X

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ ﴿159﴾ إِن يَنصُرْكُمُ اللّهُ فَلاَ غَالِبَ لَكُمْ وَإِن يَخْذُلْكُمْ فَمَن ذَا الَّذِي يَنصُرُكُم مِّن بَعْدِهِ وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكِّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿160﴾ وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَغُلَّ وَمَن يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ ﴿161﴾ أَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللّهِ كَمَن بَاء بِسَخْطٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿162﴾ هُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ اللّهِ واللّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ ﴿163﴾ لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ ﴿164﴾ أَوَلَمَّا أَصَابَتْكُم مُّصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُم مِّثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هَذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِندِ أَنْفُسِكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿165﴾ وَمَا أَصَابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللّهِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿166﴾ وَلْيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُواْ وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ قَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَوِ ادْفَعُواْ قَالُواْ لَوْ نَعْلَمُ قِتَالاً لاَّتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِم مَّا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ ﴿167﴾ الَّذِينَ قَالُواْ لإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُواْ لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُوا عَنْ أَنفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿168﴾ وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاء عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ ﴿169﴾ فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿170﴾ يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿171﴾ الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِلّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَآ أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُواْ مِنْهُمْ وَاتَّقَواْ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿172﴾ الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَاناً وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ ﴿173﴾ فَانقَلَبُواْ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ لَّمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُواْ رِضْوَانَ اللّهِ وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ ﴿174﴾ إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿175﴾ وَلاَ يَحْزُنكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئاً يُرِيدُ اللّهُ أَلاَّ يَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِي الآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿176﴾ إِنَّ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الْكُفْرَ بِالإِيمَانِ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئًا وَلهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿177﴾ وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِّأَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهْمُ عَذَابٌ مُّهِينٌ ﴿178﴾ مَّا كَانَ اللّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَآ أَنتُمْ عَلَيْهِ حَتَّىَ يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللّهَ يَجْتَبِي مِن رُّسُلِهِ مَن يَشَاء فَآمِنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَإِن تُؤْمِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿179﴾ وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلِلّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَ لَّقَدْ سَمِعَ اللّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاء سَنَكْتُبُ مَا قَالُواْ وَقَتْلَهُمُ الأَنبِيَاء بِغَيْرِ حَقٍّ وَنَقُولُ ذُوقُواْ عَذَابَ الْحَرِيقِ ﴿181﴾


ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَأَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِيدِ ﴿182﴾ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلاَّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّىَ يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَاءكُمْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿183﴾ فَإِن كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ جَآؤُوا بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْكِتَابِ الْمُنِيرِ ﴿184﴾ كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَمَن زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَما الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلاَّ مَتَاعُ الْغُرُورِ ﴿185﴾ لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ أَذًى كَثِيرًا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ ﴿186﴾ وَإِذْ أَخَذَ اللّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلاَ تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاء ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْاْ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ ﴿187﴾ لاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَواْ وَّيُحِبُّونَ أَن يُحْمَدُواْ بِمَا لَمْ يَفْعَلُواْ فَلاَ تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِّنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿188﴾

