پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

(جدول1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعداد کلمه
3-1	خداوند	افعال	آفرينش آسمانها و زمين - قرار دادن تاريکيها و نور- آفرينش انسان - علم مطلق	47
10-4	مردم	کافران	توصيف- اعراض از آيات- تکذيب حق- بي توجهی به عواقب	116
19-11	پيامبر	ارشاد	بگو... (معارف اصلی دينی....)	150
32-20	مردم	کافران	توصيف- افترا به خدا- ظلم- هر آيه ای هم ببينند ايمان نمی آورند	220
35-33	پيامبر	دلداری	از تکذيب آنها نگران نباش.....	75
39-36	مردم	کافران	توصيف- دلشان مرده- ايراد بيجا ميگيرند- کر و لالند- در تاريکی هستند	81
58-40	پيامبر	ارشاد- دلداری	بگو... راجع به پيروانت مهربان باش	347
62-59	خداوند	صفات و افعال	کليدهای غيب نزد اوست - علم مطلق- شما را دريافت ميکند- مواظب شماست	90
73-63	پيامبر	ارشاد	چنين بگو و چنين کن	231
87-74	پيامبران	ابراهيم	سير رشد شخصيتی او تا اينکه به پيامبری برسد	238
91-88	پيامبر	ارشاد- دلداری	تبيين نعمت بزرگ الهی- به هدايت اين پيامبران اقتدا کن	98
92	قرآن	توصيف	پربرکت- تصديق کننده کتب قبلی- جهت هشدار- مورد باور	27
94-93	آخرت	قيامت	حقيقت آشکار ميشود و کافران می بينند...	85
103-95	خداوند	صفات و افعال	شکافنده دانه- بيرون آورنده زنده از مرده و بر عکس	173
109-104	پيامبر	ارشاد	بگو....	101
111-110	مردم	کافران	ايمان نخواهند آورد	38
113-112	حکمت	مردم	کافران- علت يابی ايمان نياوردن آنها	43
117-114	پيامبر	ارشاد	شک نکن - اگر پيروی آنها کنی گمراهت ميکنند	70
121-118	حکمت	احکام و اخلاقيات	حلال را بخوريد - گناه ظاهر و پنهان را ترک کنيد- حرام را نخوريد	82
122	حکمت	مثال	مثال کافر و مومن مانند مرده و زنده و ظلمات و نور است	25
124-123	حکمت	قانون خدايی	مربوط به جوامع بشری	74
125	حکمت	قانون خدايی	مربوط به ايمان آوردن يا کفر ورزيدن	30
126	پيامبر	ارشاد	اين راه مستقيم پروردگار تو ميباشد	9
127	آخرت	بهشت	برای مومنان	10
130-128	آخرت	قيامت	حقيقت آشکار ميشود و کافران ميفهمند	84
131	حکمت	قانون خدايی	مربوط به هلاکت جوامع بشری	10
132	حکمت	قانون خدايی	طرز محاسبه عمل هر عامل	9
133	خداوند	صفات	غنی- مهربان	19
135-134	پيامبر	ارشاد و دلداری	چنین بگو.....	26
140-136	مردم	کافران	توصيف- حرام و حلال کردن بيجا- قتل اولاد	131
142-141	خداوند	افعال	نعمت هائی که به بشر لطف فرموده	56
152-143	پيامبر	ارشاد	بگو... (دلايلشان را باطل کن) و (معارف خودت را مطرح کن)	330
158-153	مردم	کافران	رد کردن بهانه های بيجای آنها برای ادامه کفر	121
159	پيامبر	ارشاد	تعليم - فرق بين مردم	20
160	حکمت	ضابطه محاسبه	عمل خير ده برابر پاداش دارد	17
164-161	پيامبر	ارشاد	چنین بگو.....	68
165	خداوند	افعال و صفات	شما را جايگزين قبلی ها نمود.... آمرزنده مهربان	22
جمع				3373

