پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

(جدول1)

تعداد کلمه	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	آیه
1		الم	حروف مقطعه	1
7	وحدانیت-  زنده-  پاینده	صفات	خداوند	2
11	حق- تصدیق کننده کتب قبلی	صفات	قرآن	3
6	هدایت-  فرق گذارحق و باطل	صفات	قرآن	ق4
10	کافران- عذاب	جهنم	آخرت	ق4
21	علم مطلق-  آفرینش انسان-  وحدانیت-  عزت-  حکمت	صفات	خداوند	6-5
51	بعضی از آیات محکم و بعضی متشابه اند-  تاویل آنرا ...	حکمت	قرآن	7
28	دعا ...	مومنان	مردم	9-8
15	کافران-  آتشگیرانه جهنم	جهنم	آخرت	10
15	تکذیب-  عذاب	گذشتگان	مردم	11
10	چنین بگو ...	ارشاد	پیامبر	12
28	وقتیکه دو لشکر بهم رسیدند- آیه بود	مثال	حکمت	13
35	حب .. برای مردم زینت داده شد	قوانین خدائی	حکمت	14
27	چنین بگو ...	ارشاد	پیامبر	15
25	توصیف	مومنان	مردم	17-16
16	وحدانیت-  عزت-  حکمت	صفات	خداوند	18
25	دین نزد خدا اسلام است - اختلاف پس از دلایل آشکار بود	سایر	حکمت	19
31	چنین بگو ...	ارشاد	پیامبر	20
23	توصیف	کافران	مردم	21
13	کافران-  عذاب	جهنم	آخرت	22
34	یهود-  توصیف	کافران	مردم	24-23
14	حتمی الوقوع-  حساب آنها بطور کامل داده میشود	قیامت	آخرت	25
48	مُلک-  قدرت-  شب وروز-  میراندن و زنده کردن	صفات	خداوند	27-26
27	مومنان کافران را دوست نگیرند مگر اینکه از لحاظ تقیه باشد	احکام	حکمت	28
20	چنین بگو ...	ارشاد	پیامبر	29
24	روزی که هر کس عملش را می بیند و میخواهد بین او و آن فاصله ... باشد	قیامت	آخرت	30
27	چنین بگو ...	ارشاد	پیامبر	32-31
23	برگزیدگی آنها	آدم و نوح و...	پیامبران	34-33
419	ولادت-  پیامبری-  معجزات-  نیرنگ یهودیان	عیسی	پیامبران	55-35
14	کافران-  یهود-  عذاب	جهنم	آخرت	56
12	مومنان	بهشت	آخرت	57
7	آیات و پند پر حکمت بر تو میخوانیم	تبیین	پیامبر	58
12	عیسی مانند آدم است از نظر خلقت	مثال	حکمت	59
7	حق از جانب پروردگار تو است - شک نکن	هشدار	پیامبر	60
29	بگو .. (دعوت به مباهله)	ارشاد	پیامبر	61
12	قصص حق	توصیف	قرآن	62
6	اگر روی برگردانند ناراحت نشو	دلداری	پیامبر	63
68	بگو...ای اهل کتاب بیائید روی نکات مشترک تکیه کنیم	ارشاد	پیامبر	66-64
31	نه یهودی بود و نه نصرانی	ابراهیم	پیامبران	68-67
189	اهل کتاب-  توصیف رفتاری و اخلاقی منفی	کافران	مردم	78-69
48	کسی را نمی رسد که خدا به او کتاب بدهد اما او مردم را به عبادت خود یا دیگری بخواند	قوانین خدائی	حکمت	80-79
38	اقرار به ایمان به پیامبر (ص) و یاری او	مختلف	پیامبران	81
7	توصیف	کافران	مردم	82
14	اهل کتاب-  توصیف	کافران	مردم	83
31	بگو ایمان آوردیم به خدا و آنچه نازل شده بر...	ارشاد	پیامبر	84
12	کسی که دینی غیر از اسلام بخواهد خدا قبول نمی کند	قوانین خدائی	حکمت	85
22	خدا کافران پس از ایمان را هدایت نمی کند	قوانین خدائی	حکمت	86
24	برای مرتدان عذاب دائمی بی تخفیف	جهنم	آخرت	88-87
12	توصیف	مومنان	مردم	89
14	مرتدان که کفرشان را زیاد هم کرده باشند توبه شان قبول نمیشود	قوانین خدائی	حکمت	90
25	برای کسی که کافر مرده باشد-  هیچ فدیه ای قبول نمیشود	قیامت	آخرت	91
26	انفاق	اخلاق	حکمت	92
50	بگو..	ارشاد	پیامبر	95-93
38	حج	احکام	حکمت	97-96
36	بگو...	ارشاد	پیامبر	99-98
120	تقوا-  وحدت-  دوستی نکردن با کافران اهل کتاب-  امر بمعروف و نهی از منکر	احکام و اخلاق	حکمت	105-100
20	عذاب برای کافران	قیامت	آخرت	106
12	رحمت برای مومنان	قیامت	آخرت	107
12	آیات خدا به حق بر تو خوانده میشود	تبیین	پیامبر	108
12	مالکیت آنچه در آسمانها و زمین - مرجعیت همه چیز	صفات	خداوند	109
