پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: ساختن ثبوتي شخصيت مسلمانان از طريق صدور آيات احکامي و اخلاقي و ساختن سلبي آنان از طريق ارائه الگوهاي لازم اجتناب (مانند کفار و منافقان)
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: يکي از عناصر مهم رشد شخصيت انفاق است بخصوص از چيزهايي که شخص بسيار دوستش دارد
و حج و اعمال عبادتي مرتبط با آن يکي از عناصر سازندگي شخصیت است، و با آيات الهي بايد صادقانه برخورد کرد نه گزينشي، و اهل کتاب در اعتقاداتشان مشکل عدم حقانیت دارند، و نکوهش رفتارهای دشمنانه اهل کتاب نسبت به مسلمین.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُؤْتِيَهُ اللّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُواْ عِبَادًا لِّي مِن دُونِ اللّهِ وَلَكِن كُونُواْ رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنتُمْ تَدْرُسُونَ ﴿79﴾ وَلاَ يَأْمُرَكُمْ أَن تَتَّخِذُواْ الْمَلاَئِكَةَ وَالنِّبِيِّيْنَ أَرْبَابًا أَيَأْمُرُكُم بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ ﴿80﴾ وَإِذْ أَخَذَ اللّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّيْنَ لَمَا آتَيْتُكُم مِّن كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءكُمْ رَسُولٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُواْ أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُواْ وَأَنَاْ مَعَكُم مِّنَ الشَّاهِدِينَ ﴿81﴾ فَمَن تَوَلَّى بَعْدَ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ ﴿82﴾ أَفَغَيْرَ دِينِ اللّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ ﴿83﴾ قُلْ آمَنَّا بِاللّهِ وَمَا أُنزِلَ عَلَيْنَا وَمَا أُنزِلَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَالنَّبِيُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿84﴾ وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسْلاَمِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ ﴿85﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! با ضوابط پیام پیامبران آشنا شوید تا بتوانید صحیح را از دروغین بازشناسی کنید.
2
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بَعْدَ إِيمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُواْ كُفْرًا لَّن تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الضَّآلُّونَ ﴿90﴾ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَمَاتُواْ وَهُمْ كُفَّارٌ فَلَن يُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِم مِّلْءُ الأرْضِ ذَهَبًا وَلَوِ افْتَدَى بِهِ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ وَمَا لَهُم مِّن نَّاصِرِينَ ﴿91﴾ كَيْفَ يَهْدِي اللّهُ قَوْمًا كَفَرُواْ بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُواْ أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿86﴾ أُوْلَئِكَ جَزَآؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللّهِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴿87﴾ خَالِدِينَ فِيهَا لاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ يُنظَرُونَ ﴿88﴾ إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُواْ فَإِنَّ الله غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿89﴾
ریزدرب: ای مردم!برای پیوستن به دین حق مبادا آنقدر تاخیر کنید که . . .
3
لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿92﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! علاوه بر احکام، به اخلاق نیز توجه جدی داشته باشید
4
كُلُّ الطَّعَامِ كَانَ حِلاًّ لِّبَنِي إِسْرَائِيلَ إِلاَّ مَا حَرَّمَ إِسْرَائِيلُ عَلَى نَفْسِهِ مِن قَبْلِ أَن تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ قُلْ فَأْتُواْ بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿93﴾ فَمَنِ افْتَرَىَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ مِن بَعْدِ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿94﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! راجع به حلال و حرام در خوراکی ها، به سخن یهود اهمیت ندهید
5
قُلْ صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعُواْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿95﴾ إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِّلْعَالَمِينَ ﴿96﴾ فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ الله غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ ﴿97﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! راجع به حج جدی و ساعی باشید
6
قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَاللّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا تَعْمَلُونَ ﴿98﴾ قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَأَنتُمْ شُهَدَاء وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿99﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! به اهل کتاب، از این لحاظ که از راه صحیح منحرف شده اند، چندان بها ندهید
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 میفرماید توجه به خداوند و نعمت وحي و دقت در محتواي قرآن کريم از سبب هاي اعتلاء شخصيت است و يکي دیگر از محورهاي ساخته شدن شخصيت ، درک ترجيح بهشت بر نعمت هاي فاني و توجه و استغفار است و اینکه کفار اعم از گذشتگان ومعاصران از رشد شخصيتي بازماندند و در دنيا و آخرت زيانکار شدند.
