پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

(جدول1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعدادکلمه
19-1	خداوند	صفات-افعال	ارسال ملائکه وحی-آفرینش آسمانها و زمین به حق- آفرینش انسان- ایجاد وسایل معیشت و تفریح- باران- رویش نباتات ...	262
26-20	مردم	کافران	توصیف - ذکر موارد غلط اعتقادی و رد کردن آنها - اظهار موارد صحيح	104
29-27	آخرت	قيامت	وضع بدکاران و ظالمان	48
32-30	آخرت	قيامت	وضع خوب مومنان	48
35-33	مردم	کافران	توصیف - رد موارد غلط اعتقادی آنها	67
36	مردم	گذشتگان	پيامبران آمدند- بعضی ها ايمان آوردند -بعضی گمراه شدند- در زمين مسافرت کنيد و ببينيد عاقبت مکذبان چه بود	27
37	پيامبر	تبيين	تو فقط اطلاع رسان هستی	14
ق38	مردم	کافران	قسم شديد ميخورند که زنده شدن مجدد در کار نيست	9
39- ق38	آخرت	قيامت	کافران - تا بفهمند حقيقت چه بوده	21
40	حکمت	خداوند	قول ما وقتی که اراده چيزی کنيم اين است که ميگوييم «باش»	10
42-41	مردم	مومنان	مهاجران در راه خدا- توصيف و وعده	23
44-43	پيامبر	تبيين	قبل از تو نيز پيامبرانی فرستاديم - تو را نيز برای بيان فرستاديم	27
47-45	مردم	کافران	نکوهش- پشت آنها به چه چيزی قرص است که کفر ميورزند؟	31
50-48	خداوند	صفات	مُلک - اِنعام	23
51	مردم	ارشاد	دو خدا نگيريد بلکه يکی است و فقط از من پروا کنيد	12
53-52	خداوند	صفات	مُلک - اِنعام	23
55-54	مردم	کافران	پس از رفع ناراحتی شرک ميورزند تا به آنچه داده ايم کفر ورزند	16
60	حکمت	ساير	مَثَل بد – مَثَل والا	12
61	حکمت	انسان	اگر قرار بود بسبب ظلم، مجازات شود، کسی نميماند ولی خداوند سرآمد قرار داده	23
62	مردم	کافران	نکوهش، چيزی را که بدشان می آيد به خدا نسبت ميدهند	17
63	مردم	گذشتگان	بسوی آنها رسول فرستاديم اما شيطان اعمالشان را آراست و...	17
64	پيامبر	تبيين	برای اينکه برايش بيان کنی و هدايت و رحمت باشد	14
72-65	خداوند	نعمات	باران- چهار پايان- ميوه ها- خرما- انگور- زنبور عسل- آفرينش- رزق- ازدواج- ذريه	143
73	مردم	کافران	غير از خدا چيزی را ميپرستند که هيچ فايده­ای برايشان ندارد	15
74	مردم	انسان	برای خدا مثال نزنيد شما نميدانيد و خدا ميداند	10
76-75	حکمت	دومثال	مثال خدا و شريکان- مثال مومن و کافر	60
81-77	خداوند	افعال	پديدآور قيامت- ميلاد شما- قرار دادن چشم و گوش و دل - نگهداشتن پرندگان در آسمان- خانه های شما آرامش- پشم و موی حيوانات - لباس	118
82	پيامبر	تبيين	تو فقط مأمور ابلاغ پيام هستی	6
83	مردم	کافران	نکوهش- نعمت خدا را می شناسند سپس انکار ميکنند	9
84	آخرت	قيامت	یک گواه از ميان هر گروهی برگزيده ميشود	14
85	آخرت	جهنم	تخفيف ندارد- مهلت هم نميدهند	11
87-86	آخرت	قيامت	مشرکان معبودانشان را ميبينند و ميگويند اينها را به دعا می خواندیم- اما آنها تکذيب ميکنند.	29
88	آخرت	جهنم	عذابی پس از عذاب برای کسانی که از راه خدا بازداشتند	13
ق89	پيامبر	تبيين	تو گواه اين امت هستی (عليه آنها)	14
ق89	قرآن	توصيف	تبيان همه چيز- هدايت و رحمت و مژده مسلمين	10
95-90	حکمت	اخلاق و احکام و مثال	عدل و احسان- داد و دهش- وفا- خرابکاری نکردن	136
96	حکمت	ساير	آنچه نزد شماست تمام ميشود و آنچه نزد خداست باقی ميماند	14
97	آخرت	بهشت	مومنان- و نيز ضوابط پاداش خير	18
100-98	حکمت	شيطان	چگونگی نفوذ شيطان بر مردم	27
101	حکمت	قرآن	اگر آيه ای را تبديل کنيم...ميگويند..افترا زده ای	17
105-102	پيامبر	ارشاد	بگو... (راجع به اينکه پيامبر قرآن را از کسی ياد ميگيرد - و جواب آن)	53
109-106	حکمت	احکام	کفر بعد از ايمان- مگر اينکه زبانی باشد	55
110	مردم	مومنان	تحسين- مهاجران- مجاهدان- صابران	25
111	آخرت	قيامت	هر کس به فکر خويش است- و حساب هر کس بطور کامل ادا ميشود	15
113-112	حکمت	مثال	گذشتگان- وضعشان خوب بود کفران کردند... و پيغمبرشان را تکذيب کردند	35
117-114	حکمت	احکام	تحريم مردار و خون و گوشت خوک و... و فتوا دادن بيخودی	68
118	مردم	کافران	يهود- قبلا بر آنها حرام کرديم...	15
119	حکمت	قوانين خدائی	کسی که از روی جهالت کاری کرد بعدأ توبه و اصلاح کرد...	20
122-120	پيامبران	ابراهيم	قانت و حنيف و شاکر بود خدا برگزيد و در دنيا و آخرت حسنه داد	27
123	پيامبر	تبيين	بتو وحی کرديم ابراهيم را پيروی کن	12
124	حکمت	احکام	احکام روز شنبه برای يهوديان	17
125	پيامبر	ارشاد	به حکمت و موعظه حسنه بسوی پروردگارت دعوت کن	22
126	حکمت	احکام	انتقام را به اندازه بگير و اگر صبر کنيد بهتر است	12
128-127	پيامبر	ارشاد و دلداری	صبر کن و بر آنها محزون نشو و دلتنگ مباش	22
جمع				1913

