پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت قبل نشان داده ایم که مطابق ذیل است:

درس: نکوهش کافران که عليرغم اينهمه لطف و رحمت الهي به کفر و تکذيب مي پردازند و خود را در معرض نابودي و عذاب قرار مي دهند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: بی­توجهی به قدرت الهی موجب بروز رفتار قابل نکوهش است.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

أَوَلَمْ يَرَ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن نُّطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ ﴿77﴾ وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ ﴿78﴾ قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ ﴿79﴾

ریزدرب: ای انسان! در خویش نظر عبرت کن و در آفریدگار بیاندیش

2

الَّذِي جَعَلَ لَكُم مِّنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنتُم مِّنْهُ تُوقِدُونَ ﴿80﴾ أَوَلَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُم بَلَى وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ ﴿81﴾

ریزدرب: ای انسان! چنین آفریدگاری داری

3

 إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ﴿82﴾

ریزدرب: ای انسان! چنین آفریدگاری داری!

4

فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿83﴾

ریزدرب: سر تعظیم فرود آر، که دور نیست که از نزدیک تر بشناسیش

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 – از اول تا اینجا

در پاراگراف 1 می فرماید : «قرآن فرو فرستاده خداوند است» و اینکه ای پیامبر ! وظیفه ات هشداردادن به کسانی است که نسبت به موضوع رســـــالتت آگاهی ندارند ، البته تو نیز انرژیت را فقط برای کسانی صرف کن که فایده داشته باشد .

در پاراگراف 2 می فرماید عده­ای از این مردم هم همان رفتاری را می­کنند که بعضی از اقوام گذشته کرده­اند .

در پاراگراف 3 می فرماید برخی نعمت­های خداوند چنان است که عادت کردن به آنها سبب فراموش کردن اهمیت آنها و خداوند میشود .

در پاراگراف 4 می فرماید  ای پیامبر! این است نمونه ای از رفتارهای فکری و عملی مخالفانت و اینکه آنها علیرغم اینهمه نعمت­هائی که از جانب خداوند برایشان فراهم شده، به کفر و تکذیب می­پردازند و خداوند به حکمت خویش فعلا از عذاب آنها صرفنظر میکند و تو فعلا ناراحت مباش ، زیرا که امورشان تحت نظر است .

در این پاراگراف می فرماید این خداوند قادر بر ایجاد قیامت نیز هست.

4 – سوالات

1 - «نسی خلقه» در آیه 78 با کدام کلید تفسیری منطبق است؟

2 – برای آیه 81 ، با توجه به آنچه تاکنون دیده ایم ، چه سابقه ای سراغ دارید؟

3 - «ید» در آیه 83 به «چه زبان»ی است؟ استعاری؟ کنایی؟ یا . . ؟

4 – حالت کلی این پاراگراف از چه نوع است؟ (تنبه برانگیز؟ هشداری؟ آموزشی؟ یا . . . ؟)

5 – در آیه 77 ، منظور از «الانسان» چیست؟ (همه انسانها؟ اکثریت انسانها؟ یا ..؟)

6 - «اذا» در آیه 77 چه کار کرد ادبی (دستور زبانی) دارد؟

7 – مثالی که در آیه 80 زده شده چه ربطی به ماقبل خویش دارد؟ (کمی فکر کنید)

8 – در این پاراگراف گوشه هایی از عظمت خلاقیت الهی را ذکر فرموده ، آنه را لیست کنید .