در پاراگراف 2 می فرماید : ای پیامبر ! توجه پیروانت را به این آیات و صفات وافعال الهی جلب کن و به نکوهش اهل کتاب پرداخته، که با علم و عمد در دین خدا اختلاف کردند و به آیات خدا کافر شدند و پیامبرشان و اهل عدالت را کشتند و از اینکه کتاب خدا بین آنها حکم کند سر پیچیدند و ای پیامبر به پیروانت توصیه کن از اهل کتاب فاصله بگیرند .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای پیامبر ! نگذار اهل کتاب با مغلطه گری پیروان «مکتب ندیده» ات را بفریبند وآنها رابه روش دیگر درمیدانی متفاوت به چالش بکش .
در پاراگراف 4 می فرماید : ای پیامبر اهل کتاب را دعوت به گفتگو حول مشترکات اعتقادی کن و ای مسلمانان ! اهل کتاب چنین اخلاق و رفتــار زشتی دارنـد (والبته بعضی ازآنها خوب هم هستند اما در اقلیت می باشند) ، لذا شما نسبت به آنها نه تنها محتاط باشید بلکه بهتر است آنها را به چشم دشمن نگریسته و فعلا از آنها دوری کنید .
در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر ! اهل کتاب ازلحاظ «حقانیت» مشکل های جدّی دارند ، سعی کن مسلمانان را به شدت ازآنها دور نگهداری، و پیروانت را به اهمیت حج آگاه کن و توانمندهای آنان را به بجا آوریِ آن تحریض کن و با رفتارهای کافرانه و خصمانه اهل کتاب بطور آشکار برخورد کن و ای مردم ! تا ازآن چیزهائی را که دوست می دارید در راه خدا نبخشید به رشد و ارتقاء شخصیتی که سزاوارش هستید نمی رسید و نکوهش اهل کتاب که حکم تورات را بر مبنای خواسته دل تغییر دادند .
4 - سوالات
1 – منظور آیه 86 چه کسانی است؟ (مشرکان؟ یهودیان؟ یا . . . ؟)
2 – از دو آیه 79 و 80 چه تلقیی از آنچه روحانیان یهودی و مسیحی از دین داشتند فهمیده میشود؟
3 – از کدام بخش از آیه 79 مربوط به انبیاء و کدام بخش مربوط به روحانیان یهودی و مسیحی است؟
4 – مفهوم «دین الله» (آیه 83) با توجه به آیات 79 تا 91 چیست؟
5 – «بیت وضع للناس» (آیه 96) یعنی چه؟
6 – در یک پنجم ابتدای آیه 97 موضوع کدام کلید تفسیری اتفاق افتاده؟
7 – امنیتی که در آیه 97 ذکر شده از چه نوع است؟ (تشریعی؟ تکوینی؟ یا . . )
8 – کفری که در آیه 97 به آن اشاره شده ، را ، توضیح دهید .
9 – منظور از اهل الکتاب در در دو آیه 98 و 99 چه کسانی است؟
10 – منظور از راه خدا در آیه 99 چیست؟
11 – چگونه سعی میکردند راه خدا را کج و معوج جلوه دهند؟
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 86 فهمیده میشود عده ای پس از ایمان آوری به آنحضرت به دین سابق خویش بر میگشتند، این عده به صراحت آیاتی از همین سوره (مثلا آیه 72 از همین سوره و آیات زیاد دیگری از همین سوره و سوره بقره) یا از اهل کتاب بودند و یا مسلمانانی بوده اند که تحت تاثیر القائات و مزاحمت های آنها قرار میگرفتند.
چرا اهل کتاب چنین میکردند؟
از دو آیه 79 و 80 فهمیده میشود تلقیی که روحانیان دو دین یهودیت و مسیحیت از دین داشتند با تلقی خدا و پیامبر ما متفاوت بود و تلقی آنها از دین، دکان و شکارگاه و امثال آن بود.
از آیه های 93 تا 95 فهمیده میشود یهودیان در داخل خویش بگو مگوئی داشتند که چرا فلان خوراک برای ما حرام است ولی مسلمانان آن را حلال میدانند و طبعا باید از طرف خاخام هایشان این پاسخ را شنیده باشند که این دینی که محمد تبلیغ میکند یک دین دروغین و من درآری است و از این نوع پاسخ ها.
از آیه 93 فهمیده میشود با وجود تحریفی که مقارن نزول سوره انعام صورت گرفته، (ودر همان سوره به آن اشاره کرده ایم) آن نسخهء تحریف نشده کاملا معدوم نشده و هنوز در دسترس بود.