پس به سبب مهربانيي از جانب خداوند به آنان نرم گشته اي ، و اگر تند خوي سخت دلي بودي حتما از دور و برت پراکنده ميشدند . پس بر آنان ببخش ، و برايشان استغفار کن ، و درباره كارها با آنان مشورت کن . و هنگامي که تصميم گرفتي بر خداوند توکل کن که خداوند متوکلان را دوست ميدارد (159) اگر خدا ياريتان کند کسي بر شما پيروز نخواهد شد و اگر شما را بحال خود رها کند، غیر از او چه كسي است که ياريتان کند؟ و مومنان بايد به خدا توکل کنند (160)  و هيچ پيامبري را نميرسد که نيرنگ زند. و کسي که نيرنگ زند در روز قيامت با آن نيرنگش همراه خواهد بود. سپس هر کس آنچه را که کسب کرده بطور کامل دريافت خواهد کرد و هيچ ظلمي نميشوند (161) آيا کسي که از چيزهاي مورد پسند خدا پيروي کرد مانند کسي است که چيزي آورده که موجب خشم خداست و جايگاهش جهنم است؟ و چه بد سرانجامي است (162) آنها نزد خدا درجاتي دارند و خداوند به آنچه ميکنيد بيناست (163) البته خداوند بر مسلمانان منت گذاشت که در بين آنها رسولي از خودهاشان برانگيخت، که بر آنان آياتش را تلاوت ميکند، و رشدشان ميدهد، و کتاب و حکمت مي آموزدشان، و گرچه قبلا در گمراهيي آشکار بودند (164) آيا وقتيکه مصيبتي به شما اصابت کرد که دو برابر آن را به آنان رسانديد باز هم ميگوئيد اين از کجاست؟ بگو از جانب خودتان است که البته خداوند بر هر چيزي تواناست (165)  و آنچه که در روز برخورد دو گروه به شما رسيد به فرمان خدا بود، تا مومنان را مشخص کند (166) و منافقان را نيز مشخص کند. همان کساني را که وقتي به آنان گفته شد بيائيد در راه خدا جنگ يا دفاع کنيد، جواب دادند اگر ميدانستيم جنگي در راه است حتما از شما پيروي ميکرديم. آنها در آن موقع به کفر نزديک تر بودند تا به ايمان. با دهانهايشان چيزي مي گفتند که در دلهاشان نبود، و خداوند به آنچه پوشيده ميداشتند داناتر است (167) همانها که به برادرانشان و کساني که برجای خویش نشستند ميگفتند اگر شهيدان اطاعتمان کرده بودند کشته نميشدند. بگو پس مرگ را از خود دور کنيد اگر راست ميگوئيد (168) و مبادا کساني را که در راه خدا کشته شده اند مرده بپنداريد، بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزي دارند (169) و به آنچه خداوند از فضلش به آنها داده شادند، و به آناني که پشت سرشان هستند و هنوز به آنان نرسيده اند مژده ميدهند، که نترسيدو اندوهگين هم مباشيد (170) به نعمتي از جانب خداوند و فضلي مژده ميدهند، و اينکه خداوند پاداش مومنان را ضايع نخواهد گزارد (171) کساني که خداوند و رسولش را حتي پس از اينکه آن آسيب به آنان رسيد اجابت کردند، براي نيکوکاران و تقواداران آنها پاداشي بزرگ خواهد بود (172) همان کسانی که وقتي مردم به آنان مي گفتند که آنها براي جنگ با شما اجتماع کرده اند لذا از آنان بترسيد، بجاي ترسيدن ايمانشان زياد ميشد و ميگفتند خدا ما را بس است و خوب وکيلي است (173) پس بسوي نعمتي از جانب خدا چرخيدند، و فضلي که بديي به آن نميرسد، و از راه هاي رضايت خدا پيروي کردند، وخداوند صاحبِ فضلي بزرگ است (174) جز اين نيست که شيطان است که دوستانش را ميترساند، پس، از آنان نترسيد، و مرا بترسيد اگر مومن ميباشيد (175) و آنانکه در راه کفر با سرعت راه مي سپارند اندوهگينت نکند ، آنها به خداوند ضرري نمي رسانند ، خداوند ميخواهد که بهره اي از آخرت برايشان قرار ندهد و عذابي عظيم داشته باشند (176) البته کساني که کفر را به قيمت ايمان خريدند به خداوند ضرري نمي زنند و عذابي دردناک خواهند داشت (177)  و کافران مپندارند که مهلتي که به آنها داده ايم بنفعشان است . جز اين نيست که مهلت ميدهيم تا گناه زياد کنند و عذابي خوار کننده خواهند داشت (178) و اينطور نيست که خداوند مسلمانان را در اين حالي که بر آن هستيد رها کند ، مگر اينکه خراب را از پسنديده جدا کند، و اينطور نيست که خداوند شما را بر غيب آگاه کند ، وليکن اينطور است که خداوند از ميان فرستادگانش کساني را که بخواهد برمي گزيند . پس به خدا و رسولانش ايمان بياوريد و اگر ايمان آورديد و تقوا پيشه نموديد آنگاه اجري بزرگ خواهيد داشت (179) و مبادا آنانکه خداوند از فضل خويش به آنان داد ، و بخل ميورزند ، اينطور خيال کنند که اين بخل بنفعشان است ، بلکه به ضررشان است . زيرا آنچه که در آن بخل ورزيده اند در روز قيامت طوق گردنشان خواهد شد ، و ميراث آسمانها و زمين مال خداست و او به آنچه ميکنيد آگاه است (180) البته خداوند قول آنها را شنيد که گفتند خداوند فقير است و ما غني هستيم . بزودي آنچه را که گفته اند مي نويسيم ، و نيز اينکه پيامبران را به ناحق مي کشتند ، و خواهيم گفت عذاب آن آتش را بچشيد (181) اين بخاطر آن چيز هائي است که قبلا انجام داديد و البته خداوند نسبت به بندگانش ظالم نيست (182) همانهائي که گفتند خداوند با ما عهد کرده که به هيچ پيغمبري ايمان نياوريم مگر اينکه براي ما يک قربانيي بياورد که آتش آن را بخورد ، بگو رسولاني قبل از من با نشانه هاي روشن و نيز آنچه که ميگوئيد بسويتان آمدند ، پس چرا آنها را کشتيد اگر راست ميگوئيد (183) پس اگر تکذيبت کردند ، قبل از تو نيز فرستادگاني که با نشانه هاي روشن و نيز کتاب ها و آن کتاب نورافشان آمده بودند ، تکذيب شدند (184) هر کسي چشندهء مرگ است ، و جز اين نيست که پاداشهايتان در روز قيامت بطور کامل به شما داده خواهد شد . پس اگر کسي از آن آتش دور شد و داخل بهشت گرديد برنده است . و زندگي دنيا جز برخورداريي فريبنده نيست (185) البته در اموالتان و جانهايتان امتحان هائي خواهيد شد ، و از کساني که قبل از شما به آنان کتاب داده شده، و نيز از مشرکان، آزارهاي زيادي خواهيد ديد و اگر صبر کنيد و تقوا پيشه نمائيد ، آن صبر و تقوا از جمله نشانه هاي محکم کردن کارهاست (186) و هنگاميکه خداوند از اهل کتاب پيمان گرفت که حتما بايد مطالب آن کتاب را براي مردم بيان کنيد و نبايد کتمانش کنيد ، اما آنها آن پیمان را پشت سرشان انداختند وآن را به قيمت ناچيزي فروختند ، و چه معامله بدي کردند (187) ای پیامبر! مبادا فکر کني آنهائي که به آنچه بدست آوردند شادند و دوست دارند بخاطر کاري که نکرده اند ستايش شوند از عذاب رهائيي خواهند داشت ، نه! بلکه عذابي دردناک خواهند داشت (188)

قبلی:  سوره آل عمران سوره آل عمران
بعدی:  سوره آل عمران سوره آل عمران
Print
14 بار مطالعه شده است

پیش تفسیر

1 استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را)  در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:

درس: ساختن ثبوتي شخصيت مسلمانان از طريق صدور آيات احکامي و اخلاقي، و ساختن سلبي آنان از طريق ارائه الگوهاي لازم الاجتناب (مانند کفار و منافقان)