جدول درج­ها

تعداد کلمه	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	شماره
2/45	با قوم خويش چنين بگو (معارف اصلی- پند- هشدار)	ارشاد	پيامبر	1/4
21	توصيف قول و فعل کافران	کافران	مردم	2/4
1/12	توصيف صفات و افعال الهی	صفات و افعال	خداوند	3/4
6/8	همه چيز جهان قانونمند و پرحکمت است	قوانين الهی	حکمت	4/4
7	سير رشد شخصيتی ابراهيم تا رسیدن به پيامبری و سپس ...	ابراهيم	پيامبران	5/4
3/5	آشکار شدن حقايق	قيامت	آخرت	6/4
8/0	پربرکت- تصديق کننده کتب قبلی- مورد قبول	توصيف	قرآن	7/4

 

درس: اي پيامبر! رسالت خويش را با جديت پيگير، از الطاف الهي بهره مند خواهي شد.

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: اي پيامبر! رسالت خويش را با جديت پيگير، از الطاف الهي بهرمند خواهي شد.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: ذكر گوشه اي اجمالي از صفات الهي، و اینکه رفتار کافران در تقابل با رفتار صحیح نسبت به صفات خداوندی است، پس، ای پیامبر با اینها چنین بگوی.  

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِم يَعْدِلُونَ ﴿1﴾ هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلاً وَأَجَلٌ مُّسمًّى عِندَهُ ثُمَّ أَنتُمْ تَمْتَرُونَ ﴿2﴾ وَهُوَ اللّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَفِي الأَرْضِ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَجَهرَكُمْ وَيَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ ﴿3﴾

ریزدرب : ذكر گوشه اي اجمالي از صفات الهي.

2

 وَمَا تَأْتِيهِم مِّنْ آيَةٍ مِّنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلاَّ كَانُواْ عَنْهَا مُعْرِضِينَ ﴿4﴾ فَقَدْ كَذَّبُواْ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنبَاء مَا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ ﴿5﴾ أَلَمْ يَرَوْاْ كَمْ أَهْلَكْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ مَّكَّنَّاهُمْ فِي الأَرْضِ مَا لَمْ نُمَكِّن لَّكُمْ وَأَرْسَلْنَا السَّمَاء عَلَيْهِم مِّدْرَارًا وَجَعَلْنَا الأَنْهَارَ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَنْشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْنًا آخَرِينَ ﴿6﴾ وَلَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَابًا فِي قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُّبِينٌ ﴿7﴾ وَقَالُواْ لَوْلا أُنزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ أَنزَلْنَا مَلَكًا لَّقُضِيَ الأمْرُ ثُمَّ لاَ يُنظَرُونَ ﴿8﴾ وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا لَّجَعَلْنَاهُ رَجُلاً وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِم مَّا يَلْبِسُونَ ﴿9﴾ وَلَقَدِ اسْتُهْزِىءَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُواْ مِنْهُم مَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ ﴿10﴾

ریزدرب : نکوهش لج و بهانه جویی و تکذیب عامدانه کفار.

3

 قُلْ سِيرُواْ فِي الأَرْضِ ثُمَّ انظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ ﴿11﴾ قُل لِّمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُل لِلّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴿12﴾ وَلَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿13﴾ قُلْ أَغَيْرَ اللّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلاَ يُطْعَمُ قُلْ إِنِّيَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكَينَ ﴿14﴾ قُلْ إِنِّيَ أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴿15﴾ مَّن يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ ﴿16﴾ وَإِن يَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدُيرٌ ﴿17﴾ وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ ﴿18﴾ قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادةً قُلِ اللّهِ شَهِيدٌ بِيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأُنذِرَكُم بِهِ وَمَن بَلَغَ أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُل لاَّ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ ﴿19﴾

ریزدرب : ای پیامبر با اینها چنین بگوی.

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از آیه های 4 و 7 و 8و 10 فهمیده میشود فعالان کفر در لجّ و عناد و اصراری گیر بودند و از آیه 5 فهمیده میشود آنها اجمالا از عاقبت برخی از اقوام منقرض شده و مطلع بودند و از همان آیه فهمیده میشود از لحاظ تمکن و برخورداری و بخصوص از لحاظ منابع آب خود را از اقوام منقرض شده پائین تر میدیدند . 

