آن چیز را در اختیار او قرار می دهد و غیره و غیره.

 رحمانیت خداوند، چنانکه از مطالب سوره رحمان فهمیده میشود، ناظر به اداره عمومی جهان هستی است که سرتاسر پر از رحمت (عمومی) است و رحیمیت خداوند نیز ناظر است به نظر دائمی که در هر لحظه به هر یک از آفریدگانش دارد.

 

مالک

چرا خداوند از بین صفات خویش ، یکی از انها را در اینجا پررنگ نموده و خود را بعنوان «مالک روز جزا» معرفی فرموده است؟ «خلاصه تفسیر سوره» برای یافتن جواب کمک می کند.

 «پاداش» یکی از مهمترین چیزهای خوبی است که ما آنرا می خواهیم، و آن هم در مالکیت انحصاری خداوند است.

روز پاداش : «یوم الدین» دو معنی دارد ، یکی «روز ظهور دین»، و دیگری «روز جزا»،   با توجه به «خلاصه تفسیر» سوره، معنی دوم مناسب تر است.

 

صراط مستقیم

ما امروزه مفهوم «اتوبان» و «جاده اصلی» را می توانیم بجای «صراط» استفاده کنیم که بهترین راه، مطمئن ترین راه، و هدایت کننده ترین راه به مقصد می باشد.

البته اینکه «صراط» چیست، باید گفت که این سوره جزء اولین سوره های نازله قرآنی است و فعلاً مطالب را بصورت بسیط و مجمل فرموده و بعداً کم کم با ارسال آیات جدید، آنها را برای مردم باز و بیان خواهد کرد. فعلاً به مخاطب همین مقدار فهمانده که باید هدایت بخواهد و از بین هدایتها بهترین و مطمئن ترین را بخواهد، که آنرا صراط مستقیم نامیده، و در انتها هم دو مشخصه کلی برای آن بیان نموده که از لحاظ «ایجابی»، «راه آنهایی که نعمتشان دادی»، و از لحاظ «سلبی»، «نه راه غضب شدگان و نه راه گمراهان» می باشد.

 

یاری خواستن از خداوند منافیِ بکارگیری وسایل نیست

هر چیز مثبتی که در این جهان هست مال خداست و هر خاصیت مثبتی که دارد مخلوق خداست و عقلی هم که در وجود انسان هست، که به کمک آن وسایل را بکار می گیرد، آن نیز مخلوق خداوند است، لذا کمک گرفتن آدمی از وسایل و مخلوقات الهی در حقیقت کمک گرفتن از خداوند است و منافاتی بین آنها نیست، اما تلقین دائمی این موضوع توسط آدمی در نمازهای روزانه به خویش، این خاصیت را دارد که آدمی «وسایل» را مستقل در  تأثیر نبیند و کم کم و تدریجاً آنها را اصل نپندارد و تدریجاً به شرک منحرف نشود. این توضیحِ «فقط از تو یاری می جوئیم» است و همچنین است پیروی از توصیه ها و سفارش های چنین کسی که اینهم توضیح «فقط تو را عبادت می کنیم»  می باشد زیرا یکی از معانی «عبادت» ، «پیروی» و «اطاعت» است و بهتر است از کسی پیروی و اطاعت شود که مفیدترین و مؤثرترین صفات را دارد .

مطالب این سوره «از زبان» کیست؟

اگراندکی دقت شوداین نکته ها معلوم میشود:

1-آیات4و5و6 «از زبان» انسان است.

2-آیات1و2و3صرفا «اعلامیه ای» است (لذا طبعا از زبان خداوند است)

3-«وزن»وکمیت ردیف1تقریبا دو برابر ردیف2 است.

4- باتوجه به سه مطلب فوق معلوم میشود مطلبِ ردیف 1«تلقین»ی است که خداوند به انسان نموده است.

بعبارت دیگر خداوند در آیات ردیف2 بطورخلاصه خودرابه انسان شناسانده، وسپس به او «تلقین» فرموده که رابطه خودت رابا من اینطورتنظیم کن.

ازمجوع همه این مطالب اینطورفهمیده میشودکه:

اولا «بارتلقینی»مطالب این سوره مهمتراست،

ثانیا « بارآموزشی» آن، جنبه «زیربنائی» برای «بارتلقینی» دارد،

ثالثا کل این مطالب «از زبان» خداوند است.

 

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

ستايش مخصوص خداوندی است که پرورش دهنده آدمیان است (1) كه مهربانی عمومی و مهربانی خصوصی اِعمال میکند (2) كه همچنین مالک روز پاداش است (3) ای خداوند!  فقط تو را پیروی مي کنيم و فقط از تو ياري مي جوئیم (4) پس ما را به جاده مستقيم هدايت کن (5) جاده همان کساني که نعمتشان داده اي، نه آنان که از نظر انداخته اي و نه آنان که راه را نیافته اند (6)