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: اي مردم! نعمت رسول خدا را ارج نهيد و ناشکري نکنيد و از صفات منافقانه دوری کنید و فروختن ايمان به کفر، و بي توجهي به امتحانات الهي، و بخل از انفاق مال در راه هاي خداپسندانه، و تکذيب رسولان، و داشتن اعتقادات شبيه اهل کتاب، ازعناصر سقوط است، و اي پيامبر براي رشد دادن پيروانت چنين کن، و مؤمنان واقعی که در شدائد ثابت ­قدم اند، مورد تحسین الهی اند.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ ﴿159﴾ إِن يَنصُرْكُمُ اللّهُ فَلاَ غَالِبَ لَكُمْ وَإِن يَخْذُلْكُمْ فَمَن ذَا الَّذِي يَنصُرُكُم مِّن بَعْدِهِ وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكِّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿160﴾ وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَغُلَّ وَمَن يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ ﴿161﴾ أَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللّهِ كَمَن بَاء بِسَخْطٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿162﴾ هُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ اللّهِ واللّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ ﴿163﴾ لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ ﴿164﴾

ریزدرب: اي مسلمانان! قدردانِ این نعمت عظیم الهی باشید.

2

 أَوَلَمَّا أَصَابَتْكُم مُّصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُم مِّثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هَذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِندِ أَنْفُسِكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿165﴾ وَمَا أَصَابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللّهِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿166﴾ وَلْيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُواْ وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ قَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَوِ ادْفَعُواْ قَالُواْ لَوْ نَعْلَمُ قِتَالاً لاَّتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِم مَّا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ ﴿167﴾ الَّذِينَ قَالُواْ لإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُواْ لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُوا عَنْ أَنفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿168﴾ وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاء عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ ﴿169﴾ فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿170﴾ يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿171﴾ الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِلّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَآ أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُواْ مِنْهُمْ وَاتَّقَواْ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿172﴾ الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَاناً وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ ﴿173﴾ فَانقَلَبُواْ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ لَّمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُواْ رِضْوَانَ اللّهِ وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ ﴿174﴾ إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿175﴾

ریزدرب: اي مسلمانان! فکرتان را راجع به موت اصلاح کنید، زیراآنطور که بسیاری از شما می اندیشند نیست.

3

 وَلاَ يَحْزُنكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئاً يُرِيدُ اللّهُ أَلاَّ يَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِي الآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿176﴾ إِنَّ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الْكُفْرَ بِالإِيمَانِ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئًا وَلهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿177﴾ وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِّأَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهْمُ عَذَابٌ مُّهِينٌ ﴿178﴾ مَّا كَانَ اللّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَآ أَنتُمْ عَلَيْهِ حَتَّىَ يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللّهَ يَجْتَبِي مِن رُّسُلِهِ مَن يَشَاء فَآمِنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَإِن تُؤْمِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿179﴾ وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلِلّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَ لَّقَدْ سَمِعَ اللّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاء سَنَكْتُبُ مَا قَالُواْ وَقَتْلَهُمُ الأَنبِيَاء بِغَيْرِ حَقٍّ وَنَقُولُ ذُوقُواْ عَذَابَ الْحَرِيقِ ﴿181﴾ ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَأَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِيدِ ﴿182﴾ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلاَّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّىَ يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَاءكُمْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿183﴾ فَإِن كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ جَآؤُوا بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْكِتَابِ الْمُنِيرِ ﴿184﴾

ریزدرب: اي پیامبر! کفار و تکذیبگران را چندان جدی مگیر، و کارشان را بما واگذار.

4

 كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَمَن زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَما الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلاَّ مَتَاعُ الْغُرُورِ ﴿185﴾ لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ أَذًى كَثِيرًا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ ﴿186﴾ وَإِذْ أَخَذَ اللّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلاَ تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاء ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْاْ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ ﴿187﴾ لاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَواْ وَّيُحِبُّونَ أَن يُحْمَدُواْ بِمَا لَمْ يَفْعَلُواْ فَلاَ تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِّنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿188﴾

ریزدرب: اي مردم! فراموش مکنید که دائما در حال امتحانید.

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 از اول تا اینجا

در پاراگراف 1 میفرماید توجه به خداوند و نعمت وحي و دقت در محتواي قرآن کريم از سبب هاي اعتلاء شخصيت است و يکي دیگر از محورهاي ساخته شدن شخصيت ، درک ترجيح بهشت بر نعمت هاي فاني و توجه و استغفار است و اینکه کفار اعم از گذشتگان ومعاصران از رشد شخصيتي بازماندند و در دنيا و آخرت زيانکار شدند.

در پاراگراف 2 می فرماید : ای پیامبر ! توجه پیروانت را به این آیات و صفات وافعال الهی جلب کن و به نکوهش اهل کتاب پرداخته، که با علم و عمد در دین خدا اختلاف کردند و به آیات خدا کافر شدند و پیامبرشان و اهل عدالت را کشتند و از اینکه کتاب خدا بین آنها حکم کند سر ­پیچیدند و ای پیامبر به پیروانت توصیه کن از اهل کتاب فاصله بگیرند .

در پاراگراف 3 می فرماید : ای پیامبر ! نگذار اهل کتاب با مغلطه گری پیروان «مکتب ندیده» ات را بفریبند وآنها رابه روش دیگر درمیدانی متفاوت به چالش بکش .

در پاراگراف 4 می فرماید : ای پیامبر اهل کتاب را دعوت به  گفتگو حول مشترکات اعتقادی کن  و ای مسلمانان ! اهل کتاب چنین اخلاق و رفتــار زشتی دارنـد (والبته بعضی ازآنها خوب هم هستند اما در اقلیت می باشند) ، لذا شما نسبت به آنها نه تنها محتاط باشید بلکه بهتر است آنها را به چشم دشمن نگریسته و فعلا از آنها دوری کنید .