جدول درج­ها

شماره	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/4	خداوند	صفات و افعال	گوشه­ای از نعمات الهی	7/29
2/4	حکمت	احکام اخلاقی	دستورات سازنده شخصيتی اخلاقی	6/25
3/4	مردم	کافران	توصيف و نکوهش و رد عقايد غلط کافران و توصيف و تحسين مومنان واقعی	5/22
4/4	آخرت	قیامت	در قيامت حقيقت بطور کامل آشکار ميشود و وضع کافران بد و وضع مومنان خوب است	11
5/4	پيامبر	ارشاد	تو فقط پيام رسان هستی چنين بگو و چنين کن	3/9
6/4	پيامبران	ابراهیم	ابراهيم قانت و حنيف و شاکر بود.خدا برگزيدش و در دو جهان حسنه اش داد.	4/1
7/4	قرآن	توصیف	تبیان-هدایت و رحمت	5/0

درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: اي مردم نعمت های خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: گوشه­اي از نعمت های الهي.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

أَتَى أَمْرُ اللّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿1﴾ يُنَزِّلُ الْمَلآئِكَةَ بِالْرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنذِرُواْ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنَاْ فَاتَّقُونِ ﴿2﴾ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿3﴾ خَلَقَ الإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ ﴿4﴾

ریزدرب:ای مردم!امر قیامت به صورت هشدار در باره وقوع حتمی اش به شما رسید.