27	خطاب-  تشویق-  به امر بمعروف و نهی از منکر	مسلمانان	مردم	110
54	تقدیر الهی-  ضرری به شما نمیرسد مگر مختصر	کافران	مردم	112-111
48	توصیف و تحسین	مومنان	مردم	115-113
20	برای کافران- دائمی	جهنم	آخرت	116
25	خرجی که کافران میکنند ، مانند بادی است که محصولشان را نابود می کند	مثال	حکمت	117
30	کافران را همراز میگیرید	احکام	حکمت	118
55	ارشاد-  کافران دشمن شما هستند	مسلمانان	مردم	120-119
122	رهبری تو در این جنگ درست بود . همه چیز دست خداست	تایید و دلداری	پیامبر	129-121
14	ربا نخورید	احکام	حکمت	130
5	تقوا کنید	اخلاق	حکمت	131
5	اطاعت خدا ورسولش کنید	احکام	حکمت	132
13	بسوی بهشت سرعت بگیرید	اخلاق	حکمت	133
41	توصیف وتحسین	مومنان	مردم	135-134
18	برای مومنان	بهشت	آخرت	136
13	مکذبان نابود میشوند	قوانین خدائی	حکمت	137
6	بیان و هدایت و موعظه برای متقیان	توصیف	قرآن	138
37	سست نشوید و اندوهگین مباشید ...حکمت در کار است	اخلاق	حکمت	140-139
6	تا مومنان را خالص کند - کافران را نابود	قانون خدائی	حکمت	141
27	با حرف درست نمیشود - امتحان لازم است	قوانین خدائی	حکمت	143-142
27	دین خدا قائم به پیامبر نیست	سایر	حکمت	144
13	مرگ بدست خداست	قوانین خدائی	حکمت	145
45	تحسین مومنان گذشته	گذشتگان	مردم	147-146
12	برای مومنان	بهشت	آخرت	148
22	از کافران اطاعت مکنید و فقط از خدا کمک بخواهید	احکام و اخلاق	حکمت	150-149
188	نکوهش نا فرمانی آنان در جنگ (احد) و افکار باطل	مسلمانان	مردم	155-151
36	مانند کافران نباشید و از جنگ روی نگردانید - مرگ بدست خداست	اخلاق	حکمت	156
20	قتل در راه خدا یا مرگ ، برای مومن خوب است	پند	حکمت	158-157
30	دستورات مدیریتی-  مشورت-  تصمیم-  توکل	ارشاد	پیامبر	159
16	نصرت خدا از همه عناصر مهم تر است	قوانین خدائی	حکمت	160
17	غَلّ	هشدار	پیامبر	161
12	آیا این دو مورد (متضاد) مثل هم اند ؟	مثال	حکمت	162
8	بصیرت	صفات	خداوند	163
26	رسالت پیامبر	نعمات	خداوند	164
63	مصیبت باذن خداست - برای جدا کردن خالص از ناخالص	قوانین خدائی	حکمت	167-165
16	توصیف	منافقان	مردم	168
46	مقتولان در راه خدا زنده اند - شاد و متنعم	قوانین خدا	حکمت	171-169
35	توصیف و تحسین	مومنان	مردم	173-172
16	حکمت- در اثر ایمان ، تغییر ماهیتی کردند	مومنان	مردم	174
12	شیطان آنها را ترساند - شما از آنها نترسید	سایر	حکمت	175
19	بسرعت بسوی کفر رفتن آنها تو را اندوهگین نکند	دلداری	پیامبر	176
12	ترجیح کفر بر ایمان فقط برای خودشان ضرر دارد	قانون خدائی	حکمت	177
16	مهلتی که به آنان میدهیم بنفع آنها نیست - گناهشان زیاد میشود	قوانین خدائی	حکمت	178
37	خداوند امتحان میکند تا فرق ها آشکار شود	قانون خدائی	حکمت	179
30	کسی فکر نکند بخل بنفع است بلکه شر است	قانون خدائی	حکمت	180
64	اهل کتاب-  توصیف و نکوهش	کافران	مردم	183-181
14	تکذیب آنها اندوهگینت نکند	دلداری	پیامبر	184
22	همه میمیرند-  اجرها روز قیامت است	قانون خدائی	حکمت	185
24	خبرهائی از آینده و فشار ها و ناراحتی های در راه	مسلمانان	مردم	186
24	اهل کتاب-  توصیف و نکوهش	کافران	مردم	187
20	توصیف و نکوهش	منافقان	مردم	188
10	مُلک ، قدرت	صفات	خداوند	189
12	آفرینش-  شب وروز	آیات	خداوند	190
63	دعا	مومنان	مردم	194-191
49	استجابت دعا- تحسین- توصیف-  وعده نیکو	مومنان	مردم	195
16	فریبت ندهد (رفت و آمد آنها)	ارشاد	پیامبر	197-196
21	نعمات-  جاودانگی	بهشت	آخرت	198
35	اهل کتاب-  توصیف-  وعده نیکو	مومنان	مردم	199
13	صبر-  همبستگی-  تقوا	اخلاق	حکمت	200
3721	جمع