در پاراگراف 5 می فرماید : ای پیامبر ! اهل کتاب ازلحاظ «حقانیت» مشکل های جدّی دارند ، سعی کن مسلمانان را به شدت ازآنها دور نگهداری، و پیروانت را به اهمیت حج آگاه کن و توانمندهای آنان را به بجا آوریِ آن تحریض کن و با رفتارهای کافرانه و خصمانه اهل کتاب بطور آشکار برخورد کن و ای مردم ! تا ازآن چیزهائی را که دوست می دارید در راه خدا نبخشید به رشد و ارتقاء شخصیتی که سزاوارش هستید نمی رسید و نکوهش اهل کتاب که حکم تورات را بر مبنای خواسته دل تغییر دادند .

در پاراگراف 6 می فرماید : ای مسلمانان ! از کفار اهل کتاب اطاعت نکنید وتقوای حقیقی پیشه کنید و اهل دعوت به خیر و امربه معروف و نهی ازمنکرباشید وبه ریسمان خداوند چنگ بزنید ومبادا ازراه حق متفرق شده واختلاف پیشه کنید .

در پاراگراف 7 می فرماید : ای مسلمانان ! آنچه خودتان دارید بسی بالاتر است ازآنچه نزد  اهل کتاب  است ، ازآنها دوری کنید .

در پاراگراف 8 می فرماید : ای پیامبر ! با اینکه نزد ما عزیز و محترمی ، به تو هشدار میدهیم مبادا درباره چیزی که اختیارش با تو نیست به کسی تعهدی بسپاری .

در پاراگراف 9 می فرماید : ای مسلمانان از ربا بپرهیزید و در امور خیر مسابقه دهید.

در پاراگراف 10 می فرماید : ای مسلمانان ! فکر نکنید که یک شهادتین به زبان آورده اید و همه چیز تمام شد ، نه بلکه امتحان هائی هم هست که باید از آنها ســربلنـد بیرون بیائید .

در این پاراگراف می فرماید : ای مسلمانان ! بالاترین نعمت را ازسوی خداوندتان دارید که همان نعمت بزرگ وحی و این رسول گرامی باشد پس شکرگزار باشید و درباره موارد ناچیز وکم اهمیتی مانند آن مصیبتی که دو برابرآن را به طرف مقابل وارد کردید گله گزاری نکنید و این شیطان است که کشتگان راه خدا را در دل دوستان خویش مرده قلمداد می­کند .

و ای پیامبر ! ازاینکه می بینی بعضی ازآنها کافرشده اند ، و عدّه ای ازآنها به بخل می پردازند ، و نوعا درحالتی هستند که گوئی امتحانی درکارنیست چندان محزون مباش ، همه این موارد امتحانشان است و این خیانت ها واین تکذیب ها واین . . هم که از کفار اهل کتاب می شنوید جزء ابتلائات وامتحانات شماست و برای پیشبرد بهترِ رسالتت چنین رفتاری پیشه کن .

4 -  سوالات

1 – «شورا»ئی که در آیه 159 مورد اشاره است، از چه نوع است و چه تفاوتی با آیه مربوط در سوره شوری (امرهم شوری بینهم) دارد؟

2 – با توجه به نیمه انتهایی آیه ، نقش شرکت کنندگان شورا در تصمیم نهائی چیست؟

3 – آیه 161 اشاره به چه اتفاقی دارد؟

4 – در ابتدای آیه 163 موضوع کدام کلید تفسیری اتفاق افتاده؟

5 – منظور از «لو نعلم قتالا» (آیه 167) چیست؟ (اگر میدانستیم جنگی در پیش است؟ اگر به فنون جنگ آشنا بودیم؟ یا . . ؟)

6-در آیه 173 دوبار کلمه «ناس» آمده ، فرق آنها را با دلیل بیان کنید .

7-آیه 175باکدام کلیدفهم قرآن مطابقت دارد؟

8-منظوراز« الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ »(آیه176) چه کسانی است؟

9 - آیه 188 اشاره به چه کسانی دارد؟

10 – طعنه هائی که یهودیان و منافقان به پیروان آنحضرت میزدند ، چه ها بود؟

11 – در کجای این پاراگراف دلداری به پیامبر (ص) را ملاحظه میفرمایید؟

12 – کدام آیه در سوره بقره را همسخنِ قسمت اول آیه 186می بینید؟

5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

اینک که جنگ احد تمام شده و حباب غرور عده زیادی از مسلمانان ترکیده ، پر از حالتی مخلوط از شرمساری و استغفار و توبه و امثال این هستند و در چنین حالتی است که آغوش باز و خلق خوش محمدی با آنان مقابله میشود .

بطور کلی ، تصویری که از محتوای آیاتِ تا 168 میتوان بدست آورد تصویر مردمی است که «مسئله دار» شده اند ، که جواب «مسئله»هاشان در این آیات داده میشود .

یک مسئله شان این بود که چرا خدا در جنگ طرف آنها را نگرفت و شکست خوردند که جوابشان اینطور داده شد که پیروزی در جنگ ها ربطی به دین اشخاص ندارد بلکه رعایت های الزامات جنگی، طرف پیروز را پیروز میکند (آیه 160)

مسئله دیگرشان این بود که چرا پیامبر بهشان کلک زد و جوابشان این بود که پیامبر هیچ کلکی به شما نزد (آیه 161) بعید نیست اصل این خطای آنها ناظر به آیات 124 تا 128 باشد که پیامبر (ص) به آنان بطور مشروط از امداد الهی توسط ملائکه سخنی گفته و آنها آن را وعده قطعی تلقی کرده بودند و اینک میدیدند خبری نشده و تلقی کلک از سوی آنحضرت را نموده بودند که جواب خویش را دریافت نمودند.