از مجموع مطالب آیات 11 تا 19 چنین فهمیده میشود که از تأکیدات و توصیفات و تشریحاتِ در سوره های قبلی، در اینجا فقط به حتمیت وقوع قیامت پرداخته است اما راجع به خداوند به بعضی ابعاد مختلف صفات او پرداخته که ناظر بر ربوبیت اوست.

از همین نکته فهمیده می­شود که مشکل اصلی مخاطب های مقارن نزول این آیات ربوبیت خداوند بوده و نیز این فهمیده میشود که در طول این مدت از شروع وحی تا نزول این سوره، کیفیت مخاطب­ها ، از لحاظ تلقی تعالیم وحی ، ارتقاء قابل ملاحظه­ای یافته است .

4 - آیات برجسته این پاراگراف

آیه 11 و مشابه های آن در سوره های دیگر خیلی بر زبان مردم میچرخند و در این معنی استفاده میشوند که باید مسافرت کرد و خوش بود! که البته منظور آیه دعوت به دیدن عاقبت تکذیبگران و عبرت گرفتن است نه آنچه آژانس های مسافرتی به آن میخوانند.

آیه 12 به علت جمله «کتب علی نفسه الرحمه» در آن که بار فلسفی-عرفانیِ فوق العاده بالائی دارد.

آیه 17 به علت اقبال زیاد هنرمندان و نیز بارِ قویِ توکلی ای که دارد.

آیه 19 به علت وجود «ومن بلغ» در آن، که مخاطب بودن نسبت به قرآن را از تاریخ و جغرافیای نزول به کل جهان و همه زمانها پس از قرن هفتم میلادی گسترش میدهد.

5 – زاویه با تفاسیر رایج

(المیزان) : غرضى كه اين سوره در مقام ايفاى آن است همان توحيد خداى تعالى است.

 درس: ای پیامبر! رسالت خویش را با جدیت پیگیر، از الطاف الهی بهره مند خواهی شد.    

6 - پیشگوئی های تحقق یافته

در آیه 5 فوق به وضوح خبر از پیروزی «قریب­الوقوع» مسلمانان می­دهد. چنانکه می­دانیم این پیروزی، «بزودی» بوقوع پیوست زیرا سوره انعام در زمانی نزدیک به هجرت نازل شد و لذا این آیه در عداد پیشگوئی های تحقق یافته قرآنی قرار دارد.

در آیه 19 به عنوان مجموع نزولات وحی تا زمان نزول این سوره از کلمه قرآن استفاده نموده که چنانکه دیدیم این یک پیشگوئیِ تحقق یافته است.

7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

همچنین است آیه 12 از لحاظ عظمت گستردگیِ زیر مجموعه «مافی السماوات و الارض»

آیه های 12 و 16 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.

آیه های 6 و 10 از این لحاظ که مربوط به اقوامی است که در قبل از تاریخ بوده اند، و علم باستان شناسی آنقدر رشد نکرده که ما از اوضاع و احوال آنها مطلع باشیم، برای ما نیز روشن نیست، چه رسد به مخاطبان اولیه این آیات.

مکانیزمِ اجرائیِ آیه 2 برای ما ساکنان قرن 21 نیز روشن نیست چه رسد مخاطب های اولیه!

همچنین است آیه 11.

نیزآیه 14.

در آیه های 8 و 9 به موجوداتی اشاره شده که معهود ما بشر قرن حاضر هم نیست، چه رسد به مشافهین 1400 سال قبل!

8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در طول این مدت طولانی، از نزول این سوره تا به امروز، تغییر معناییِ چندانی نیافته، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما.

یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»

در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .

آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .

9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 - ذكر گوشه اي اجمالي از صفات الهي ،

2 – نکوهش رفتار های کافرانه و ضمنا توصیف آن ،

10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

در این پاراگراف آیاتی وجود دارد که برخی از فقرات آنها در سوره های قبلی (قبل و بعد نسبت به این سوره و بر اساس جدول ترتیب نزول ما) آمده ، اما با تفاوت در لغت و الفاظ ، لذا اگر بگوئیم قبلا نیامده ، ناصحیح است ، و اگر بگوئیم آمده ، باز هم ناصحیح است ، لذا در باره این نوع پاراگراف ها (که از این پس بازهم خواهیم دید) میتوان چنین گفت که از لحاظ محتوا ، اکثر مطالب این پاراگراف مسبوق به سابقه است ، اما ، آنقدر تفاوت در الفاظ و ظرائف ادبی و نظم و آهنگی دارند که واقعا جدید و تازه می نمایند.

11 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

آیات الهی

الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِم يَعْدِلُونَ ﴿1﴾ هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلاً وَأَجَلٌ مُّسمًّى عِندَهُ ثُمَّ أَنتُمْ تَمْتَرُونَ ﴿2﴾ وَهُوَ اللّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَفِي الأَرْضِ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَجَهرَكُمْ وَيَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ ﴿3﴾

عقاید و رفتار کفار معاصر نزول

وَمَا تَأْتِيهِم مِّنْ آيَةٍ مِّنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلاَّ كَانُواْ عَنْهَا مُعْرِضِينَ ﴿4﴾ فَقَدْ كَذَّبُواْ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنبَاء مَا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ ﴿5﴾ أَلَمْ يَرَوْاْ كَمْ أَهْلَكْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ مَّكَّنَّاهُمْ فِي الأَرْضِ مَا لَمْ نُمَكِّن لَّكُمْ وَأَرْسَلْنَا السَّمَاء عَلَيْهِم مِّدْرَارًا وَجَعَلْنَا الأَنْهَارَ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَنْشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْنًا آخَرِينَ ﴿6﴾ وَلَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَابًا فِي قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُّبِينٌ ﴿7﴾ وَقَالُواْ لَوْلا أُنزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ أَنزَلْنَا مَلَكًا لَّقُضِيَ الأمْرُ ثُمَّ لاَ يُنظَرُونَ ﴿8﴾ وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا لَّجَعَلْنَاهُ رَجُلاً وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِم مَّا يَلْبِسُونَ ﴿9﴾ وَلَقَدِ اسْتُهْزِىءَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُواْ مِنْهُم مَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ ﴿10﴾

تقریرات و آموزش الهی

قُلْ سِيرُواْ فِي الأَرْضِ ثُمَّ انظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ ﴿11﴾ قُل لِّمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُل لِلّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴿12﴾ وَلَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿13﴾ قُلْ أَغَيْرَ اللّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلاَ يُطْعَمُ قُلْ إِنِّيَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكَينَ ﴿14﴾ قُلْ إِنِّيَ أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴿15﴾ مَّن يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ ﴿16﴾ وَإِن يَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدُيرٌ ﴿17﴾ وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ ﴿18﴾ قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادةً قُلِ اللّهِ شَهِيدٌ بِيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأُنذِرَكُم بِهِ وَمَن بَلَغَ أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُل لاَّ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ ﴿19﴾

شرح مختصر

کلید های تفسیری

اصلی-فرعی:

آیه 13 بدون اینکه فرع بر آیه­ای باشد پرانتزی است. دلیلش هم این است کـــه اگرچشم خویش بر آن ببندیم وقبل و بعد آن را به یکدیگر وصل کنیم خواهیم دید کـه روال سخن صاف ویکدست خواهدشد .

آیه 16 فرع بر آیه 15 است و این واضح است.

دو آیه 17 و 18 بدون اینکه فرع بر آیه­ای باشند پرانتزی هستند، دلیلش را هم که میدانید (همان دلیل بالا)

ماهیت و نحوه توزیع مطالب در «بگو» ها

«بگو»های مذکور عبارتند از:

1- در زمین بگردید و ببینید عاقبت تکذیبگران چه بود.

2- آنچه در آسمان­ها و زمین است مال کیست؟

3- همه چیز مال خداست.

4- خداوند مهربانی را بر خویش مقرر کرده است.

5- خداوند حتماً همگی را در روز قیامت جمع خواهد کرد.