2

 وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ ﴿5﴾ وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ ﴿6﴾ وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُواْ بَالِغِيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴿7﴾ وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً وَيَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿8﴾ وَعَلَى اللّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَآئِرٌ وَلَوْ شَاء لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ ﴿9﴾ هُوَ الَّذِي أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء لَّكُم مِّنْهُ شَرَابٌ وَمِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ ﴿10﴾ يُنبِتُ لَكُم بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخِيلَ وَالأَعْنَابَ وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿11﴾ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالْنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالْنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿12﴾ وَمَا ذَرَأَ لَكُمْ فِي الأَرْضِ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ ﴿13﴾ وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿14﴾ وَأَلْقَى فِي الأَرْضِ رَوَاسِيَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَأَنْهَارًا وَسُبُلاً لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿15﴾ وَعَلامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ ﴿16﴾ أَفَمَن يَخْلُقُ كَمَن لاَّ يَخْلُقُ أَفَلا تَذَكَّرُونَ ﴿17﴾ وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَةَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ اللّهَ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿18﴾ وَاللّهُ يَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ ﴿19﴾

ریزدرب: گوشه­اي از نعمت های الهی.

3

 وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ لاَ يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ ﴿20﴾ أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْيَاء وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ ﴿21﴾

ریزدرب:ای مردم!بجای خدایان بی خاصیت به خدای واقعی گرایش یابید.

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 1 و 2 از این لحاظ که راجع به قیامت است و خود قیامت همانطور که این جهان فوق ذهنیات جنین است، فوق ذهنیات آدمیزاده است، بالاتر است از امکان درک ما و به طریق اولی از درک مخاطبان اولیه نیز بالاتر است.

آیه 9 از این لحاظ که جزئیات مکانیزمش برای ما (و به طریق اولی برای مخاطبان اولیه) مشخص نیست، بالاتر از ذهنیات ما است.

همچنین است آیه های 10 و 11 و 12 و 13.

نیز آیه 15.

همچنین است آیه 19.

آیه 18 که سخن از بینهایت میگوید هم از دهنیات ما بالاتر است و هم مخاطبان اولیه.

4 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»

در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .

آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .

5 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

یاد آوری گوشه ای از نعمت های الهی .

6 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیات 1 تا 4 و 12 و 15 و 17 تا 21 ، بقیه «برای اولین بار» است.

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

دریافت­های کوتاه مستقیم

آیه 1: جمله «امر خدا آمد» به قرینه «پس با عجله نخواهیدش» از آنجا که در
سوره­های قبل دیدیم که کفار به پیامبرانشان می­گفتند «آن (عذاب) را بیاورید اگر راست می­گوئید»

لذا «امر خدا» به قیامت انطباق دارد و اینکه فرموده «آمد» به این معنی است که «بسیار نزدیک شده است» آنقدر نزدیک که گویا آمده است.

آیه 2: از جمله «هشدار دهید ...» معلوم می­شود که منظور، پیامبران است.

بنابراین «روحی از امر خویش» اشاره به وحی است.

لذا «کسانی از بندگانش که می­پسندد» پیامبران هستند. و «پسند» خداوند بر حسب لیاقت و شایستگی است و لذا معنی آیه این می­شود: «ملائکه را با وحی خویــــش بر کسانی که لیاقت پیامبری دارند می­فرستد که هشدار دهید ...»

آیه 12: شب و روز آفتاب و ماه و دریا را برای شما رام کرد یعنی امور عالم را طوری سامان داد که آدمی زندگی مطلوبی داشته باشد.

آیه 17: می­فرماید، این خداست که اینهمه را از او دارید.

با وجود این، پس چرا بسوئی رو می­کنید که هیچ فایده­ای برایتان ندارد و نعمتی از سوی او ندیده­اید.

آیه 19: اشاره لطیفی دارد به اینکه شرک مشرکان یک عمل صادقانه نیست.

یعنی حق برایشان آشکار شده اما علیرغم درک حق، آنرا انکار نموده و به باطل رو می­کنند.

آیه 21: «مردگانی غیر زنده» ، یعنی چون چیزی نمی­آفرینند، اثری در زندگی شما (مشرکان) ندارند و برای شما در حکم مرده هستند.

ضمناً در آیه 1 که میگوید «امر خدا آمد» یعنی آنقدر نزدیک شده است که گویا آمده،  از آنجا که امروزمی­دانیم این آیات در زمانی نازل شده که هجرت خیلی نزدیک بوده،  این، یک پیشگوییِ تحقق­یافته بوده و در عداد معجزات قرآنی است.