با توجه به درس و درب، منظور از بپا کردن کعبه ، رشد و تعالی انسانها بوده، و اینکه عده ای از متمکنین مردم در جائی جمع شوند، خودش، یک اتفاق خوب است که سبب تاثیر پذیری متقابل و یا اصلاح یک موضوع ناپسند میشود، که با توجه به آیه های 96 و 97 صریحا به عنوان یک حکم دینی تشریع شده، و گرچه در سوره بقره هم ذکری از حج شده، اما با نزول آیه های مذکور به وجوب آن تصریح گردیده است.
از آیه های 98 و 99 معلوم میشود یهودیان در جلوگیری از ایمان آوردن مردم، و یا لااقل در ارائه تفسیر مخدوش از اسلام خیلی فعال بودند.
6 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 97 پیشگوئیِ به تحقق پیوسته ای دارد که بزودی مسلمانان مهاجر خواهند توانست به حج مشرف شوند.
7 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 85 به دلایل بسیار مکرر پیشگفته از آیات برجسته قرآنی است.
نیز آیه 92.
همچنین آیه های 96 و 97.
8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 81 از آنجا که موضوعش در فضائی غیر قابل دسترسی برای بشر وقوع یافته قابل درک هیچ بنی بشری (غیر از انبیاء (ع) نمیباشد و بهطریق اولی مخاطبان اولیه نیز همچنین.
آیه 83 از آنجا که از تسلیم آنچه در آسمانها و زمین است سخن میگوید، چون مکانیزم مطلب فعلا برای بشر روشن نشده، برای ما و طبعا برای مخاطبان اولیه قابل درک نیست.
آیه 85 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.
همچنین است آیه های 87 و 88.
نیز آیه 91.
9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما.
10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - ای پیامبر ! اهل کتاب ازلحاظ «حقانیت» مشکل های جدّی دارند ، سعی کن مسلمانان را به شدت ازآنها دور نگهداری،
2 – ای پیامبر! پیروانت را به اهمیت حج آگاه کن و توانمندهای آنان را به بجا آوریِ آن تحریض کن
3 – ای پیامبر! با رفتارهای کافرانه و خصمانه اهل کتاب بطور آشکار برخورد کن
4 - ای مردم ! تا ازآن چیزهائی را که دوست می دارید در راه خدا نبخشید به رشد و ارتقاء شخصیتی که سزاوارش هستید نمی رسید.
5 - نکوهش اهل کتاب که حکم تورات را بر مبنای خواسته دل تغییر دادند.
11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است .
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
آیههای 81 و 82 بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند.
آیههای 87 و 88 و 89 فرع بر آیه 86 هستند و این واضح است.
موضوع آیه 62 سوره بقره مربوط به مردم عادی است
چنین بنظر میآید که مطلب آیه 85 مغایر آیهای باشد که در سوره بقره (آیه 62) دیدهایم که ترجمه آن این است «البته مسلمانان و یهودیان و مسیحیان و ستارهپرستان، هر کس که به خدا و روز آخرت ایمان آورده و عمل شایسته کند پاداششان نزد پروردگارشان است و نه نگرانیی داشته و نه اندوهگین باشند».
باید توجه داشت که در آنجا موضوع به مردم عادی و در اینجا موضوع به علماء مربوط است. زیرا همانطور که در ضمنِ مطالبِ آیات این پاراگراف دیدهاید موضوع «دلیلآوری» بشدت مطرح است و در پاراگراف قبل نیز موضوع «مباهله» را دیدیم و واضح است که دلیلآوری به علماء مربوط میشود. و آیه میگوید برای علماء که در موضعی هستند که میتوانند به حقایق دسترسی داشته باشند پس از روشن شدن حقیقت، نپذیرفتن اسلام جایز نیست .
«بِرّ» و رشد شخصیتی
آیه 92: با توجه به «درس»، «بِرّ» باید همان رشد شخصیتی باشد که دین میخواهد متوسط مردم به آن رسیده باشند و چنین بنظر میآید که صرفاً با احکام حاصل نمیشود بلکه با اخلاق بدست میآید زیرا انفاق موردنظر یک امر مستحبی است.
