پیش تفسیر

1 -  استخراج عصاره محتوای سوره از راه اول

(مانند آنچه در سوره قبل دیده اید) 

( جدول 1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح مختصر	تعداد کلمه
1	خداوند	ذات	وحدانيت	4
2	خداوند	ذات	صمدانيت	2
3	خداوند	صفات	نه زاده و نه ميزايد	4
4	خداوند	صفات	بيمانند است	5
جمع				15

 

 ( جدول درج ها )

شماره جدول	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح مختصر	درصد
1/4	خداوند	صفات	صفات اصلی خداوند همطراز نداشتن و زاده نشدن و نزائيدن است	60
2/4	خداوند	صفات	صفت اصلی ذات خداوندی وحدانيت و صمدانيت است	40

 

با توجه به اکثریت مطلق سطر اول، «درس» را باید با توجه به آن استخراج کرد که خواهد شد:

درس: خداوند یکی است.

 

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کردیم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» در سایت http://jamal-ganjei.com/ با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

 

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ﴿1﴾ اللَّهُ الصَّمَدُ ﴿2﴾

ریزدرب: بگو خداوند یگانه است

2

لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ ﴿3﴾ وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ ﴿4﴾

ریزدرب: نه زاده شده، و نه میزاید و بی همتاست

 

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درس سوره که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درس مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1- اگرخداوند همتائی میداشت جهان چطور میشد؟

2- مشابه همین سوال را در مورد سایر عناصر سوره طرح، و به آن جواب دهید.

3 – چنانکه ملاحظه کرده اید صفت اصلیِ ذات الهی که در این سوره مورد تاکید میباشد احدیت آن حضرت است، چرا در جنب آن به صمدیت آن حضرت نیز اشاره گذرائی کرده است؟

4 – از لحاظ ما مخلوقات، برای ما، احدیت مهم تر است یا صمدیت؟ (جواب با ذکر دلیل)

5 - «قل» که ابزار تقریر است، دراین سوره ناظر برکلّ سوره است یا فقط بر آیه اول؟ (جواب با ذکر دلیل)

6 – حالت کلی این سوره چگونه است؟ (بیانی؟آموزشی؟یا.....؟)

7 – چنانکه دیدیم، آیه 2 پرانتزی است، اما ضمنا فرع بر آیه ای هم نیست، چند آیه ذکر کنید که همین مشخصه را داشته باشند.

ممکن است بعضی از خوانندگان محترم این سوال را پیدا کنند که چرا اینهمه سوال (آنهم در ابتدای بحث) طرح شده است !

جواب این است که :

1 – شما خواننده محترم این کتاب از نوعِ خوانندگان عادیِ  رمان ها و امثال آن نیستید و اصطلاحا «تفسیر خوان» میباشید ، لذا ،  طرحِ این نوع سوالات ذهن شریف شما را در حین پاسخ دادن تحریک میکند و از این طریق بسیاری از نکات تفسیری لازم را مستقیما درک میکنید و این از خواندن موثر تر است .

2 – با توجه به فرایند مذکور  لازم نیست ما شرح زیادی بدهیم ، و این به احتراز از اطاله کلام کمک میکند .

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از مطالب سوره توحید نکته هایی که ارزش تاریخ نگاری دارد اجمالا اینها است:

1 - عده زیادی از معاصران نزول این سوره معتقد بوده اند خداوند دارای فرزندانی است (آیه3)

2 – همچنین معتقد بودند خداوند نیاز هایی دارد (آیه 2)

3 – همچنین معتقد بودند خداوند در سیستم جهانی دارای همطراز هایی است (آیه4)

4 – با وجود اینها، آنها به «الله»ی معتقد بودند که علاوه بر امکانِ داشتنِ فرزندانی، و علاوه بر امکان وجود همطرازانی، و علاوه بر دارا بودن احتیاجاتی، از دیگر «خدایان» مهم تر بوده و برجستگیی نسبت به آنان دارد.

 

5 - زاویه با تفاسیر رایج

اتکاء به روایات + بی توجهی به ترتیب نزول

المیزان : «این سوره ، هم می تواند مدنی و هم مکی باشد اما روایات شأن نزول سبب ترجیح مکی بودن آن است»

چنانکه معلوم است دراین نظر، روایات را ملاک گرفته اند، در حالیکه در روش تفسیری ما خود قرآن و محتوای آن و مشخصات کلام آن  ملاک گرفته  شده،  و  ترجیح این بر آن واضح است، وما راهکار خویش را برای ارائه لیست ترتیب و تاریخ نزول سوره ها به وضوح توضیح داده و در سایت گذاشته ایم.

6 - پیشگوئی های تحقق یافته

در این خصوص چون شرحش نسبتا طولانی است ذیلا در قسمت شرح مختصر  عرض جداگانه ای کرده ایم.