6- آنانکه ایمان نمی­آورند خودشان را به خسارت افکنده­اند.

7- آیا غیر از خداوند سرپرستی بگیریم؟

8- خداوند آفرینشگر آسمانها و زمین است.

9- خداوند همه را غذا می­دهد و هیچکس غذادهنده او نیست.

10- من (پیامبر) از نافرمانی خداوند می­ترسم.

11- خداوند که از لحاظ گواهی از همه گواهان بالاتر است گواه بین من (پیامبر) و شماست.

12- این قرآن بمن (پیامبر) وحی شده تا همه را هشدار دهم.

13- من (پیامبر) گواهی نمی­دهم که بجز او خدایانی هست.

14- من (پیامبر) از آنچه شریک او می­کنید بیزارم. چنانکه ملاحظه می­فرمائید توزیع مطالب مورد اشاره به این ترتیب است:

درباره خدا: مالکیت خداوند، مهربانیِ حتمیِ خداوند، سرپرستیِ خداوند، آفرینندگیِ خداوند، رازقیتِ خداوند، عدم مرزوقیتِ خداوند، بالاترین گواه بودنِ خداوند، و وحدانیتِ خداوند.

درباره مردم: در زمین بگردید و ببینید عاقبت تکذیبگران چه بود؟ آنانکه ایمان نمی­آورند خودشان را به خسارت افکنده­اند.

درباره پیامبر: از نافرمانی خدا می­ترسم، قرآن به من وحی شده تا همه را هشدار دهم، گواهی نمی­دهم که جز او خدایانی هست، از آنچه با او شریک می­کنید بیزارم.

درباره قیامت: قیامت حتمی است.

باز هم نگاهی به مطالب فوق چیزهای جدیدی را برایمان آشکار می­کند:

1- درباره خداوند، 7 مورد تأکید روی صفات اوست و فقط یک مورد تأکید روی ذات اوست.

2- درباره پیامبر(ص) تأکید بر روی فاصله گرفتن بسیار جدی و آشکار و شفاف از عقاید کافرانه رایج است.

3- درباره مردم تأکید روی آزادی و فکر و فهم آنان است.

4- درباره قیامت تأکید روی حتمیت وقوع آن است.

5- از لحاظ حجم مطالب، بیشترین حجم مربوط به خداوند، و سپس مربوط به پیامبر و سپس مردم و در آخر مربوط به قیامت است.

نمونه­ای از صفات الهی

صفاتی از خداوند که در این پاراگراف بطور گذرا و سریع برشمرده شده عبارتند از:

1- آفرینش آسمانها و زمین،

2- قرار دادن تاریکیها و نور،

3- آفریدن انسان از گِل،

4- مقرر کردن سرآمدی برای انسان،

5- در «نزد خویش» داشتن آن سرآمد،

6- الوهیت در آسمان­ها و زمین،

7- علم به پنهان و آشکار،

8- علم به آنچه بدست می­آورند.

برای ردیف­های 1 و 2، انتقاد فرموده که برای خداوند همتا قرار می­دهند.

برای ردیف­های 3 و 4 و 5 انتقاد فرموده که درباره خداوند شک دارند.

برای ردیف­های 6 و 7 و 8 انتقادی نفرموده و فقط اعلام و اظهاری فرموده که این مطالب واقعیت دارد و به آنها توجه کنید .

جالب است که طرز سخن گفتن چنان است که گویی ابتدا از مخاطب راجع به صدق قسمتی از اظهارات اعتراف می­گیرد و سپس آن را برای اعلام و اظهار مطالب بعدی مقدمه قرار می­دهد.

مثلاً آفرینش آسمانها و زمین آنقدر مطلب بزرگ و دست نیافتنی هست که هر عقل ساده و معمولیی هم آن را درک می­کند و لذا غلط بودن همتا قرار دادن برای فاعل آن، برای هر مخاطبی واضح می­گردد.

همچنین سرآمد داشتن عمر آدمی و عدم توانایی انسان بر کشف سرآمد خویش چیزیست که ساده­ترین مخاطب­ها هم آنرا درک می­کنند و لذا غلط بودن شک درباره آن، نیز برای هر مخاطبی واضح می­گردد.

