جلد هشتم
فهرست مطالب
تفسیر تحلیلی سوره فرقان صفحه 8
تفسیر تحلیلی سوره سجده صفحه 41
تفسیر تحلیلی سوره زمر صفحه 56
تفسیر تحلیلی سوره لقمان صفحه 99
تفسیر تحلیلی سوره عنکبوت صفحه 117
تفسیر تحلیلی سوره نحل صفحه 150
تفسیر تحلیلی سوره فاطر صفحه 214
تفسیر تحلیلی سوره روم صفحه 239
تفسیر تحلیلی سوره رعد صفحه 267
تفسیر تحلیلی سوره ملک صفحه 301
از اول بخــوانید
مطالب این تفسیر را از جلد اول بخوانید.
ما از ابتدای این تفسیر بعضاً مطالبی عرض کرده ایم که در سوره های بعدی در محلهای نیاز به مطرح کردن آنها ، تکرار نکرده ایم .
گرچه ارجاع داده ایم اما میدانیم بسیاری از خوانندگان آن توضیحات را ناخوانده میگذارند ، لذا خواهشمندیم مطالعه این کتاب را از اول آغاز کنید .
توضیح خلاصه در باره این تفسیر
چنانکه خوهید دید ، در این تفسیر در هر پاراگراف ، همه کلید های اصلی را بکار گرفته ایم . از بهترین لیست ترتیب نزول استفاده کرده ایم ، عصاره مطالب سوره و پاراگراف را در «درس» سوره و «درب» پاراگراف ذکر نموده و در «توضیح مقدماتی» نیز به نحو متفاوت از اولین پاراگراف هر سوره تا پاراگراف مورد نظر مجددا آورده ایم ، تقطیع منطقی مطالب را هم در قالب پاراگراف ها رعایت نموده ایم ، از بین ترجمه های ممکن ، آن را که با عصاره مطلب تناسب دارد اختیار کرده ایم ، مطالب فرعی و مطالب پرانتزی را در بین { } ، و اگر بعضی مطالب «فرعی در فرعی» یا «پرانتز در پرانتز»ی باشد دربین {{ }} یا {{{ }}} و مطالب مربوط به واگذاری به مخاطب و نیز مطالب مربوط به تغییر مخاطب یا التفات را نیز در [ ] قرار داده ایم . اگر هم در جائی لازم دیده شد توضیح اضافه ای عرض شود ، در بین ( ) قرار داده شده است .
با وجود همه اینها ، دراینجا لازم است مطلبی را با تاکید یاد آور شویم که پس از اتمام کارِ تفسیرِ هر پاراگراف ، دو قدم دیگر باقی مانده است (که به شرحی که در محلِ نظیر در سوره عصر گفته ایم) به عهده خودتان است وقبل از اینکه به مرحله بعد بروید انجامش دهید و گرنه لذت معنوی تان کامل نخواهد بود .
از این پس دیگر از هر دوراه نمی رویم
در جلد اول در تفسیر هر پاراگراف یکبار از طریقی که در قسمت «مبانی» در جلد اول نشان داده ایم مبادرت به استخراج «عصاره محتوا»ی سوره نموده و از روی آن «عصاره محتوای» پاراگراف را استخراج کرده ایم ، و در عین حال «عصاره محتوا»ی پاراگراف را از راهی متفاوت نیز استخراج کرده و تطابق آنها را نشان داده ایم .
در جلد دوم نیز در هر پاراگراف از هر دو راه رفته و باز هم این تطابق را نشان داده ایم .
در این جلد دیگر همه آن کار ها را تکرار ننموده و با فرض اینکه از تطابق آنهمه موارد در 52 پاراگراف قبلی میتوان نتیجه گرفت که این تطابق در همه جا وجود دارد فقط به ذکر نتیجه پرداخته ایم .