مسئله دیگرشان تعداد قابل توجه کشته هایشان بود که میگفتند چرا خدا این کار را با ما کرد (آیه 165) که جوابشان اینطور داده شد که فقط خودتان مسئول این ضایعه هستید زیرا اگر مطابق توصیه ها و تاکیدات آنحضرت رفتار میکردید این نتیجه حاصل نمیشد .

ونیز اگر دقت شود آیات 167-165 گویای این نکته است که اگر در پی همین حوادثی که برایتان تلخ و ناگوار بنظر می­آید نیز دقت کنید حکمت­هائی می­بینید (مثلاً مشخص شدن مؤمن واقعی از مؤمن زبانی، و مؤمنان از منافقان، و کسی که بین کشته شدن و شهادت در راه خدا فرقی نمی­گذارد، از بقیه) از جمله آنهاست.

در پاراگراف های قبل به جنبه های مختلف جنگ احد پرداخته ، و در آیاتِ 169 تا 175 به تجلیل از مومنان واقعی پرداخته ، در باره شهداء و اینکه چه وضع عالی و تحسین برانگیزی دارند و در این دنیا نیز چه اخلاق محکم و با ثباتی داشته اند، و اینکه آنها آن ثبات و استحکام روحی و نیز آن عاقبت آرزوئی را در اثر ایمان بدست آورده اند .

یکی از نتایج جنگ احد این بود که عده ای راه خود را از مسلمانان جدا کرده و کافر شدند ، معلوم نیست چه نوع کفری را انتخاب کردند ، به مشرکان پیوستند یا به یهودیان ، و این نتیجه ای بود که از «امتحان» جنگ احد نصیبشان شد (آیه 179) هرچه باشد تعداد اینها قابل توجه بوده که در قرآن ذکر شده ، و اگر مطابق نحو عربی فقط سه نفر بودند که «الذین» را درست در میآوَرَد در قرآن ذکر نمیشد، با توجه به ادبیات خاص قرآنی که لزوما همیشه بر ادبیات عربی رایج منطبق نیست ، تعداد آنها قابل توجه بوده که در قرآن ذکر شده ، و چنانکه از همین آیاتِ 176 تا 180 فهمیده میشود هیچ پیگردی برای آنها تمهید نشده ، و این ، با توجه به بحث های جاریِ این روزها، در باره مرتد و ارتداد، خیلی قابل تامل است .

چنانکه از آیات این قسمت فهمیده می­شود، هم یهودیان و هم منافقان پس از پیروز نشدن مسلمانان در جنگ احد خیلی روحیه­شان بالا رفته و زبانشان دراز شده بود و طعنه­های سنگینی به مسلمانان واقعی می­زدند و آنها را نکوهش می­کردند و خودشان را حق قلمداد می­نمودند و با این چارچوب اگر به مطلب این پاراگراف نگاه کنیم همه فقرات آن روشن است و شرحی نمی­طلبد، مگر یکی دو مطلب:

مثلا این طعنه یهودیان که در آیه 181منعکس شده که می­گفتند مگر «خداوند فقیر است؟» که در قرآن (چه در همین سوره و چه در سوره­های قبل مانند بقره و محمد(ص) و غیره) از مؤمنان خواسته که «به خداوند قرض­الحسنه دهند».

 البته همه چیز مال خداوند است و حتی وجود همه انسانها و اصلاً همه جهان هستی. و این طرز دعوت و بیان خدا، نوعی احترام گذاری به مقام ایمان و مقام اختیار انسانی است و شنونده باید عاقل باشد و مخاطب باید فهم داشته و قدر سخن را بفهمد .

و نیز اینکه منافقان این طعنه را میزدند که آنهائی که به جنگ رفته  و کشته شدند اگر گوش به حرف ما داده بودند کشته نمیشدند و . .

6 - آیات برجسته این پاراگراف

آیه 159 فوق العاده مشهور است و از این لحاظ برجستگی خاصی دارد.

همچنین است آیه 164. همچنین است آیه 185.

7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 169 از این لحاظ که به مرگ و ممات اشاره دارد، از آنجا جزئیات مکانیزمش برای ما روشن نیست، بالاتر از ذهنیات ما است، چه رسد به مردم 1400 سال قبل.

آیه 175 از این لحاظ که به مخلوقاتی اشاره کرده که حتی مانیز به آنها دسترسی نیافته و ذهنیتی از آنها نداریم، بالاتر از ذهنیات ما و طبعا مخاطبان اولیه نیز، هست.

آیه 183 از این لحاظ که به اقوامِ درگذشته اشاره دارد، از آنجا که علم باستان شناسی هنوز در مراحل ابتدائی است، و جزئیاتی از زندگی آنان در دست نیست، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.

آیه 185 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.

8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما.

9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 - اي مردم! نعمت رسول خدا را ارج نهيد و ناشکري نکنيد و از صفات منافقانه دوری کنید و فروختن ايمان به کفر، و بي توجهي به امتحانات الهي، و بخل از انفاق مال در راه هاي خداپسندانه، و تکذيب رسولان، و داشتن اعتقادات شبيه اهل کتاب، ازعناصر سقوط است

2 - اي پيامبر! براي رشد دادن پيروانت چنين کن

3 - تحسین مؤمنان واقعی که در شدائد ثابت­قدمند.

10 کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه های 169 و 177 و ، بقیه آیه های این پاراگراف «برای اولین بار» است.