جدول درج­ها

درصد	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	شماره
31	توصیف و تحسین مومنان-  توصیف و نکوهش کفار معاصر اهل کتاب (یهود و نصاری).	توصیف	مردم	1/ 4
4/26	دعوت احکامی و موعظه ای مسلمین به رشد روحی و شخصیتی اعم از ذهنی و عملی.	احکام	حکمت	2/ 4
6/15	چنین گو-  چنین کن ... دلسرد مباش- موقعیتت صحیح است.	ارشاد	پیامبر	3/ 4
8/13	ولادت اعجازی-  پیامبری-  معجزات-  مکر یهودیان	عیسی	پیامبران	4/ 4
8/6	جهنم برای کافران و  بدکاران و بهشت برای مومنان عامل.	سایر	آخرت	5/ 4
4	وحدانیت-  علم-  آفرینش-  عزت-  حکمت-  ملک- قدرت-  بصیرت.	صفات	خداوند	6/ 4
3/2	محکم و متشابه و...	توصیف	قرآن	7/ 4
1/0		الم	حروف مقطعه	8/ 4

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: ساختن ثبوتي شخصيت مسلمانان از طريق صدور آيات احکامي و اخلاقي، و ساختن سلبي آنان از طريق ارائه الگوهاي لازم الاجتناب (مانند کفار و منافقان)

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: توجه به خداوند و نعمت وحي و دقت در محتواي قرآن کريم از سبب هاي اعتلاء شخصيت است، و يکي دیگر از محورهاي ساخته شدن شخصيت، درکِ ترجيح بهشت بر نعمت هاي فاني و توجه و استغفار است و کفار اعم از گذشتگان ومعاصران از رشد شخصيتي بازماندند و در دنيا و آخرت زيانکار شدند.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

الم ﴿1﴾

2

اللّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ﴿2﴾ نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَأَنزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِيلَ ﴿3﴾ مِن قَبْلُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَأَنزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِآيَاتِ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَاللّهُ عَزِيزٌ ذُو انتِقَامٍ ﴿4﴾ إِنَّ اللّهَ لاَ يَخْفَىَ عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاء ﴿5﴾ هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الأَرْحَامِ كَيْفَ يَشَاء لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿6﴾ هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ ﴿7﴾ رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ ﴿8﴾ رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَّ رَيْبَ فِيهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ ﴿9﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! خداوندتان چنین است، در مقابلش موقعیت شایسته بگیرید.

3

 إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَن تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُم مِّنَ اللّهِ شَيْئًا وَأُولَئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ ﴿10﴾ كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿11﴾ قُل لِّلَّذِينَ كَفَرُواْ سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ ﴿12﴾ قَدْ كَانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَأُخْرَى كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُم مِّثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ وَاللّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَن يَشَاء إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً لَّأُوْلِي الأَبْصَارِ ﴿13﴾

ریزدرب: ای پیامبر! موقعیت کافران را برایشان تشریح کن.