مرحله هشتم
به اوج رسيدن فشارها اما در عين حال تقويت روزافزون رشد مؤمنان
سوره فرقان
﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾
تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا ﴿1﴾ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُن لَّهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا ﴿2﴾ وَاتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَةً لَّا يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ وَلَا يَمْلِكُونَ لِأَنفُسِهِمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا وَلَا يَمْلِكُونَ مَوْتًا وَلَا حَيَاةً وَلَا نُشُورًا ﴿3﴾ وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاؤُوا ظُلْمًا وَزُورًا ﴿4﴾ وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلًا ﴿5﴾ قُلْ أَنزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴿6﴾ وَقَالُوا مَالِ هَذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ لَوْلَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيرًا ﴿7﴾ أَوْ يُلْقَى إِلَيْهِ كَنزٌ أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْهَا وَقَالَ الظَّالِمُونَ إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَّسْحُورًا ﴿8﴾ انظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلَا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلًا ﴿9﴾ تَبَارَكَ الَّذِي إِن شَاء جَعَلَ لَكَ خَيْرًا مِّن ذَلِكَ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَيَجْعَل لَّكَ قُصُورًا ﴿10﴾ بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَأَعْتَدْنَا لِمَن كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِيرًا ﴿11﴾ إِذَا رَأَتْهُم مِّن مَّكَانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظًا وَزَفِيرًا ﴿12﴾ وَإِذَا أُلْقُوا مِنْهَا مَكَانًا ضَيِّقًا مُقَرَّنِينَ دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُورًا ﴿13﴾ لَا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُورًا وَاحِدًا وَادْعُوا ثُبُورًا كَثِيرًا ﴿14﴾ قُلْ أَذَلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ كَانَتْ لَهُمْ جَزَاء وَمَصِيرًا ﴿15﴾ لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَاؤُونَ خَالِدِينَ كَانَ عَلَى رَبِّكَ وَعْدًا مَسْؤُولًا ﴿16﴾ وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَيَقُولُ أَأَنتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبَادِي هَؤُلَاء أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ ﴿17﴾ قَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنبَغِي لَنَا أَن نَّتَّخِذَ مِن دُونِكَ مِنْ أَوْلِيَاء وَلَكِن مَّتَّعْتَهُمْ وَآبَاءهُمْ حَتَّى نَسُوا الذِّكْرَ وَكَانُوا قَوْمًا بُورًا ﴿18﴾ فَقَدْ كَذَّبُوكُم بِمَا تَقُولُونَ فَمَا تَسْتَطِيعُونَ صَرْفًا وَلَا نَصْرًا وَمَن يَظْلِم مِّنكُمْ نُذِقْهُ عَذَابًا كَبِيرًا ﴿19﴾
بسم الله الرحمن الرحيم
پر برکت است خداوند که همان کسي است که آن فرقگذارِ بین حق و باطل را بر بنده اش نازل کرد تا براي جهانيان هشدار دهنده اي باشد (1) همان کسي که فرمانروائي آسمانها و زمين از اوست و فرزندي برنگرفته، و در فرمانروائي شريکي ندارد، و همه چيز را آفريده، و بخوبي تدبير کرده است (2) اما اینان خداياني غير از او به پرستش گرفته اند که چيزي نمي آفرينند و خودشان آفريده ميباشند و درباره خويش نه مالک نفعي و نه ضرري و نه مرگي و نه زندگيي و نه برانگيختگيي مي باشند (3) و کافران ميگويند اين قرآن چيزي جز دروغي که به خدا نسبت داده میشود نيست و ديگراني هم در مورد تولیدش آن باصطلاح پیامبر را ياري کرده اند. البته آن کافران مرتکب ظلمي شده اند و سخن زوري گفته اند (4) و ميگويند قرآن افسانه هائي از گذشتگان است که این باصطلاح پیامبر مي نويسد و صبح و شب بر او خوانده ميشود (5) ای پیامبر! بگو آنرا کسي که نهاني هاي آسمان ها و زمين را ميداند نازل کرده که آمرزشگري مهربان است (6) و ميگويند اين چه رسولي است که غذا ميخورد و در بازارها رفت و آمد ميکند، پس چرا فرشته اي همراه او فرستاده نشده تا در هشدار دادن با او همراه باشد؟ (7) يا چرا گنجي برايش افكنده نشده يا اينکه چرا باغي ندارد که از آن بخورد؟ و ظالمان گفتند جز اين نيست که شما از شخصي جادو زده پيروي مي کنيد (8) ببين چگونه برايت مثل هائي ميزنند و گمراه شده اند و نميتوانند راه را پيدا کنند (9) پر برکت است کسي که اگر بخواهد چيزهائي بهتر از آن را برايت قرار ميدهد، بهشتهايي که از کف آنها نهرها جاريست و برايت قصرهائي مهيا ميكند (10) بلکه قيامت را تکذيب مي کنند و ما نيز براي تکذيب کنندگان آتشي افروخته آماده کرده ايم (11) كه حتي وقتيکه از مکاني دور نيز آنها را ببيند، غضب و جوش و خروشي هولناک از آن ميشنوند (12) و هنگاميکه دست بسته به محل تنگي در آن انداخته شوند آرزوي هلاکت ميکنند (13) اينک فقط يکبار آرزوي هلاکت نكنيد بلکه اين آرزو را بسيار خواهيد نمود (14) بگو آيا اين بهتر است يا بهشت جاوداني که به تقوا پيشگان وعده داده شده که پاداش و سرانجام آنهاست؟ (15) که در آن هر چه بخواهند خواهند داشت و در آن جاودانند و وعده اي است که انجام آن بر عهده پروردگارت ميباشد (16) و روزي که آنها را و نيز آنچه را که غير از خداوند مي پرستيدند جمع کند و بگويد آيا شما بوديد که بندگانم را گمراه کرديد يا خودشان از آن راه گمراه شدند؟(17) وآن باصطلاح شریکان گويند خداوندا تو منزهي ، ما را نميرسد که جز تو اوليائي بگيريم وليکن آنها و پدرانشان را برخوردار کردي ، تا اينکه آن پند را فراموش کردند و دچار هلاکت شدند (18)ای کافران! آنها در روز قیامت گفته هاي شما را تکذيب مي کنند و شما نميتوانيد آن عذاب را از خودتان برگردانيد و نميتوانيد ياري بجوئيد و کسي از شما که ظلم کند عذابي بزرگ به او مي چشانيم (19)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
تاکنون ، در چهار جلد قبلی این تفسیر ، در ابتدای پاراگراف اول هر سوره ، ذیل تیتر فوق ، لااقل دو جدول اول و آخر طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یا همان «درس» سوره) را می آوردیم ، اینک که خواننده محترم به اندازه کافی آنها را دیده ، و دانسته که طرز استخراج چگونه است ، به علت علاقه به رعایت اختصار ، دیگر جدول های مذکور را که دائما طولانی تر میشود ، ذکر نمیکنیم ، و اگر کسی بخواهد، میتواند همه آنها را در کتاب «راهنمای تحلیلی» ما (در سایت ما که در اول و آخر این کتاب معرفی کرده ایم) ببیند .
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند .
درب : گوشهای از آیات و صفات خداوندی و نمونهای از افعال و اقوال کافرانه و نمونهای ازعاقبت رفتارهای کافرانه .
2 - سوالات
1- چراخداوند دراینجا ازضمیر«من»(الذی نزل عبده الذی له لم یتخذ لم یکن له خلق قدر)استفاده فرموده؟
2- حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟(دلداری مومنان؟ «به رخ کشیدن» اهمیت قرآن یا.....؟)
3-همه صفاتی راکه خداوند برای خویش دراینجا ذکر فرموده ، بنویسید ، وسپس اصلی وفرعی کنید و بالاخره صفات اصلی آنحضرت را استخراج نمائید .
4-منظوراز«عالمین»(آیه1) چیست؟
5-ازجواب سوال فوق چه نتیجه ای میگیرید؟
6 – در آیه 4 «هذا» اشاره به چه چیزی یا چه کسی است؟
7 – در آیه 5 «هی» اشاره به چیست ؟
8 – بطور کلی در آیات 3 تا 7 چه ایراداتی بر آنحضرت می گرفتند؟
9 – چنانکه از آیه های 7 و 8 پیدا است ایراد آنها این بود که چرا این پیامبر مانند ما است . آیا برای این موضوع ، تا کنون ، (با توجه به لیست ترتیب نزول) سابقه ای سراغ دارید ؟
10 – در آیه 9 ، ایرادات کفار را «امثال» نامیده ، چرا ؟
11 – منظور از « لا یستطیعون سبیلا » چیست ؟
12- منظور از «کم» در کلمه «کذبوکم» چه کسی (کسانی) است؟
13- «زمان» موضوع نیمه اول آیه19 چه وقتی است؟
14 – چه توضیحی برای کلمه «بل» (آیه 11) دارید ؟
15 – در آیه 19 ، شش کلمه آخر ، خطاب به چه کسانی است؟
16 – در سوال فوق ، ظرف زمانیِ خطاب مذکور را مشخص کنید.
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه های 4 و 5 فهمیده میشود فعالان کفر در این مقطع زمانی به توصیفات قبلی خویش چیزهایی افزوده بودند ، مثلا اینکه آنچه میگوید جز دروغی بیش نیست و اینکه کسانی در این راه کمکش میکنند و افسانه های پیشینیان است که صبح و شام براو دیکته میشود .
از آیه های 7 و 8 فهمیده میشود انتظارات آنان از یک «پیامبر درست و حسابی» این بوده که غذا نخورد و با مردم محشور نباشد و ملائکه ای همراهش باشند و صاحب ثروت افسانه ای باشد و معاشش از مبدئی مستقل تامین گردد .