اینک که هر مخاطبی به قبیح بودن شک درباره مدیریت او درباره زندگی انسان به وضوح پی می­برد، به اعلام نکات مندرج در ردیفهای 6 و 7 و 8  می­پردازد.

توجه به نکات مندرج در ردیفهای فوق مخاطب را متوجه اعمال خویش می­کند بطوریکه مراقب خویش باشد که امر قبیحی چه فکری و چه عملی از او سر نزند.

بطور خلاصه برای تزریق فکرهای مورد انتظار در ذهن مخاطب و بر کنار داشتن او از گرایش به فکر و عمل نادرست، مطالبی را که قبول دارد و برایش واضح است حجت گرفته است.

در «سرآمد» داشتن عمر آدمی چه نعمتی هست؟

اینکه در آیه 2 «سرآمد داشتن» را نعمت قلمداد فرموده، در نظر اول نامفهوم به نظر می­آید اما نعمت بودن آن وقتی معلوم می­شود که این جهان محدود و کوچک را تصور کنیم که مرگ و میر در آن نباشد، ببینید چه مصیبتی می­شود.

علاوه بر آن، ندانستن وقت این سرآمد را نیز نعمت فرموده و اگر در آن هم دقت کنیم باز هم ممکن است نامفهوم به نظر آید اما تصور کنید اگر هر کسی مهلتی را که می­داشت می­دانست، ممکن بود دست به چه جنایتهائی بزند و بر عکس کسی کـه می­بیند دیگر مهلتی ندارد، چه افسردگی و یأسی به او دست می­داد و چنین شخصی چه جنایاتی می­توانست مرتکب شود.

وجه نعمتیِ الوهیت خداوند در آسمان­ها چیست؟

با توجه به آیه 3 اینکه خداوند در آسمانها نیز مانند زمین «خدا» است، چه «وجه نعمتی» از لحاظ مخاطب دارد؟

کوچکترین وجهِ نعمتی آن این است که آدمی که معمولاً زمین را «خانه» می­داند، با این تعبیر «خانه» او بزرگتر شده و علاوه بر زمین، آسمانها را نیز شامل می­شود.

«وجه نعمتی» این تعبیرات نیز که خداوند به پنهان و آشکارمان علم دارد، این است که آدمی نوعی اطمینان و آرامش خیال پیدا می­کند زیرا وقتی که کسی درباره آدمی قضاوت می­کند اگر علمش ناقص باشد مصیبت است.

شناخت صفات کافرانه

بهتر است قبل از هر چیز به «درب» توجه کرده و صفات کافران را لیست کنیم:

1 - به هیچ نشانه­ای از نشانه­های الهی اهمیت نمی­دهند (آیه 4)

2 - حق را تکذیب می­کنند (آیه 5)

3 - از لحاظ درک سطحی هستند و نمی­بینند که بالاتر و قوی­تر و برخوردارتر از آنها هم هلاک شدند (آیه 6)

4 - بشدت لجباز و بی­منطق و اهل ایرادگیری بیجا هستند (آیه های 7 و 8)

البته این حالت لجبازی و بی­منطقی و عناد و اصرار مکذبانه کور را قبلاً در سوره­های دخان و زخرف و امثال آن قبلاً دیده­ایم که تا آخر نزول وحی ثابت مانده است .

اما مطلبی که در آیه­های 8 و 9 آمده، جدید است.

پیامی که در آیه 8 هست این است که اگر قرار بود به درخواست آنها عمل شده و فرشته­ای برای نشان دادن به آنها نازل شود و آنها باز هم به کفرشان ادامه دهند در آنصورت مانند اقوام قبلی عذاب هلاکتِ جمعی بر آنها مقرر می­شد و فوراً نــــابود می­شدند.