4

 زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاء وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ ﴿14﴾ قُلْ أَؤُنَبِّئُكُم بِخَيْرٍ مِّن ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ ﴿15﴾ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿16﴾ الصَّابِرِينَ وَالصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالأَسْحَارِ ﴿17﴾

ریزدرب: ای مردم! موقعیت تان مورد بازبینی قرار دهید.

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 – فرق تفسیر و تاویل چیست؟

2 – برخی از شیعیان معتقدند منظور از «راسخون فی العلم» چهارده معصوم اند که در تاویل همانند خداوند میباشند و آیه را اینطور میخوانند : «لایعلم تاویله الا الله و الراسخون فی العلم» و برخی دیگر از شیعیان اینطور میخوانند : «لا یعلم تاویله الا الله» و ادامه میدهند : «والراسخون فی العلم یقولون . . . » کدام درست است؟ و چرا؟

3 – برای محکمات و متشابهات چه مثالی میزنید؟

4 – در تمام آیات ا تا 9 افعالی مطرح شده ، و خداوند فاعلیت آنها را به ذات مقدس خویش منسوب کرده ، چرا؟

5 – چرا راجع به تورات و انجیل که قبل از قرآن نازل شده اند ، قید زمانی «بین یدیه» بکار برده که معمولا برای آینده بکار میرود؟

1 – با توجه به آیه های 10 و 11 از طرفی ، و مشاهدات هر روزه از طرف دیگر ، چنین می بینیم که مفهوم مخالف دو آیه مذکور در جهان معاصر غلبه دارد ، چه توضیحی برای این مطلب ارائه میکنید؟

1 - «تزیین»ی که در آیه 14 ذکر شده ، به نظر میرسد با توجه به آیه 15 ، طرف مقابل تقوا است ، لذا این سوال پیش می آید فاعل عمل فوق (یعنی فاعل تزیین) کیست؟ اگر بگوییم خداوند است ، در آنصورت تقابل آن را با تقوا چگونه ارزیابی کنیم؟ اگر نگوئیم خداوند است ، سوال جدیدی ایجاد میشود و آنهم این است که این صفت در همگان هست ، یعنی جزء مشخصات همگانی است که نمیتواند فاعلی غیر از خداوند داشته باشد ، برای حل این پارادوکس نما چه پیشنهادی دارید .

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

اینک که حدودا سال چهارم هجری است و مسلمانان قوی و آبرومند و پیروز میدانهای نظامی و اجتماعی شده اند ، توجه به قرآن ، از این لحاظ که میتواند به عنوان سند مقبول و محترم هر گفتاری که با آن هماهنگ باشد مورد استفاده واقع شود ، عده ای ابن الوقت را ، که همیشه و در همه جا پیدا میشوند ، به این فکر می انداخت که برای کسب وجاهت و سروری میتوانند از این احترام قرآنی استفاده ای کنند و سخن خویش را هرطور شده به قرآن مستند نموده و از این راه به کسب منافع و وجاهت بپردازند .

(در اینجا لازم است پرانتزی باز کنیم و به یک نکته تفسیری بپردازیم :

در قرآن کلماتی مانند یسئلونک و یستنبئونک و یستفتئونک وجود دارد ، و از لحاظ زبان عربی کافی است لا اقل سه نفر سوالی کرده باشند تا بتوان گفت یسئلونک ، اما، در ادبیات قرآنی اینطور نیست و وقتی در قرآن گفته میشود یسئلونک که یک «سوال عمومی» مطرح باشد)

با توجه به نکته تفسیری که در پرانتز مزبور عرض کرده ایم ، آیه 7 مبین این است که در روزهای نزول این پاراگراف عده زیادی چنین رویکردی را وجهه فعالیت منافع طلبانه خویش قرار داده بودند ، و تمام ملل و نحلی که از قرآن سوء استفاده کرده اند ، نطفه شان در این برهه از زمان بسته شده بود .

در زمان نزول این آیات هنوز چیزی از جنگ سرنوشت ساز بدر نگذشته بود و تحلیل های مختلفی از آن میشد .

خداوند در این آیات ، 10 تا 13 ، تحلیلی ارائه میکند که بر مبنای آن عده قلیلی که در راه صحیح مبارزه میکنند غالب میشوند ، چنانکه در بدر شدند ، و این را مایه عبرت قلمداد میکند .

از همینجا معلوم میشود که تحلیلگران آن روزها تحلیل هایی مغایر این ارائه میدادند که البته قصد نداریم به تحلیل های ممکن آنها بپردازیم .