از آیه 18 فهمیده میشود از علل شرک مخاطبان آن روزها برخورداریی بوده که نسل اندر نسل به آن عادت کرده بودند که هشدارها (ی پیامبران سابق) فراموش شان شده بود .
4 - کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 6 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است، دلیلش هم اینکه اگر چشم خویش بر آن ببندیم و قبل و بعد آن را به یکدیگر وصل کنیم میبینیم روال سخن صاف و یکدست و بیدستانداز خواهد شد .
آیههای 15 و 16 نیز بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند، به دلیل فوق .
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
تبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا ﴿1﴾ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُن لَّهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا ﴿2﴾
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند .
درب : گوشهای از آیات و صفات خداوندی و نمونهای از افعال و اقوال کافرانه و نمونهای ازعاقبت رفتارهای کافرانه .
2
وَاتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَةً لَّا يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ وَلَا يَمْلِكُونَ لِأَنفُسِهِمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا وَلَا يَمْلِكُونَ مَوْتًا وَلَا حَيَاةً وَلَا نُشُورًا ﴿3﴾ وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاؤُوا ظُلْمًا وَزُورًا ﴿4﴾ وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلًا ﴿5﴾ قُلْ أَنزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴿6﴾ وَقَالُوا مَالِ هَذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ لَوْلَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيرًا ﴿7﴾ أَوْ يُلْقَى إِلَيْهِ كَنزٌ أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْهَا وَقَالَ الظَّالِمُونَ إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَّسْحُورًا ﴿8﴾
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند .
درب: نمونههایی از افعال و اقوال کافرانه
3
انظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلَا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلًا ﴿9﴾ تَبَارَكَ الَّذِي إِن شَاء جَعَلَ لَكَ خَيْرًا مِّن ذَلِكَ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَيَجْعَل لَّكَ قُصُورًا ﴿10﴾ بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَأَعْتَدْنَا لِمَن كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِيرًا ﴿11﴾
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند .
درب: نمونه ای از دلگرمی دادن الهی به آنحضرت
4
إِذَا رَأَتْهُم مِّن مَّكَانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظًا وَزَفِيرًا ﴿12﴾ وَإِذَا أُلْقُوا مِنْهَا مَكَانًا ضَيِّقًا مُقَرَّنِينَ دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُورًا ﴿13﴾ لَا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُورًا وَاحِدًا وَادْعُوا ثُبُورًا كَثِيرًا ﴿14﴾
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند .
درب: نمونه ای از ذکر عذاب اخروی کافران.
5
قُلْ أَذَلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ كَانَتْ لَهُمْ جَزَاء وَمَصِيرًا ﴿15﴾ لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَاؤُونَ خَالِدِينَ كَانَ عَلَى رَبِّكَ وَعْدًا مَسْؤُولًا ﴿16﴾ وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَيَقُولُ أَأَنتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبَادِي هَؤُلَاء أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ ﴿17﴾ قَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنبَغِي لَنَا أَن نَّتَّخِذَ مِن دُونِكَ مِنْ أَوْلِيَاء وَلَكِن مَّتَّعْتَهُمْ وَآبَاءهُمْ حَتَّى نَسُوا الذِّكْرَ وَكَانُوا قَوْمًا بُورًا﴿18﴾
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند .
درب: ای پیامبر! تفاوت عاقبت شان را درصورت اصلاح رفتارشان یادآوری کن.
6
فَقَدْ كَذَّبُوكُم بِمَا تَقُولُونَ فَمَا تَسْتَطِيعُونَ صَرْفًا وَلَا نَصْرًا وَمَن يَظْلِم مِّنكُمْ نُذِقْهُ عَذَابًا كَبِيرًا ﴿19﴾
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند .
درب: ای مسلمانان! فعلا لازم نیست به تکذیب مکذبان چندان حساس باشید.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه های 1 و 2 به علت اقبال هنرمندان خوشنویس و کاشیکار که نمونه آثارشان را میتوان به وفور در مساجد و زیارتگاه ها دید، از آیات برجسته قرآنی است.
6 - آیات مشکل
آیه 19 از این لحاظ که مفسران در آن اقوال مختلفی ابراز کرده اند، جزء آیات مشکل میباشد.
7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 12 و 13 از این لحاظ که کسی این عوالم را ندیده و تجربه نکرده، فوق ذهنیات همه انسانهاست و طبعا عرب 1400 سال پیش نیز به همچنین.
همچنین است آیات 16 تا 18.
8 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 1 که مخاطب های قرآن را منحصر به مکه ای ها ندانسته، حاوی یک پیشگوئی محقق شده است .