9 – در اثبات معاد ، در این پاراگراف چه دلیلی آورده؟

10 – در باره ظرف زمانی-مکانیِ «کن» و «یکون» چه میتوان گفت؟

5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

تشکیک در موضوع برپایی قیامت و آخرت یک امر عادی و طبیعی است، زیرا آن موضوع دور از ذهن است، و قبول آن با واسطه چیز دیگر (مثلا در آیه 81 با توجه به قدرت بی انتهای الهی) ، یا در اثر قبول صداقت پیامبر(ص) ، در اثر توجه به معجره بودن قرآن، یا . . یا . . یا . . ،ممکن میشود، و کسی از این لحاظ قابل سرزنش نیست (توجه کنید به کلمه «انسان» در آیه 77) زیرا همگان در معرضش هستند (آیه 78)

6 – زاویه با تفاسیر رایج

موضوع : آیه «انما امره اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون»

در اینجا اگر به عصاره محتوای سوره توجه می فرمود با آیه مذکور اینطور مواجه میشد که در این سوره خداوند دارد نکوهش میکند که اینها چرا به این حقایق واضح توجه نمیکنند؟ از جمله  اینکه خداوند اینقدر قدرت دارد (که در آیات 79 و 80 و 81 به آن اشاره کرده) و آنقدر قدرت دارد که اگر بخواهد چیزی انجام شود برایش کافی است که بگوید باش و آن موضوع انجام میشود و هیچ چیز برایش مشکل نیست.

چیزی که به این راحتی قابل توضیح است ببینید در المیزان – در یک متن بسیار طولانی -  چه فلسفه هائی فرموده و چه راه های صعبی پیموده و آخر هم توفیقی برای واضح کردن مطلب نیافته (این قسمت را در المیزان بخوانید تا متوجه شوید)

مورد خطا : 1 – بی توجهی به عصاره محتوای سوره، 2 – پیشداوریِ حاصل از روایات، 3 - و پیشداووریِ حاصل از فلسفه های متبوع

7 - آیات برجسته این پاراگراف

یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از مشهور ترین های آیات قرآنی است.

آیات 78 تا 80 و 82 و 83 به دلایلی که بارها گفته ایم (اقبال هنرمندان و وعاظ و . . ) از آیات برجسته قرآنی است.

8 - آیات مشکل

آیه های 82 و 83 از آیات «مشکل» قرآنی است و دلیل مشکل بودن آنها نیز این است که ببینید مفسران گوناگون در طول تاریخ اسلام چه مطالب مختلف و بعضا متضادی در تفسیر آنها گفته اند.

البته این قلم نیز در این موضوع عرضی کرده است.

9 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیات 79 تا 81 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.

آیه های 82 و 83 از این لحاظ که به آفرینش خاص و قدرت های خاص الهی اشاره دارد، از آنجا که جزئیات مکانیزمش برای ما روشن نیست، بالاتر از ذهنیات ما است، چه رسد به مردم 1400 سال قبل.

10 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

در باره آیات این پاراگراف، حتی امروز نیز، با توجه به معانی والای آن، حتی برخی مفسران هم، درک مقبولی از آن ندارند، چه رسد به مخاطبان اولیه! در عین حالیکه کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در این هزار و چند صد سال، تغییر معنای قابل توجهی نیافته اند، ولذا از لحاظ تحت اللفظی آنها نیز همان تلقی را میداشته اند که ما!

11 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

جلب توجه مخاطب ها به گوشه هایی از عظمت خلاقیت خداوند متعال برای نزدیک کردن امکان وقوع قیامت به اذهان آنان.

12 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است.

16 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

عقاید و رفتار کفار معاصر نزول

أَوَلَمْ يَرَ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن نُّطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ ﴿77﴾ وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ ﴿78﴾

تقریرات و آموزش الهی

قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ ﴿79﴾

آیات الهی

الَّذِي جَعَلَ لَكُم مِّنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنتُم مِّنْهُ تُوقِدُونَ ﴿80﴾ أَوَلَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُم بَلَى وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ ﴿81﴾

شئون الهی

إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ﴿82﴾ فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿83﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه 80 فرع است بر آیه 79 و این واضح است.

ذکر مصادیق افاده حصر نمی­کند

مثال هائی که از علم و قدرت الهی در این پاراگراف زده شده از باب مشتی  از خروار و کمی از بسیار است، نه اینکه موضوع منحصر به همانها باشد.