پیامی هم که در آیه 9 هست این است که فرستادن فرشته­ای که با مردم فرق داشته باشد و هیچکس نتواند تکذیبش کند، نقض غرض آفرینش است که یکی از هدفهای آن رشد و تکامل عقلی بشر است.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

ستايش خداوند را سزاست که آسمانها و زمين را آفريد وتاريکيها و نور را قرار داد و با وجود این کافران براي پروردگارشان همتا قرار ميدهند (1) ای پیامبر! به اینان بگو که هموست که شما را از گِل آفريد و سپس سرآمدي مقرر کرد و آن سرآمدِ تعيين شده نزد اوست ولی شما در ایمان آوری دودلي ميورزيد (2)  و همو در آسمانها و زمين خداست که پنهان و آشکارتان و نيز آنچه را که بدست مي آوريد ميداند (3) ای پیامبر! هيچ آيه اي از آيات پروردگارشان بسويشان نيامد مگر آنکه از آن رويگردان شدند (4) البته چيزي که تکذيب کردند حقي بود که بسويشان آمده بود پس بزودي خبر آنچه را که استهزايش ميکردند خواهند شنيد (5) آيا درنيافتند چه اقوامي را قبل از آنها هلاک کرده ايم؟ کساني که آنقدر در زمين قدرتشان داده بوديم که اینان به آن درجه از تمکين نرسيده اند و چنان بوده که آسمانها پي در پي بر آنها مي باريد و نهرهائي برايشان قرار داده بوديم که در کف زمينهاي آنها جاري بود، اما آنها را بسبب گناهانشان هلاک نموديم و پس از آنها قومي ديگر پديد آورديم (6) ای پیامبر! اگر بر تو نامه اي در کاغذي بفرستيم و آنها آن را با دستهايشان لمس کنند باز هم کافران خواهند گفت اين چيزي جز جادويي آشکار نيست (7) و ميگويند چرا فرشته اي همراه او نازل نشده و اگر فرشته اي نازل کنيم كارشان يکسره شده و ديگر هيچ مهلتي نخواهند یافت (8) و اگر هم فرشته اي بفرستيم، او را نيز مردي قرار ميدهيم و باز هم براي آنها همان اشتباهي كه ميکنند پيش خواهد آمد و به او خواهند گفت از کجا معلوم که تو فرشته باشی (9) و البته رسولانِ قبل از تو را نيز ريشخند ميکردند اما چيزي که مورد تمسخر قرار ميدادند بر مسخره کنندگان فرود آمد (10) بگو در زمين بگرديد و ببينيد عاقبت تکذيبگران چه بود؟ (11) بگو آنچه در آسمانها و زمين است مال کيست؟ بگو مال خداست که رحمت را بر خويش مقرر کرده و حتما شما را در روز قيامت که شکي در آن نيست جمع خواهد کرد. ای پیامبر! آنانکه ايمان نمي آورند خود را به خسارت افکنده اند (12) و هر چه که در شب و روز جاي گيرد مال اوست و همو شنواي داناست (13)  بگو آيا غير از خداوند سرپرستي برگيرم که آفرينشگر آسمانها و زمين است و همو به همگان غذا ميدهد و هيچکس غذا دهنده او نيست؟ بگو من مأمورم که اولين تسليم شده به اين حقايق باشم و مبادا شما از مشرکان باشيد (14)  بگو ميترسم پروردگارم را نافرماني کنم و از عذاب آن روز عظيم نگرانم (15) هر کس که آن عذاب در آن روز از او برگردانده شود، مورد مهرباني او قرار گرفته و آن البته پيروزي آشکار است (16) و اگر خداوند بلائي به تو برساند هيچ برطرف کننده اي جز او نخواهد بود و اگر خيري بتو برساند البته همو بر هر چيزي تواناست (17)  و او فوق بندگانش است و بر آنها چيره است و همو پر حکمت و آگاه است (18)  بگو چه چيزي از لحاظ گواهي مهم تر است؟ بگو گواهی خداوند مهم تر است، و همو گواه بين من و شماست و اين قرآن بمن وحي شده تا شما را و هر کس را که اين سخن به او ميرسد هشدار دهم. آيا شما گواهي ميدهيد که همراه خداوند خداياني ديگر است؟ بگو من چنين گواهيي نميدهم. بگو جز اين نيست که او خدائي است واحد و من البته از آنچه شما با او شريک مي کنيد بيزارم (19)