9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
گوشهای از آیات و صفات خداوندی و نمونهای از افعال و اقوال کافرانه و نمونهای ازعاقبت رفتارهای کافرانه .
11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 2 و 3 و 6 و 11 و 15 و 16 تا 18 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
جداکننده باطل از حق
«فرقان» اصطلاحاً یعنی «فرقگذار بین حق و باطل» و این یکی از صفات قرآن کریم است .
بعبارت دیگر، یعنی اینکه هر عقیدهای را باید به قرآن عرضه کنیم اگر قرآن آنرا تأیید کرد ، حق است وگرنه باطل میباشد .
اگر اندکی به مفهوم فوق دقت کنیم و قوه تخیل خود را کمی آزاد بگذاریم در رابطه با ارزش و موقعیت قرآن جهانهائی از معانی جدید ظاهر خواهد شد و هزاران افسوس که بیش از 1400 سال است قرآن در بین بشر هست اما به این نقش آن کمتر توجه شده و اگر شده بود ، وضع فکری و اجتماعی و معیشتی بشر اینگونه که هست نبود.
ظلم ، زور ، قدرت
در رابطه با آیه 4 «ظلم»، عمل کافران است که در رابطه با قرآن ، تعریفی مغایر حقیقت از آن ارائه کردهاند ، و «زور»، خودِ «گواهی دادن» به آن تعریف ظلمآمیز است .
البته مطابق اصطلاح عمومی ما ، امروز ، «زور» ، با «قوت» مترادف است که این یک غلط مصطلح است و تدریجاً شکل گرفته و چون در طول زمان صاحبان قدرت زور میگفتهاند ، این کلمه با قوت و قدرت مترادف شده و تدریجاً معنی مصطلح حاضر را به خود گرفته است.
«هر چه بخواهند» خواهند داشت
جمله فوق در آیه 16 را قبلاً در سوره ق دیدیم، این تعبیر، به تنهایی، از همه توصیفات مربوط به نعمتهای بهشتی بالاتر است.
جمع بندی و تفسیر
بسم الله الرحمن الرحيم
پر برکت است کسي که آن فرقان را بربنده اش نازل کرد تا براي جهانيان هشدار دهنده اي باشد (1){همان کسي که فرمانروائي آسمانها وزمين ازاوست و فرزندي برنگرفته، و در فرمانروائي شريکي ندارد، و همه چيز را آفريده، وبخوبي تدبير کرده است} (2) و خداياني غير از او به پرستش گرفته اند که چيزي نمي آفرينند و خودشان آفريده ميباشند و درباره خويش نه مالک نفعي و نه ضرري و نه مرگي و نه زندگيي و نه برانگيختگيي مي باشند (3) و کافران ميگويند اين (قرآن) چيزي جز دروغي که به خدا نسبت داده نيست و ديگراني هم در مورد آن ياريش کرده اند. البته آن(کافر) ها مرتکب ظلمي شده اند و سخن زوري گفته اند (4) و ميگويند (قرآن) افسانه هائي از گذشتگان است که مي نويسد و صبح و شب بر او خوانده ميشود (5) بگو آنرا کسي که نهاني هاي آسمان ها و زمين را ميداند نازل کرده که آمرزشگري مهربان است (6) و ميگويند اين چه رسولي است که غذا ميخورد و در بازارها رفت و آمد ميکند، پس چرا فرشته اي همراه او فرستاده نشده تا در هشدار دادن با او همراه باشد؟(7) يا چرا گنجي برايش افكنده نشده يا اينکه باغي ندارد که از آن بخورد؟ و ظالمان گفتند جز اين نيست که شما از شخصي جادو زده پيروي مي کنيد (8) ببين چگونه برايت مثل هائي ميزنند و گمراه شده اند و نميتوانند راه را پيدا کنند (9) پربرکت است کسي که اگر بخواهد چيزهائي بهتر از آن را برايت قرار ميدهد، بهشتهايي که از کف آنها نهرها جاريست و برايت قصرهائي مهيا ميكند (10) بلکه قيامت را تکذيب مي کنند و ما نيز براي تکذيب کنندگان آتشي افروخته آماده کرده ايم (11) كه حتي وقتيکه از مکاني دور نيز آنها را ببيند، غضب و جوش و خروشي هولناک از آن ميشنوند (12) و هنگاميکه دست بسته به محل تنگي در آن انداخته شوند آرزوي هلاکت ميکنند (13) اينک فقط يکبار آرزوي هلاکت نكنيد بلکه اين آرزو را بسيار خواهيد نمود (14) {بگو آيا اين بهتر است يا بهشت جاوداني که به تقوا پيشگان وعده داده شده که پاداش و سرانجام آنهاست؟(15) که در آن هر چه بخواهند خواهند داشت و در آن جاودانند و وعده ايست که انجام آن بر عهده پروردگارت ميباشد }(16) و روزي که آنها را و نيز آنچه را که غير از خداوند ميپرستيدند جمع کند و بگويد آيا شما بوديد که بندگانم را گمراه کرديد يا خودشان از آن راه گمراه شدند؟(17) و گويند منزهي ، ما را نميرسد که جز تو اوليائي بگيريم وليکن آنها و پدرانشان را برخوردار کردي ، تا اينکه آن پند را فراموش کردند و دچار هلاکت شدند (18) آنها گفته هاي شما را تکذيب مي کنند و شما نميتوانيد آن (عذاب) را برگردانيد و نميتوانيد ياري بجوئيد و کسي از شما که ظلم کند عذابي بزرگ به او مي چشانيم (19)