بیراه نیست اگر فکر کنیم که پس از جنگ بدر روحیه مسلمانها از این رو به آن رو شده و آنها که اغلب از طبقات فرودست جامعه بوده اند و سالها سرکوب شده و تحقیر دیده بودند اینک این تصور را یافته باشند که «خدا دوستمون داره ، و برامون ثروت و قدرت رو پسندیده ، و گرنه واسه چی باید اونطور معجزه آسا پیروزمون میکرد؟»

چنین تصوراتی را خداوند در این آیات دارد مهار میکند و به «تنظیم باد» (غرور) آنها می پردازد .

5 - پیشگوئی های تحقق یافته

در آیه 7 پیشگوئی واضحی دارد دایر بر اینکه از این پس کسانی سعی خواهند منظورهای مورد نظر خویش را به قرآن نسبت دهند و قرآن طوری تفسیر کنند که مدافع نظرات آنها باشد ، و بیش از 1400 سال است که این دائما دارد روز به روز درست در می آید و بروز اینهمه فرقه با پسوند اسلامی که برخی با برخی تخالف و تضاد فاحش هم دارند نشانه آن است .

در آیه 12 میفرماید : به کافران بگو بزودي مغلوب ميگرديد و بسوي جهنم محشور ميشويد و چه جايگاه بديست.

چنانکه واقعیات تاریخی نشان داد، وعده فوق خیلی زود تحقق یافت.

در آیات 10 تا 13 پیشگوئیِ تحقق یافته ای دارد راجع به بقیه کفار و مشرکان رسمی که چیزی نگذشت که به تحقق پیوست .

6 - آیات برجسته این پاراگراف

آیه 7 که حاوی موضوع محکمات و متشابهات است، موضوع بحث های فوق العاده زیادی شده که همین سبب شده که این آیه از برجسته ترین آیات قرآن بگردد.

7 - آیات مشکل

آیه 7 از این لحاظ که مفسران در تفسیرش سخنان مختلف و متفاوت و بعضا متضادی گفته اند در زمره آیات مشکل قرآنی است.

8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 1 از حروف مقطعه است، و چنانکه قبلا عرض شد، چون تاکنون به نحو مقنعی رمزگشائی نشده، بالاتر از ذهنیات ما نیز میباشد، چه رسد به مخاطبان اولیه.

آیه 5 از این لحاظ که مکانیزم چکونگی کارکرد علم خداوند هنوز برای بشر مشخص نشده، بالاتر از ذهنیات ما است، چه رسد به مخاطبان اولیه.

آیه 6 از این لحاظ که مکانیزمِ آفرینشِ داخل رحم در سده اخیر و با دستیابی بشر به میکروسکوپ های بسیار ریزبین فهمیده شده، برای مخاطب اولیه غیر قابل دسترس بوده و لذا بالاتر از ذهنیات آنان بوده است.

آیه 10 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.

9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 - توجه به خداوند و نعمت وحي و دقت در محتواي قرآن کريم از سبب هاي اعتلاء شخصيت است

2 - يکي دیگر از محورهاي ساخته شدن شخصيت ، درک ترجيح بهشت بر نعمت هاي فاني و توجه و استغفار است

3 -کفار اعم از گذشتگان ومعاصران از رشد شخصيتي بازماندند و در دنيا و آخرت زيانکار شدند.

11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه های 1 تا 3 و 5 و 6 و 10 و 11 ، بقیه آیه های این پاراگراف «برای اولین بار» است.

12 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

حروف مقطعه

الم ﴿1﴾

شئون الهی

اللّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ﴿2﴾

ماهیت قرآن

نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَأَنزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِيلَ ﴿3﴾ مِن قَبْلُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَأَنزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِآيَاتِ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَاللّهُ عَزِيزٌ ذُو انتِقَامٍ ﴿4﴾

شئون الهی

إِنَّ اللّهَ لاَ يَخْفَىَ عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاء ﴿5﴾ هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الأَرْحَامِ كَيْفَ يَشَاء لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿6﴾ هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ ﴿7﴾ رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ ﴿8﴾ رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَّ رَيْبَ فِيهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ ﴿9﴾

سنن الهی

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَن تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُم مِّنَ اللّهِ شَيْئًا وَأُولَئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ ﴿10﴾ كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿11﴾