11 در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

توصیه های رفتاری به آنحضرت

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ ﴿159﴾

مسلمانان

إِن يَنصُرْكُمُ اللّهُ فَلاَ غَالِبَ لَكُمْ وَإِن يَخْذُلْكُمْ فَمَن ذَا الَّذِي يَنصُرُكُم مِّن بَعْدِهِ وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكِّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿160﴾

سنن الهی

وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَغُلَّ وَمَن يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ ﴿161﴾

مَثَل ها

أَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللّهِ كَمَن بَاء بِسَخْطٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿162﴾ هُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ اللّهِ واللّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ ﴿163﴾  

آیات الهی

لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ ﴿164﴾

شئون الهی

أَوَلَمَّا أَصَابَتْكُم مُّصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُم مِّثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هَذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِندِ أَنْفُسِكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿165﴾ وَمَا أَصَابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللّهِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿166﴾ وَلْيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُواْ وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ قَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَوِ ادْفَعُواْ قَالُواْ لَوْ نَعْلَمُ قِتَالاً لاَّتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِم مَّا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ ﴿167﴾ الَّذِينَ قَالُواْ لإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُواْ لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُوا عَنْ أَنفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿168﴾ وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاء عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ ﴿169﴾ فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿170﴾ يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿171﴾ الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِلّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَآ أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُواْ مِنْهُمْ وَاتَّقَواْ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿172﴾ الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَاناً وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ ﴿173﴾ فَانقَلَبُواْ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ لَّمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُواْ رِضْوَانَ اللّهِ وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ ﴿174﴾ إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿175﴾

سنن الهی

وَلاَ يَحْزُنكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئاً يُرِيدُ اللّهُ أَلاَّ يَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِي الآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿176﴾ إِنَّ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الْكُفْرَ بِالإِيمَانِ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئًا وَلهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿177﴾ وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِّأَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهْمُ عَذَابٌ مُّهِينٌ ﴿178﴾ مَّا كَانَ اللّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَآ أَنتُمْ عَلَيْهِ حَتَّىَ يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللّهَ يَجْتَبِي مِن رُّسُلِهِ مَن يَشَاء فَآمِنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَإِن تُؤْمِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿179﴾ وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلِلّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَ لَّقَدْ سَمِعَ اللّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاء سَنَكْتُبُ مَا قَالُواْ وَقَتْلَهُمُ الأَنبِيَاء بِغَيْرِ حَقٍّ وَنَقُولُ ذُوقُواْ عَذَابَ الْحَرِيقِ ﴿181﴾ ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَأَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِيدِ ﴿182﴾

یهودیان

الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلاَّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّىَ يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَاءكُمْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿183﴾ فَإِن كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ جَآؤُوا بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْكِتَابِ الْمُنِيرِ ﴿184﴾

سنن الهی

كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَمَن زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَما الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلاَّ مَتَاعُ الْغُرُورِ ﴿185﴾ لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ أَذًى كَثِيرًا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ ﴿186﴾

یهودیان

وَإِذْ أَخَذَ اللّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلاَ تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاء ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْاْ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ ﴿187﴾

منافقان

لاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَواْ وَّيُحِبُّونَ أَن يُحْمَدُواْ بِمَا لَمْ يَفْعَلُواْ فَلاَ تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِّنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿188﴾

شرح مختصر

 کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه 161 بدون اینکه فرع بر آیه­ای باشد پرانتزی است.

آیه 162 فرع بر آیه 160 است (زیرا اگر آیه 161 پرانتزی بود و آیه قبلی آیه 162، نه آیه 161، بلکه آیه 160 خواهد بود و اتصال «خط» سخن نیز واضح است)

آیه 163 نیز فرع بر آیه 162 است و این خیلی واضح است.

آیه 166 فرع بر آیه 165 است و این نیز واضح است.

همچنین است وضع آیه 167 نسبت به آیه 165.

آیه 168 هم فرع بر آیه 167 است و این نیز واضح است.

آیه 170 فرع بر آیه 169 است و این واضح است.

آیه 171 نیز فرع بر آیه 170 است و این نیز واضح است.

آیه 172 فرع بر کلمه آخر آیه 171 است و این هم واضح است.

آیه 173 فرع بر پنج کلمه آخر آیه 172 است و این نیز واضح است.

آیه 174 هم به علت وجود «ف» در اول آن، و هم از لحاظ مفهومی، فرع بر مجموع آیات قبل از خویش است.

آیه 177 تعلیل آیه 176 است و لذا فرع بر آن است.

آیه 179 تعلیل آیه 178 است و لذا فرع بر آن است.

آیه 182 فرع بر آیه 181 است و این واضح است.

آیه 183 فرع بر آیه 182 است و این نیز واضح است.

آیه 185 بدون اینکه فرع بر آیه­ای باشد پرانتزی است، دلیلش هم اینکه اگر انتهای آیه 184 را به ابتدای آیه 186 وصل کنید می­بینید روال سخن صاف و یکدست است.

دریافت­های کوتاه مستقیم

آیه 164: خداوند در تمام قرآن در مقابل نعمت­های خویش هرگز کلمه «منت گذاشت» را بکار نبرد مگر در این آیه که صحبت از نعمت نبوت و رسالت است و دلیل آن هم واضح است زیرا نعمت­های دیگر درباره وجود است که همه موجودات در آن شریک و مساوی هستند و نعمت نبوت و رسالت، مربوط به رشد شخصیتی و کمال انسانی است.

خلق خوش محمدی

از 4 دستور، فوق چهارمی فرع بر سومی است و لذا سه دستور فوق به اینصورت دسته­بندی می­شود که:

1- ببخش،

2- از خدا هم برایشان بخشش بخواه،

3- مشورت کن.

دستور اول قابل فهم است که یکی از ابزارهای ریاست است. رئیسی که نسبت به زیردستان خویش بخشش نداشته باشد نمی­تواند محبت آنها و در نتیجه اطاعتشان را جلب کند.