سخن این پاراگراف

در این پاراگرافِ نسبتاً طولانی به گوشه­هایی از نعمت های الهی که بشر غرق در استفاده از آنهاست و به همین علت از آنها غافل است اشاره می­شود، شاید بیداری و توجهی حاصل شود. نعمت هائی مانند:

هدایت بوسیلۀ وحی (آیه 2)

وجود جهان (آیه 3)

آفرینش انسان (آیه 4)،

چارپایان که لباس و غذا و راحتی ما را تأمین می­کنند (آیات 5 تا 8)

باران و رویش گیاهان (آیه­های 10 و 11)

نظم جهان (آیه 12)

امکان حمل و نقل آبی و خوراک دریائی (آیه 14)

آرامش زمین (آیه 15)

جهت­یابی (آیه 16)

و غیره و غیره.

آیا در این نعمات شکی هست؟

آیا در اینکه این نعمات از جانب خداست شکی هست؟

آیا در اینکه اینها مشتی از خروار و کمی است از بسیار شکی هست؟

اگر نه، پس چرا کفر؟ و چرا شرک؟ و چرا تکذیب پیامبران؟ اینها چیزهائی است که این پاراگراف می­خواهد بگوید.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

امر خدا آمد، پس ای کافران! عذاب را به عجله نخواهيدش. خداوند منزه و بالاتر است از آنچه با او شريک مي کنند (1) ملائکه را با روحي از امر خويش بر کساني از بندگانش که مي پسندد ميفرستد که هشدار دهيد که خدائي جز من نيست. و از من پروا کنيد (2) آسمانهاو زمين را به حق آفريد. بالاتر است از آنچه با او شريک مي کنند (3) انسان را از نطفه اي آفريد. آنگاه، همو، ستيزه گري آشکار است (4) و چارپايان را آفريد كه شما در آنها پوشش و منافع ديگر داريد و از آنها ميخوريد (5) و در آنها زيبائيي در زندگی تان داريد، وقتيکه از چراگاه مي آيند و وقتيکه به سوي آن ميروند (6) و بارهاي شما را بسوي شهري که جز به دشواري به آن نميرسيد، حمل ميكنند که پروردگارتان رئوف و مهربان است (7) و اسبها و قاطرها و الاغ ها که سوارشان ميشويد و مايه زينت هستند و نيز چيزهائي بسیار زیاد را که نميدانيد مي آفريند (8) هدایت به راه معتدل بر عهده خداست و غير از آن بيراهه است و اگر ميخواست همگي تان را هدايت ميکرد (9) هموست که از آسمان برايتان آبي فرستاد، که از آن نوشيدنيي است و نيز روئيدنيي که در آن مي چرانيد (10) و بوسيله آن برايتان زراعت و زيتون و خرما و انگور و همه ميوه ها را ميروياند. كه در آن آيه اي براي متفکران است (11) و شب و روز و آفتاب و ماه را برايتان رام کرد و ستارگان به امر او رام هستند، كه در اين آياتي براي عاقلان است (12) و آنچه در زمين برايتان آفريد رنگارنگ است. كه در اين آياتي براي پند پذيران است (13) و هموست که دريا را رام کرد تا از آن گوشتي تازه بخوريد و زينتي که برخویش بپوشيد استخراج کنيد. و کشتي را مي بينيد که آب را مي شکافد و تا از فضل او روزيتان را جستجو کنيد و شايد شکر بگزاريد (14) و در زمين لنگرهائي درانداخت که مبادا شما را بلرزاند و رودها و راه هائي قرار داد شايد هدايت يابيد (15) و علامت هائي پديد آورد و بوسيله آنها و نیز ستارگان هدايت مي يابید (16) آيا کسي که مي آفريند مانند کسي است که نمي آفريند؟ آيا ای کافران پند نمي گيريد؟ (17) و اگر نعمتهاي خدا را شماره کنيد ، نميتوانيد آنها را به شمار آوريد. و البته خداوند آمرزگار مهربان است (18) و خداوند آنچه را که پنهان مي کنيد و يا آشکار ميکنيد ميداند (19) و آنانکه غير از خدا را ميخوانند بدانند که آنها چيزي نمي آفرينند بلکه خودشان مخلوقند (20) مردگاني غير زنده می باشند. و نميدانند چه موقع برانگيخته خواهند شد (21)