تقریرات و آموزش الهی

قُل لِّلَّذِينَ كَفَرُواْ سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ ﴿12﴾ قَدْ كَانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَأُخْرَى كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُم مِّثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ وَاللّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَن يَشَاء إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً لَّأُوْلِي الأَبْصَارِ ﴿13﴾ زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاء وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ ﴿14﴾ قُلْ أَؤُنَبِّئُكُم بِخَيْرٍ مِّن ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ ﴿15﴾ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿16﴾ الصَّابِرِينَ وَالصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالأَسْحَارِ ﴿17﴾

شرح مختصر

4 – کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه 4 فرع بر آیه 3 است. دو آیه 8 و 9 بدون اینکه فرع بر آیه­ای باشند پرانتزی هستند، زیرا اگر چشم خویش را بر آنها ببندیم و انتهای آیه 7 را به ابتدای آیه 10 وصل کنیم می­بینیم روال سخن صاف و یکدست می­شود.

آیه 1 نیز جزء حروف مقطعه است و به کل سوره مربوط است نه فقط به این پاراگراف لذا آن را نیز پرانتزی قلمداد می­کنیم.

آیه 11 به قرینه «ک» در ابتدای آن، فرع بر آیه 10 است.

آیه 17 فرع بر آیه 16 است و این واضح است.خود آیه 16 فرع بر کلمه آخر آیه 15 است و این نیز واضح است.

محکم ، متشابه ، تفسیر ، تاویل

آیه 7 نه تنها یکی از آیات برجسته این سوره، بلکه از آیات برجسته کل قرآن است و در طول این پانزده قرن، فکر و عقل متفکران بسیاری را به خویش جلب نموده و نظرات مختلف و متفاوت و متضادی از سوی آنان عرضه شده است.

کل آیه، با توجه به درب، نوعی توضیح و توجیه و آموزش به پیامبر است که این نعمت بزرگی که به تو دادیم، چنین است که:

1- قسمتی از آیات آن اصلی است، که محکمات است.

2- بقیه متشابهات است.

و برخورد مردم نسبت به آنها اینطور است که:

1- فرو روندگان در علم می­گویند به آن ایمان آورده­ایم زیرا که تمامش از نزد پروردگارمان است.

2- خردمندان پند می­گیرند.

3- اشخاصی که قلب معیوب دارند و به دنبال فتنه و تأویل هستند، برای جستجوی آنها روی آیات متشابه کار می­کنند.

بنابراین با توجه به «درب»، این سرنخ را پیدا کردیم که خداوند دارد این نعمت بزرگ را که قرآن باشد برای پیامبر(ص) تبیین و توجیه می­کند و در این جهت، اولاً خود قرآن را از لحاظ محتوائی تشریح و درجه­بندی نموده و ثانیاً از لحاظ نوع برخوردی که مخاطب­ها با آن می­کنند، تشریح فرموده که هر گروه از مخاطب­ها چه نوع برخوردی نسبت به آن دارند.

چنین بنظر می­آید که موضوع به همین نرمی و روانی و راحتی فهمیده می­شود، اگر سرنخ صحیح را داشته باشیم که البته سرنخ را هم از «درس» سوره گرفته­ایم که چنانکه می­دانیم آنهم از متن خود سوره بدست آمده است.

اینک این مقدار را مقدمه قرار داده و روی کلمات و عبارات آیه نیز توقف و تمرکزی می­کنیم.

محکمات: کلمه­ای که در مقابل این کلمه در همین آیه آمده «متشابهات» است و لذا از روی همان قرینه می­توان فهمید که «محکمات» برخلاف «متشابهات» طوری است که همگان از آنها معنی واحدی می­فهمند، مثلاً در جائی که می­فرماید «دست خدا بالای دستهایشان است» از آن می­توان معانی مختلفی فهمید اما وقتی که می­فرماید «هیچ چیزی مثل او نیست» همه از آن یک چیز می­فهمند و لذا «لیس کمله شئی» (هیچ چیزی مثل او نیست) جزء محکمات است و «یدالله فوق ایدیهم» (دست خدا بالای دستهایشان است) جزء متشابهات است.

راجع به متشابهات می­فرماید: کسانی که عیب و ایرادی در قلب دارند، دنبال معانیی می­گردند که فتنه ایجاد کند یعنی دنبال این نیستند که ببینند این آیه (متشابه) چه می­خواهد بگوید بلکه دنبال این هستند که چطور این آیه را می­شود بنفع آن فتنه مورد نظر به کارگرفت.