دستور دوم سخت­ترین قسمت است. زیرا دعای پیامبر به درگاه خدا نمی­تواند همینطوری و بدون توجیه باشد و باید کاملاً واقعی و حقیقی باشد و این نهایت عظمت روحی پیامبر را می­رساند که آنهمه اشخاص (که در میان آنها منافق هم کم نبود) با بی­شرمی خود را به او می­چسباندند و از اخلاق او سوء استفاده می­کردند و پیامبر می­باید آنها را تحمل می­کرد و خود را به ندیدن و نشنیدن و نفهمیدن می­زد و با آنها نیز می­باید مانند مؤمنان واقعی که از مصاحبتشان لذت می­برد رفتار می­کرد و تازه علیرغم همه اینها می­باید برای آنها استغفار هم میکرد.

شورا

سوره شوری خیلی قبل از این سوره نازل شده است و در آن «امرهم شوری بینهم» را داشته­ایم که چنانکه در جای خویش عرض شد پایه و اساس دموکراسی است.

اما «شورا»ی مطرح شده در این آیه با آن فرق دارد.

در اینجا، شرکت­کنندگان در شورا نظرشان را می­دهند، آنگاه پیامبر است که تصمیم را می­گیرد.

بعبارت دیگر در قرآن دو نوع شورا می­شناسیم: یکی بر مبنای «امرهم شوری بینهم» که تصمیم از خودِ شورا در می­آید و دیگر «شاورهم فی­الامر» که تصمیم از رسول یا کسی که جای او نشسته است بر می­آید.

و جدّاً باید روی این دو حالت، کارِ کارشناسی مفصلی بشود که جای آن خالی است.کمترین چیزی که در این خصوص می­توان گفت این است که وحی فقط خاص معصوم است اما اوّلی هم به « همه مردم » مربوط نمی­شود .

پیامبر و کلک؟

از آیه 161 معلوم می­شود عده­ای از مسلمانان از پیامبر انتظار داشتند کلک و نیرنگ بزند. واقعاً آنها انتظار داشتند پیامبر در چه موردی کلک بزند و چه کلکی بزند؟

آنچه که از «درب» و نیز آیات این بند بر می­آید تصحیح فکر مسلمانان درباره پیروزی یا شکست است و می­خواهد این را جا بیاندازد که شکست شما از بطن طرز کار خودتان درآمده است و آنچه که در روز احد پیش آمد براساس حکمت بوده است.

بنابراین «کلک» مورد بحث را نیز باید در این چارچوب جستجو کنیم. یعنی رفتار خلاف اخلاقی که هر طور هست پیروزی را حاصل کند.

البته در این بند چنین چیزی نمی­بینیم. اما در بند قبل در موضوع مشورت ممکن است چنین چیزی پیدا کنیم.

و موضوع از این قرار می­شود که پیامبر می­توانست برای اینکه پیروزی را حتمی کند، موضوع مشورت را طوری مطرح کند که جواب مردم به آن، همان جوابی باشد که آنحضرت ترجیح می­داد.

اینک که جنگ تمام شده و شکست حاصل شده، عده­ای به یاد این موضوع افتاده­اند که کاش ما در آن روز به پیشنهاد پیامبر رأی داده بودیم و بجای اینکه برای جنگ به خارج از شهر می­رفتیم در شهر می­ماندیم و از آن دفاع می­کردیم و اگر این کار را کرده بودیم نتیجه جنگ آنطور نمی­شد.

و بعد به این نتیجه می­رسیدند که کاش پیامبر صورت مسئله را آنطور که مطرح کرد نمی­کرد و طوری مطرح می­کرد که جواب شورا مطابق نظر خودش می­شد.

در این آیه به آنان جواب می­دهد که برای پیامبران شایسته نیست از صداقت کامل ذره­ای نیز تخطی کنند و کوچکترین نیرنگی بزنند.