ترجمه تفسیریِ آزاد
به هيچکس نميرسد که خداوند به او کتاب و حکم و نبوت بدهد آنگاه او به مردم بگويد بجاي خدا مرا عبادت کنيد ، وليکن چنين کسي ميگويد شما كه كتاب را آموزش داده و درسش را ميخوانيد گرايشتان مخصوص به پروردگار باشد (79) و چنين کسي به شما نمي گويد که ملائکه و پيغمبران را پروردگاران خويش بگيريد . آيا شما را پس از اينکه تسليم خدا شده باشيد به کفر امر ميکند؟ (80) و هنگاميکه خداوند از پيامبران پيمان گرفت که وقتيکه چيزي از کتاب و حکمت به شما دادم ، سپس رسولي بسويتان آمد که تصديق کننده آن چيزي است که نزد شماست ، حتما بايد به او ايمان آورده و ياريش کنيد، و از آنها پرسيد آيا به اين موضوع اقرار داريد و در اين مورد تعهد ميدهيد؟ گفتند اقرار داريم ، گفت گواه باشيد که من نيز با شما از گواهانم (81) پس هر کس که پس از آن به این پیمان پشت کند از فاسقان است (82) ای پیامبر! آيا مخالفانت غير از دين خدا چيزي ميخواهند؟ در حاليکه هر کس که در آسمانها و زمين است خواه و ناخواه تسليم اوهستند و بسوي او باز ميگردند (83) بگو به خدا ايمان آورديم ، و نيز به آنچه بر ما نازل شده ، و نيز آنچه بر ابراهيم و اسمعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط نازل شده و آنچه به موسي و عيسي و پيامبران از جانب پروردگارشان داده شده ، و هيچيک از آنان را از ديگران جدا نمي کنيم و تسليم خداوند هستيم (84) و هر کس که بخواهد غير از اسلام ديني بپذيرد هرگز از او پذيرفته نخواهد شد ، و همو در آخرت از زيانکاران است (85) چگونه خداوند قومي را هدايت خواهد کرد در حاليکه پس از ايمانشان کفر ورزيدند ، در حالي كه شاهد بودند که آن رسول حق است ، و آن دلايل روشن بسويشان آمده بود؟ و خداوند ظالمان را هدايت نخواهد نمود (86) سزاي آنها اين است که خداوند و ملائکه و همگي مردم لعنتشان کنند (87) که در آن جاودان باشند و آن عذاب تخفيفي برايشان نداشته باشد و مهلتي نيابند (88) مگر کساني که پس از آن توبه نموده و و روش شان را اصلاح كنند که البته خداوند آمرزگار مهربان است (89) البته کسانی که پس از ايمانشان کافر شدند ، سپس کفرشان زياد شد، توبه شان قبول نميشود و آنها جزء ظالمانند (90) و البته آنانکه کفر ورزيدند و در كفرمردند ، هرگز از هيچيک آنها عوض قبول نميشود ، حتي اگر به اندازه زمين طلا دهند. آنها عذابي دردناک خواهند داشت و ياوراني ندارند (91) ای مردم! هرگز به نيکي نمي رسيد مگر اينکه از آنچه که دوست ميداريد انفاق کنيد ، و هر چه انفاق کنيد خداوند به آن داناست (92) همه غذاها بر بني اسرائيل حلال بود ، مگر آنچه را که يعقوب قبل از آنکه تورات نازل شود بر خويش حرام كرده بود . بگو پس تورات را بياوريد و تلاوتش کنيد اگر راست ميگوئيد (93) پس اگر کسي پس از آن به خداوند دروغ ببندد از ظالمان است (94) بگو خدا راست گفت ، دين ابراهيم را پيروي کنيد که معتدل بود و از مشرکان نيز نبود (95) اولين خانه اي که براي مردم قرار داده شده ، همان است که در مکه واقع است که پر برکت ميباشد ، و براي همه جهانيان موجب هدايتي است (96) در آن نشانه هاي روشن است . ونيز مقام ابراهيم و هر کس که داخل آن شود در امان است و براي خداوند برعهده مردم اين است که قصد آن خانه کنند ، اگر استطاعت رفتن بسوي آن را داشته باشند . و هر کس که کفر ورزد خداوند البته از تمام جهانيان بي نياز است (97) بگو اي اهل کتاب چرا به آيات خدا کفر ميورزيد در حاليکه خداوند به آنچه ميكنيد گواه است؟ (98) بگو اي اهل کتاب چرا مردم را از راه خدا و اينکه کسي به آن ايمان بياورد باز ميداريد در حاليکه خودتان هم گواه حقانيت آن هستيد؟ و البته خداوند از آنچه ميکنيد غافل نيست (99)