تمام بحث­های مربوط به «تفسیر به رأی» به همین یک نکته بر می­گردد که شخص سوء استفاده کننده، قبلاً یک «رأی» را در نظر گرفته و می­خواهد از قرآن برای آن رأی هر طور که شده یک تأییدی در بیاورد و «تفسیر به رأی» به این معنی نیست که شخصی قرآن را بخواند و بخواهد از آن چیزی بفهمد.

یکی از اشتباهات بسیار مهمی که در تفسیر این آیه شده همین است که کلمه «تأویل» را در طول زمان به «تفسیر» معنا کرده­اند و معنی آیه این شده که تفسیر قرآن را کسی جز خدا نمی­داند.

اینکه «تأویل» به چه معنی است، بهترین سخن را در این خصوص المیزان گفته که «تأویل»، یک «حقیقت بیرونی» است از این آیه یا آن کلمه یا آن عبارت.

مثلاً خوابی که حضرت یوسف(ع) دید، تأویل آن، آن اتفاقی بود که در آخر سوره به آن اشاره شده است.

یعنی یک واقعۀ حقیقیِ بیرون از آن خواب، تأویل آن بوده است .

یا وقتیکه می­گوئیم «بهشت»، تصوراتی که راجع به آن می­کنیم که چنین باغها و چنان چشمه­ها و چنان میوه­ها و چه و چه، اینها همه­اش «تفسیر ما» است و هر چه علم ما بیشتر باشد این تفسیرها بهتر و دقیق­تر می­شود  اما تأویل آن، همان چیزی است که پس از قیامت مؤمنان خواهند دید و در آن زندگی خواهند کرد و در این خصوص فرموده «فلا تعلم نفس ما اخفی لهم من قره اعین» (هیچکس نمی­داند چه چیزهائی که روشنی چشم در آنهاست برای آنها تهیه و مخفی شده) و نیز در آیه مورد بحث چنین گفته: «کسی جز خدا تأویل آن را نمی­داند» در آیه اخیرالاشاره نیز چنین گفته: «هیچ کسی نمی­داند چه چیزهائی که روشنی چشم در آنهاست ...». اگر این دو آیه را با هم مقابله کنیم، چه بدست می­آید؟

به سهولت این بدست می­آید که «چیزهائی که روشنی چشم در آنهاست که (خداوند) برای (آن) مؤمن (ها) تهیه و مخفی (کرده)» یکی از مصادیق تأویل است.

بعبارت دیگر «خود نعمت های بهشتی» یکی از مصادیق «تأویل» است.

یعنی «تأویل» از جنس حقایق و واقعیت­های خارجی آن کلماتی است که در آیات متشابه بکار رفته است.

قبلاً در جای خویش در تفسیر آیه «ولقد ضربنا فی هذا القران من کل مثل» شرحی عرض کرده­ایم و خواهش داریم خواننده گرامی به آن نیز مراجعه­ای بفرماید.

و اگر چنین کند متوجه خواهد شد که معارف ما بر مبنای «مَثَل»هاست و نه «تأویل»ها.

و کسی که بخواهد به تأویل دست یابد، در حقیقت می­خواهد به چیزی که محال است برسد (مثلاً با چشم معمولی خورشید را مورد مطالعه دقیق قرار دهد، و این محال است زیرا خورشید آن چشم را قبل از اینکه بتواند مطالعه­ای کند کور می­کند)

و کسی که رسیدن به محال را وجهه همتش قرار دهد معلوم است که عیب عقلی دارد. لذا اینکه فرموده کسانی که در قلوبشان عیبی هست در آیات متشابه دنبال دو چیز هستند:

 1- دنبال سوء استفاده از آیات هستند و می­خواهند معنی موردنظر خویش را به آیه تحمیل کنند،

 2- دنبال امر محال یعنی تأویل آن هستند،

مفهوم می­شود.

در اینصورت عیب دسته اول خبث ذات، و عیب دسته دوم سفاهت و کم عقلی است.

بنابراین، اینکه بعضاً می­گویند متن عربی را باید اینطور خواند «و لا یعلم تأویله الا الله و الراسخون فی­العلم» غلط است زیرا تأویل آن را خداوند می­داند اما کسی غیر از خداوند (از جهت عدم گنجایش بی­نهایت در محدود) نمیداند.

لذا متن عربی آیه را باید اینطور خواند: «و لا یعلم تأویله الا الله» و سپس ادامه داد «و الراسخون فی العلم یقولون ...»