کُن فیکون

موضوع آیه 82 با توجه به لیست ترتیب نزول و آنچه تاکنون دیده­ایم، جدید، و یکی از آیات شاخص در کل قرآن کریم است.

توضیح آن بطور خلاصه این است که وقتی خداوند اراده ایجاد امری را کند می­فرماید «باش» و آن «می­شود»

منتها مراحلی وجود دارد.

از صدور کلمه «باش» تا «بودنِ» آن چیز اتفاقات لازم در طول زمان و در عرصه مکان می­افتد.

خلاصه اینکه فرمان «باش» مثلاً  مانند فشار دادن کلید استارت در «نرم­افزار» است، و پروژه «بودنِ» آن امر در «عالَمِ سخت­افزار»ی شروع می­شود و سپس در ظرف زمان و مکان، تحقق می یابد.

مُلک و ملکوت

موضوع آیه 83 نیز ، با توجه به لیست ترتیب نزول جدید است.

تصور کنید امروز یک جراح در دفتر کارش نشسته ودارد یک بیمار را در  آنسوی دیگر دنیا جراحی می­کند. در آن طرف روباتی هست که از طریق شبکه به کامپیوتر دفتر جراح وصل است و این جراح روی مونیتور خویش اشاره­هائی می­کند و آن روبات آن اشاره­ها را دریافت کرده و بصورت عمل جراحی روی بدن آن بیمار انجام می­دهد.

آن اطاق جراحی و آن بیمار و آن روبات و آن مجموعه، مثالی برای «عالم مُلک» است و این دانشمند و اتاق او و شبکه کامپیوتری، و سیستم های پیچیده ای که سبب ممکن شدن این موضوع میشود مثالی برای عالم ملکوت است.

البته این را هم بدانید که مثال­ها یک مطلبی را به ذهن نزدیک می­کنند اما ذهن را درباره مسائل زیادی به اشتباه می­اندازند، و معاذالله که خواسته باشیم بگوئیم که رابطه ملکوت و ملک اینقدر ساده باشد و خداوند را در حد آن جراح که با وسائلی کار می­کند و اگر آن وسائل نباشد نمی­تواندکارکند، محدود کرده باشیم.

خلاصه این فقط یک مثال برای نزدیک کردن یک مطلب دور به ذهن، و ساده کردن یک مطلب پیچیده بود.

( مرحوم دکتر شریعتی در یکی از سخنرانی­هایش می­گفت کسی «تاریخ بشر» را از لحاظ اینکه یک چیز «جریان­دار» است به رودخانه تشبیه کرده بود که یکی از مستمعین پرسید، «استاد! قورباغه­های تاریخ بشر چه جوری و در کجاها هستند»!

این نمونه یک مثال است که مطلبی را به ذهن نزدیک می­کند اما درباره جزئیات همه چیز «انطباق یک به یک» ندارد و نمی­تواند داشته باشد.

موضوع ملک و ملکوت پیچیدگی­هائی دارد اما مثال فوق کمک می­کند که یک مدل ساده از آن بسازیم اما باید متوجه باشیم که بین جزئیات آنها «تطابق یک به یک» وجود ندارد و نمی­تواند داشته باشد.

ترجمه تفسیریِ آزاد

ای پیامیر! آيا انسان ها نميدانند که آنان را از نطفه آفريده ايم که چنين آشکارا دشمني ميکند؟ (77) و براي ما مثلي ميزنند و ميگويند چه کسي استخوان پودر شده را زنده ميکند؟ (78)  بگو همان کسي که اول بار زنده اش کرده! و او بر هر آفرينشي داناست (79) همو که از درخت سبز برايتان آتشی قرار داد و شما آنرا برمي افروزيد (80)  آيا کسي که آسمانها و زمين را آفريده، قادر نيست مانند آن انسان ها را بيافريند؟ بلي و همو آفريننده اي بسيار داناست (81) امرش وقتي که اراده چيزي کند فقط میگويد باش وآن ميشود (82) پس منزه است کسي که سررشته همه چيز بدست اوست و بسوي او باز ميگرديد (83)