 

7 - مخاطبان اولیه از مطالب این سوره چه تلقی ای میداشتند؟

مهمترین تأثیری که این سوره روی مخاطب اولیه میگذاشت این بود که به آنان نوعی «شوک فکری» وارد میکرد، زیرا آنها به صدها «خدای رسمی» (باندازه قبایل) معتقد بودند که در کعبه «بت»ی به نمایندگی از هر کدام آنها وجود داشت و یک معنیِ اعتقاد به توحید این بود که «خدایان قبیله ها» باطل شود و همه افراد «قبایل» در یک «وحدت بزرگتر» مجتمع شوند.

هرچه باشد موضوع «وحدت» یک موضوع بالا و والا است که با فکر انسان فرهیختهء متمدن قرابت بیشتری دارد و لذا همین اعتقاد بود که یکی از علل تغییر وضعیت اعراب در مدتی بسیار کم شد، و نتیجه این امر اولاً ایجاد وحدت و افزایش اعتماد به نفس و ترفیع روحیه آنان گردید و موفقیت های عجیب بی نظیر مسلمانان در سده اول را جز با توجه به این واقعیت نمی توان تفسیر نمود.

مخاطب های اولیه در رابطه با این سوره دو نوع تلقی متفاوت می داشته اند:

1 – عده ای قلیل که پیرو آنحضرت بودند در پیام این سوره بوی امید و آزادی و چیزهای خوشایندِ روح انسان استشمام میکرده اند.

2 – اکثریت قریب به اتفاق مردم معاصر نزول این سوره، از آن بوی خطر و تغییرات وسیع اجتماعی و سیاسی و نابودی نوع زندگیی که به آن عادت کرده بودند، استشمام میکردند و نگران میشدند و لذا با آن بطور بالقوه مخالف بودند.

 

 

8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این سوره هست؟

عقیده به توحید که بطور واضح و در عین حال بطور کامل در این سوره متبلور است، یک عنصر فکریِ فرازمانی-فرامکانی است که این سوره مبدع و مبلغ آن است.

از خودِ محتوای قرآن میتوان فهمید که این عقیده در زمان و مکانی بروز و ظهور یافت که عقیده رایج مخاطبان درست عکس آن بوده، و جاانداختنِ آن در مدتی طولانی و با صرف انرژی زیاد و قبول زحمات و لطمات و صدمات زیاد صورت پذیرفته است.

 

9 - این سوره حاوی چه رهنمودهایی برای بشر قرن حاضر است؟

بشرِ متوسط امروز که اکثریت جمعیت انسانی را در روی زمین شامل میشود، با چالش هایی مواجه است که زندگیش را تلخ و نامطلوب کرده و برای او زندگیی رقم زده که به بردگی شبیه تر است.

اگر بخواهیم چالش های مذکور را در یک کلمه خلاصه کنیم میتوانیم چنین بگوئیم که چیزی که زندگی بشر امروز را پررنج و نامطلوب کرده «خرافات» است، و ما در کتاب «رهنمودهای قرآن برای بشر قرن حاضر» (که در سایت در دسترس است) این موضوع را توضیح داده ایم و خیال نداریم آن را در اینجا بازگوئی کنیم، اما همینقدر اشاره را لازم میدانیم که عقیده به توحید رافع خرافات مذکور است و میتواند زندگی برده وارِ بشر امروز را به زندگیی درخورِ شان و مقام انسانی او تغییر دهد.

 

10 - آیات برجسته این سوره

تمام آیات این سوره جزء آیات برجسته است، زیرا این سوره هر دو ملاک برجستگی را دارد، هم معانی بلند دارد و هم اِقبال مردمی.

تابلوهای خوشنویسی و کاشی کاری  های مساجد و معابد و تعدد و تنوع زیاد آنها مبین این اِقبال مردمی است.

 

 

11 - آیات مشکل این سوره

آیه 2 از زمره آیات مشکل است.

زیرا مفسران مختلف در طول این قرون و اعصار در باره اش سخنان مختلف و حتی متضادي گفته اند.

اینکه مفسران چه ها گفته اند، به دو دلیل ذیل در اینجا به آن پرداخته نمیشود:

 - 1 اقوال مفسران در نرم افزار مجمع التفاسیر گرد آوري شده و در گوشی ها یا لپ تاپ هاي پیگیران این قبیل موضوعات موجود است و کاملا رفع نیاز میکند.

 - 2 ذکر اقوال مذکور به نحو حوصله بري به حجم این یادداشت می افزاید و از روش این نگارنده که به اختصار علاقمند است دور است.

 

12 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول، تمام آیات این سوره «برای اولین بار» است.