آیا دوست داشتن مواهب مادی عیبی دارد؟

واضح است که خواستن مواهب مادی موتور پیشرفت و تکامل زندگی بشر است و کوچکترین عیبی ندارد ، چیزی که مورد انتقاد قرار گرفته «حُبّ» آنها است ، و از لحاظ عقلانی «حبّ» آنها نا موجه است زیرا آنها حداکثر «ابزار» انسان برای راحتی و التذاذ هستند و نقش شان در تعالی انسان ، فرعی و درجه چند است ، اما اینکه زنان و فرزندان را نیز همسطح اموال قرار داده ، تایید این عرایض است و مفهوم «زنان» ، با توجه به فرهنگ بشدت مردسالار روزهای نزول این آیات ، با همین مفهومی که در این روزها دارد خیلی فرق دارد ، زنان و فرزندان ، در مفهومی که در آیه آمده ، در آن روزها ،  به معنی حرمسرا و لشکریان حاضر به خدمت ، به معنی اسباب قدرت و منزلت اجتماعی بکار میرفته است.   

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

الم (1) خداوند که خدائي جز او نيست زنده پاينده است (2) او اين کتاب را به حق بر تو نازل کرد که تصديق کننده كتابهاي آسماني پيشين است و تورات و انجيل را نيز قبلا فرستاد (3) که براي مردم هدايت و مايه تشخيص حق از باطل بودند. البته کساني که به آيات خداوند کفر ميورزند عذاب شديد خواهند داشت و خداوند پيروزمند انتقامگير است (4) هيچ چيزي در زمين يا آسمان بر خداوند مخفي نمي ماند (5) هموست که شما را در رحم ها هر طور که بخواهد چهره نگاري ميكند. خدائي جز او نيست. همو پيروزمند فرزانه است (6) هموست که اين کتاب را بر تو نازل کرد. قسمتي از آن، آياتِ محکمات است، آنها مادرِ کتاب هستند، و بقيه متشابهات هستند، اما کساني که در قلوبشان عيبي هست، از آن، آنچه را که تشابه دارد، براي جستجوي فتنه و جستجوي تاويلش دنبال مي کنند. و تاويل آنرا کسي جز خداوند نمي داند. و فرو روندگان در علم ميگويند به آن ايمان آورده ايم، که تمامش از نزد پروردگارمان است. و جز خردمندگان پند نمي گيرند (7) دعایشان به درگاه این است که میگویند پروردگارا پس از اينکه هدايتمان کردي قلوبمان را معيوب مکن و از جانب خويش رحمتي بما بده، که تو بسيار بخشنده اي (8) پروردگارا البته مردم را در روزي که شکي در آن نيست جمع ميکني. که خداوند البته وعده اش را خلاف نمي کند(9) اموال و اولاد کافران در مقابل خداوند کاري برايشان نميسازد و خودشان سوختِ آن آتشند (10) مانند همراهان فرعون و پيشينيان آنها که آياتمان را تکذيب کردند و خداوند آنها را به گناهانشان بگرفت و خداوند سخت كيفر است (11) به کافران بگو بزودي مغلوب ميگرديد و بسوي جهنم محشور ميشويد و چه جايگاه بدي است (12) البته درباره آن دو لشکر که با يکديگر برخورد کردند نشانه اي بود . يکي در راه خدا مبارزه ميکرد و ديگري که كافر بود ، دو برابر به چشم مي آمد . و خداوند هر کس را که خواهد با ياريش تاييد ميکند که البته در اين براي اهل بينش عبرتي است (13) دوست داشتنِ خواستني ها برای مردم زينت داده شده . خواستني هائي مانند زنان و فرزندان ، و گنجينه هائي از طلا و نقره ، و اسبان نشاندار ، و چارپايان و کشتزاران. همه امثال اينها مایه برخورداري زندگي دنياست در حاليکه سرانجام خوب نزد خداوند است (14) ای پیامبر! بگو آيا به بهتر از آن خبرتان بدهم؟ براي اهل تقوا نزد پروردگارشان بهشتهائي است که در کف آنها نهرها جاري است که در آن جاودانند، و همسراني پاک، و رضايتي از جانب خداوند دارند . و خداوند به بندگان خويش بيناست (15) همان بندگانی که ميگويند پروردگارا ايمان آورديم پس گناهانمان را بيامرز و از عذاب آن آتش نگهمان دار (16) آنها صابران و صادقان و متواضعان و بخشندگان و آمرزش خواهان سحرها هستند (17)