ترجمه تفسیریِ آزاد

پس به سبب مهربانيي از جانب خداوند به آنان نرم گشته اي ، و اگر تند خوي سخت دلي بودي حتما از دور و برت پراکنده ميشدند . پس بر آنان ببخش ، و برايشان استغفار کن ، و درباره كارها با آنان مشورت کن . و هنگامي که تصميم گرفتي بر خداوند توکل کن که خداوند متوکلان را دوست ميدارد (159) اگر خدا ياريتان کند کسي بر شما پيروز نخواهد شد و اگر شما را بحال خود رها کند، غیر از او چه كسي است که ياريتان کند؟ و مومنان بايد به خدا توکل کنند (160)  و هيچ پيامبري را نميرسد که نيرنگ زند. و کسي که نيرنگ زند در روز قيامت با آن نيرنگش همراه خواهد بود. سپس هر کس آنچه را که کسب کرده بطور کامل دريافت خواهد کرد و هيچ ظلمي نميشوند (161) آيا کسي که از چيزهاي مورد پسند خدا پيروي کرد مانند کسي است که چيزي آورده که موجب خشم خداست و جايگاهش جهنم است؟ و چه بد سرانجامي است (162) آنها نزد خدا درجاتي دارند و خداوند به آنچه ميکنيد بيناست (163) البته خداوند بر مسلمانان منت گذاشت که در بين آنها رسولي از خودهاشان برانگيخت، که بر آنان آياتش را تلاوت ميکند، و رشدشان ميدهد، و کتاب و حکمت مي آموزدشان، و گرچه قبلا در گمراهيي آشکار بودند (164) آيا وقتيکه مصيبتي به شما اصابت کرد که دو برابر آن را به آنان رسانديد باز هم ميگوئيد اين از کجاست؟ بگو از جانب خودتان است که البته خداوند بر هر چيزي تواناست (165)  و آنچه که در روز برخورد دو گروه به شما رسيد به فرمان خدا بود، تا مومنان را مشخص کند (166) و منافقان را نيز مشخص کند. همان کساني را که وقتي به آنان گفته شد بيائيد در راه خدا جنگ يا دفاع کنيد، جواب دادند اگر ميدانستيم جنگي در راه است حتما از شما پيروي ميکرديم. آنها در آن موقع به کفر نزديک تر بودند تا به ايمان. با دهانهايشان چيزي مي گفتند که در دلهاشان نبود، و خداوند به آنچه پوشيده ميداشتند داناتر است (167) همانها که به برادرانشان و کساني که برجای خویش نشستند ميگفتند اگر شهيدان اطاعتمان کرده بودند کشته نميشدند. بگو پس مرگ را از خود دور کنيد اگر راست ميگوئيد (168) و مبادا کساني را که در راه خدا کشته شده اند مرده بپنداريد، بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزي دارند (169) و به آنچه خداوند از فضلش به آنها داده شادند، و به آناني که پشت سرشان هستند و هنوز به آنان نرسيده اند مژده ميدهند، که نترسيدو اندوهگين هم مباشيد (170) به نعمتي از جانب خداوند و فضلي مژده ميدهند، و اينکه خداوند پاداش مومنان را ضايع نخواهد گزارد (171) کساني که خداوند و رسولش را حتي پس از اينکه آن آسيب به آنان رسيد اجابت کردند، براي نيکوکاران و تقواداران آنها پاداشي بزرگ خواهد بود (172) همان کسانی که وقتي مردم به آنان مي گفتند که آنها براي جنگ با شما اجتماع کرده اند لذا از آنان بترسيد، بجاي ترسيدن ايمانشان زياد ميشد و ميگفتند خدا ما را بس است و خوب وکيلي است (173) پس بسوي نعمتي از جانب خدا چرخيدند، و فضلي که بديي به آن نميرسد، و از راه هاي رضايت خدا پيروي کردند، وخداوند صاحبِ فضلي بزرگ است (174) جز اين نيست که شيطان است که دوستانش را ميترساند، پس، از آنان نترسيد، و مرا بترسيد اگر مومن ميباشيد (175) و آنانکه در راه کفر با سرعت راه مي سپارند اندوهگينت نکند ، آنها به خداوند ضرري نمي رسانند ، خداوند ميخواهد که بهره اي از آخرت برايشان قرار ندهد و عذابي عظيم داشته باشند (176) البته کساني که کفر را به قيمت ايمان خريدند به خداوند ضرري نمي زنند و عذابي دردناک خواهند داشت (177)  و کافران مپندارند که مهلتي که به آنها داده ايم بنفعشان است . جز اين نيست که مهلت ميدهيم تا گناه زياد کنند و عذابي خوار کننده خواهند داشت (178) و اينطور نيست که خداوند مسلمانان را در اين حالي که بر آن هستيد رها کند ، مگر اينکه خراب را از پسنديده جدا کند، و اينطور نيست که خداوند شما را بر غيب آگاه کند ، وليکن اينطور است که خداوند از ميان فرستادگانش کساني را که بخواهد برمي گزيند . پس به خدا و رسولانش ايمان بياوريد و اگر ايمان آورديد و تقوا پيشه نموديد آنگاه اجري بزرگ خواهيد داشت (179) و مبادا آنانکه خداوند از فضل خويش به آنان داد ، و بخل ميورزند ، اينطور خيال کنند که اين بخل بنفعشان است ، بلکه به ضررشان است . زيرا آنچه که در آن بخل ورزيده اند در روز قيامت طوق گردنشان خواهد شد ، و ميراث آسمانها و زمين مال خداست و او به آنچه ميکنيد آگاه است (180) البته خداوند قول آنها را شنيد که گفتند خداوند فقير است و ما غني هستيم . بزودي آنچه را که گفته اند مي نويسيم ، و نيز اينکه پيامبران را به ناحق مي کشتند ، و خواهيم گفت عذاب آن آتش را بچشيد (181) اين بخاطر آن چيز هائي است که قبلا انجام داديد و البته خداوند نسبت به بندگانش ظالم نيست (182) همانهائي که گفتند خداوند با ما عهد کرده که به هيچ پيغمبري ايمان نياوريم مگر اينکه براي ما يک قربانيي بياورد که آتش آن را بخورد ، بگو رسولاني قبل از من با نشانه هاي روشن و نيز آنچه که ميگوئيد بسويتان آمدند ، پس چرا آنها را کشتيد اگر راست ميگوئيد (183) پس اگر تکذيبت کردند ، قبل از تو نيز فرستادگاني که با نشانه هاي روشن و نيز کتاب ها و آن کتاب نورافشان آمده بودند ، تکذيب شدند (184) هر کسي چشندهء مرگ است ، و جز اين نيست که پاداشهايتان در روز قيامت بطور کامل به شما داده خواهد شد . پس اگر کسي از آن آتش دور شد و داخل بهشت گرديد برنده است . و زندگي دنيا جز برخورداريي فريبنده نيست (185) البته در اموالتان و جانهايتان امتحان هائي خواهيد شد ، و از کساني که قبل از شما به آنان کتاب داده شده، و نيز از مشرکان، آزارهاي زيادي خواهيد ديد و اگر صبر کنيد و تقوا پيشه نمائيد ، آن صبر و تقوا از جمله نشانه هاي محکم کردن کارهاست (186) و هنگاميکه خداوند از اهل کتاب پيمان گرفت که حتما بايد مطالب آن کتاب را براي مردم بيان کنيد و نبايد کتمانش کنيد ، اما آنها آن پیمان را پشت سرشان انداختند وآن را به قيمت ناچيزي فروختند ، و چه معامله بدي کردند (187) ای پیامبر! مبادا فکر کني آنهائي که به آنچه بدست آوردند شادند و دوست دارند بخاطر کاري که نکرده اند ستايش شوند از عذاب رهائيي خواهند داشت ، نه! بلکه عذابي دردناک خواهند داشت (188)

 

 

دی ان ان