 

13 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

(آیه 1) تقریرات الهی به پیامبر (ص)

(آیه 2) صفات خاص الهی (صمدیت – بی نیازی او به همه کس و همه چیز، و نیازمندیِ همه کس و همه چیز به او)

(آیه های 3و4) صفات الهی (نزادن و زاییده نبودن و بی همتائی)

بدیهی است اگر در سوره های آتی هرجا به همین موارد برخوردیم، ضمن یادآوری همین محور ها، آنها را نیز اضافه خواهیم نمود.

 

شرح مختصر

کلید های تفسیری

قل

بیشترین کاربرد این کلمه، در درجه اول، تقریر است (مثلا : به او/ آنان چنین بگو) و در درجه دوم تلقین به خویش است (مثلا: به خویش چنین بگو) و هر دو کاربرد در این موقعیت که ابتدای نزول وحی است میتواند مورد نظر باشد، زیرا آنحضرت از آنجا که قرار است در بیست و سه سال آینده بار رسالت را بر دوش کشد، خودش نیز در معرض چنین تذکرات دائمی به خویش هم هست.

صمد

بی نیازی که همه به او نیاز دارند.

صمد از آن کلماتی است که فقط یکبار در قرآن آمده ولذا برای فهمیدن معنی آن مراجعه به «المعجم» جواب نمیدهد اما این هم هست که این سوره دراوایل نزول وحی نازل شده و این قبیل مطالب مهم (مثلا صفات خداوندی – ودر این مورد خاص یعنی معنی کلمه صمد -) در سوره های بعدتر وبعدتر توسط خود قرآن توضیح داده شده است (مثلا از قبیل آیات 56 تا 58 سوره ذاریات و آیه 14 سوره انعام ومثال های بسیار زیاد دیگر)

 

تأثیری که این سوره در اصلاح عقیده جهانیان گذاشت

زمانی که قرآن شروع به نزول کرده بود، یعنی نیمه دوم قرن هفتم میلادی، وضع اعتقادی مردم جهان بطور خلاصه بشرح زیر بود:

1- در شاخه غربی جهان متمدن، یعنی رُم (اعم از شرقی و غربی) شرک چند خدائی رم باستان به داخل عقاید مسیحیت نفوذ کرده و توحید مورد تبلیغ حضرت عیسی علیه السلام را بصورت تثلیث درآورده بود که تا امروز هم ادامه یافته است.

2- در شاخه شرقی نیز که ایران دوره ساسانی باشد توحید مورد تبلیع زرتشت به دوگانه پرستی مجوسی تنزل یافته بود.

3- در شمال اروپا (سوئد، نروژ، ایسلند و ...) «اودین» (خدای خدایان) و «والهالا» (مقر خدایان درآسمان) در ادبیات این کشورها هنوز هم جایگاه پررنگی دارد.

4- در هندوستان و سایر ممالک شبه قاره هند نیز چنان شرک آشکاری رایج بود که حتی تا امروز هم ادامه پیدا کرده و دیدن معابد هزاران خدائی و افراد معتقد به آنها فقط به یک مسافرت نیاز دارد.

 اما امروز، همین مشرکان، شرک خود را «توجیه توحیدی» می کنند.

 مسیحیان می گویند درست است که ما سه «اقنوم» (سه عامل مؤثر) را دست  اندرکار می دانیم اما آنها مانند سه ضلع یک مثلث از یکدیگر تفکیک ناپذیرند.

 زرتشتیان نیز امروز بجای «دو مبدأ مؤثر مستقل»، بر «دو وجه مختلف از یک حقیقت» تأکید می کنند.

 سایر مشرکان صریح (ادیان سرخپوستی، شمال اروپائی، هندی و غیره) نیز «یک حقیقت که به وجوه مختلف جلوه گری می کند» را تبلیغ می کنند.

 خلاصه اینکه امروز مشرکان جهان نوعی «شرک اصلاح شده» را تبلیغ می کنند که سعی می کند روی استخوان  بندی پیکره شرک، یک نوع پوست توحیدی بکشند و بعبارت دیگر «شرک صریح» را انکار و «شرک توحیدی نما» را تبلیغ نمایند. این گوشه ای از تأثیرات این سوره روی کل بشریت است که می بینیم تحت تأثیر آن، عقاید کل بشریت اصلاح شده است و کسی نمی تواند این را انکار کند زیرا هنگام نزول قرآن وضع اعتقادی بشریت آن بود و امروز این است.

 

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

ای پیامبر! دائما، هم به خویش تلقین، و هم به مردم ابلاغ کن، که خداوند همان الله است که يگانه است (1) که بي نيازِ موردِ نيازِ همگان است (2) و اینکه نه زاده است و نه زائيده شده است (3) و هيچ همتائي ندارد (4)