فرقان2 آیات20تا62
وَما أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْأَسْوَاقِ وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ وَكَانَ رَبُّكَ بَصِيرًا ﴿20﴾ وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءنَا لَوْلَا أُنزِلَ عَلَيْنَا الْمَلَائِكَةُ أَوْ نَرَى رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّا كَبِيرًا ﴿21﴾ يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلَائِكَةَ لَا بُشْرَى يَوْمَئِذٍ لِّلْمُجْرِمِينَ وَيَقُولُونَ حِجْرًا مَّحْجُورًا ﴿22﴾ وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاء مَّنثُورًا ﴿23﴾ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُّسْتَقَرًّا وَأَحْسَنُ مَقِيلًا ﴿24﴾ وَيَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَاء بِالْغَمَامِ وَنُزِّلَ الْمَلَائِكَةُ تَنزِيلًا ﴿25﴾ الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمَنِ وَكَانَ يَوْمًا عَلَى الْكَافِرِينَ عَسِيرًا ﴿26﴾ وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا ﴿27﴾ يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا ﴿28﴾ لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولًا ﴿29﴾ وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا ﴿30﴾ وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا مِّنَ الْمُجْرِمِينَ وَكَفَى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَصِيرًا ﴿31﴾ وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا ﴿32﴾ وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا ﴿33﴾ الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلَى وُجُوهِهِمْ إِلَى جَهَنَّمَ أُوْلَئِكَ شَرٌّ مَّكَانًا وَأَضَلُّ سَبِيلًا ﴿34﴾ وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِيرًا ﴿35﴾ فَقُلْنَا اذْهَبَا إِلَى الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْمِيرًا ﴿36﴾ وَقَوْمَ نُوحٍ لَّمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ عَذَابًا أَلِيمًا ﴿37﴾ وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَيْنَ ذَلِكَ كَثِيرًا ﴿38﴾ وَكُلًّا ضَرَبْنَا لَهُ الْأَمْثَالَ وَكُلًّا تَبَّرْنَا تَتْبِيرًا ﴿39﴾ وَلَقَدْ أَتَوْا عَلَى الْقَرْيَةِ الَّتِي أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَفَلَمْ يَكُونُوا يَرَوْنَهَا بَلْ كَانُوا لَا يَرْجُونَ نُشُورًا ﴿40﴾ وَإِذَا رَأَوْكَ إِن يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا ﴿41﴾ إِن كَادَ لَيُضِلُّنَا عَنْ آلِهَتِنَا لَوْلَا أَن صَبَرْنَا عَلَيْهَا وَسَوْفَ يَعْلَمُونَ حِينَ يَرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِيلًا ﴿42﴾ أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا ﴿43﴾ أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا ﴿44﴾ أَلَمْ تَرَ إِلَى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاء لَجَعَلَهُ سَاكِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلًا ﴿45﴾ ثُمَّ قَبَضْنَاهُ إِلَيْنَا قَبْضًا يَسِيرًا ﴿46﴾ وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا ﴿47﴾ وَهُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء طَهُورًا ﴿48﴾ لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِيَّ كَثِيرًا ﴿49﴾ وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا ﴿50﴾ وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ نَذِيرًا ﴿51﴾ فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا ﴿52﴾ وَهُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَيْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا ﴿53﴾ وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْمَاء بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا وَكَانَ رَبُّكَ قَدِيرًا ﴿54﴾ وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنفَعُهُمْ وَلَا يَضُرُّهُمْ وَكَانَ الْكَافِرُ عَلَى رَبِّهِ ظَهِيرًا ﴿55﴾وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا ﴿56﴾ قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَن شَاء أَن يَتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا ﴿57﴾ وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَكَفَى بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِيرًا ﴿58﴾ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِيرًا ﴿59﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا ﴿60﴾ تَبَارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمَاء بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُّنِيرًا ﴿61﴾ وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِّمَنْ أَرَادَ أَن يَذَّكَّرَ أَوْ أَرَادَ شُكُورًا ﴿62﴾
ای پیامبر! قبل از تو نيز هيچ رسولي را نفرستاديم مگر اينکه آنها نيز غذا ميخوردند و در بازارها راه ميرفتند و بعضي از شما را براي بعضي ديگر مايه آزمون قرار داديم که آيا صبر خواهيد کرد؟ و پروردگارت بيناست (20) و آنآنکه اميدي به لقاي ما ندارند ميگويند چرا ملائکه بر ما نازل نميشود يا پروردگارمان را نمي بينيم؟ اینها خود را در نزد خويش خيلي بالا گرفته اند و بسيار زياده روي کرده اند (21) روزي که ملائکه را ببينند آنروز ديگر براي گناهکاران نويدي نخواهد بود و به ملائکه خواهند گفت عذابم مکن. عذابم مکن (22) و به اعمالشان خواهيم پرداخت و آنرا مانند گرد و غباري نابود خواهيم نمود (23) در آنروز بهشتيان قرار گاه خوب و استراحتگاه عالی خواهند داشت (24) و روزي که آسمان با ابر شکافته شود و ملائکه به وجهي حيرت انگيز نازل شوند (25) آن روز فرمانروائي به حق و خاص خداوند است و براي کافران روزي سخت خواهد بود (26) و روزي که ظالم بر دستهايش مي کوبد و ميگويد ايکاش با پيغمبر يک راهي در پيش ميگرفتم (27) واي بر من. اي کاش فلاني را دوست نميگرفتم (28) که مرا پس از آن پندي که بسويم آمده بود گمراه کرد و شيطان انسان را بحال خود رها ميکند (29) و پيغمبر ميگويد پروردگارا قوم من از اين قرآن دوري گزيدند (30) و چنين است که براي هر پيغمبري دشمني از گناهکاران قرار داديم و پروردگار تو براي هدايت و ياري کافيست (31) و کافران ميگويند چرا قرآن يکباره بر او نازل نشده؟ براي آنکه قلب تو را بوسيله آن تثبيت کنيم و آنرا به آرامي بر تو خوانديم (32) و کافران با هيچ مَثَلِ تحقیرآمیزی به تو رو نمي كنند مگر اينکه ما حق را با بهترين آبرو برايت مي آوريم (33) آنانکه بر رويهايشان بسوي جهنم کشيده ميشوند جايگاه شان بدتر و خودشان گمراه ترند(34) ای پیامبر! بیاد آر که آن کتاب را به موسي داديم و برادرش را نيز کمک کارش نموديم (35) و گفتيم بسوي قومي که آياتمان را تکذيب کردند برويد و سپس فرعونیان را به وضعي عجيب هلاکشان نموديم (36) و قوم نوح نيز که پيامبران را تکذيب کردند غرقشان کرديم و آنها را براي مردم نشانه اي قرار داديم و براي ظالمان عذابي دردناک آماده نموديم (37) و نيز قوم عاد و قوم ثمود و اصحاب رسّ را و اقوام زيادي که بين آنها بودند را نیز (38) و براي همگي آنها مثل ها زديم و همگي را نابود کرديم (39) و حتما بر آن شهري که باراني بد بر آن بارانده شده است گذر کرده اند. آيا آنرا نديده اند؟ البته کار اینان به این چیزها درست نمیشود زیرا زنده شدن پس از مرگ را باور ندارند (40) و هنگاميکه مي بينندت به مسخره ات ميگيرند و میگوینداين است که خداوند بعنوان پيامبر برانگيخته است؟ (41) نزديک بود ما را هم اگر بر عقیده مان پایداری نکرده بوديم از خدايانمان منصرف کند و بزودي وقتي که آن عذاب را ببينند خواهند دانست چه کسي گمراه تر است (42) نظرت راجع به کسي که خواسته دل خويش را خداي خويش بگيرد چيست؟ آيا تو نگهبان اوئي؟ (43) شايد مي پنداري که اکثر آنها مي شنوند و تعقل مي کنند، نه! آنها جز مانند چارپايان نيستند، بلکه گمراهترند (44) آيا نمي بيني پروردگارت چگونه سايه را ميکَشد و اگر ميخواست آنرا ساکن قرار ميداد، آنگاه آفتاب را راهنماي آن قرار داده؟(45) آنگاه آنرا به گرفتني ملايم بسوي خويش می برد؟ (46) و هموست که شب را براي شما لباسي و خواب را آرامشي و روز را زندگي دوباره اي قرار داد (47) و هموست که بادها را قبل از باران رحمتش بعنوان نويد دهنده فرستاد و از آسمان آبي پاک کننده نازل نمود (48) تا بوسيله آن سرزمين مرده را زنده نموده و بسياري از چارپايان و آدمياني را که آفريده سيراب كند (49) ای پیامبر! اینک این قرآن را بينشان گردانديم شايد پند گيرند. اما اکثر مردم شانه خالي کردند و جز ناسپاسي کاري نکردند (50) و اگر ميخواستيم در هر شهري هشدار دهنده اي برمي انگيختيم (51) پس، از کافران اطاعت مکن و بوسيله آن قرآن با آنان جهادي بزرگ كن (52) و هموست که دو دريا را بهم آميخت، اين يکي شيرين گوارا و ديگري شورِ تلخ. و بين آنها حائلي قرار داد و چيزي که انگار بوسيله آن هر يک به ديگري ميگويد دور باش دور باش (53) و هموست که از آب بشري آفريد و او را مایه نسب و سبب نمود ، و پروردگار تو قدرتمند است (54) و آنها بجز خداوند چيزهائي را عبادت مي کنند که نفع و ضرري برايشان ندارد و آنگاه کافران علیرغم پروردگار از بتان پشتيباني ميکنند (55) و تو را جز بعنوان مژده دهنده و هشدار دهنده اي نفرستاده ايم (56) بگو از شما مزدي نميخواهم مگر اينکه کسي بخواهد بسوي پروردگارش راهي بجويد (57) ای پیامبر! بر آن زنده اي که مرگ ندارد توکل کن و به ستايشش تسبيح گوي و همو براي آگاهي بر گناهان بندگان خويش بس است (58) همانکه آسمان ها و زمين و ما بين آنها را در شش مرحله آفريد و سپس به عرش پرداخت، او خداي رحمان است. درباره او از كسي بپرس که آگاه است (59) وقتي که به آنها گفته شود براي خداوند رحمان سجده کنيد ميگويند رحمان چيست؟ آيا به چيزي که شما ميگوييد سجده کنيم؟ و نفرتشان بيشتر ميشود (60) پربرکت است آنکه در آسمان برج هائي و در آن چراغي و ماهي نوراني قرار داد (61) و هموست که شب و روز را جايگزين يکديگر قرار داد، براي کسي که بخواهد پند گيرد يا شکر گزارد (62)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند.
درب: اي پيامبر! ايرادهايي که به تو مي گيرند بيجاست و در قيامت پشيمان خواهند شد و خداوند پيامبران را موفق کرد ومخالفانش را مغلوب نمود. در مورد تونيز چنين خواهد کرد ، پس صبر کن و چنین بگو، و اي مردم خداوند و نعمت هایش چنين است دست از لجبازي برداريد و به رسولش بگرويد .
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مسلمانان ! اهمیت قرآن را درک کنید ودرهرچیزی که در آن اختلاف پیدا کردید به قرآن مراجعه کنید و چیزی را که موافق قرآن است درست بدانید و طرف دیگر را مردود بشناسید و ای پیامبر ! به کافران و رفتارهایشان وسخنان شان چندان اهمیتی مده .
زیرا که ذاتا اهمیتی ندارند و عاقبت شان هم این است .
در این پاراگراف : نمونههایی از ایرادهای بیجای کافرانه به پیامبر(ص) و دلداریهای خداوند به آن حضرت را ذکر میفرماید با خطابی به آنحضرت که ای پیامبر ! به کافران و رفتارهایشان وسخنان شان چندان اهمیتی مده ، عاقبت همانندان شان راهم که میدانی . دل خوش دار که تو را برای چنین نقش عظیمی پسندیده ایم ولی همانطورکه می بینی هنوز تا تکمیل ماموریتت خیلی مانده ، پس ، بازهم حوصله کن واگر دررابطه با رسالتت درخواستی داری از پروردگارت بخواه که به اوضاع واحوالت خبیر است .
3 - سوالات
1 – در آیه 33 ، سه اصطلاح دیده میشود : مَثَل ، حق ، تفسیر . جایگاه هریک را در رابطه با پیامبر (ص) مشخص کنید .
2 - «ه» در «له» (آیه 39) اشاره به چه دارد؟ (داستان های اقوام هلاک شده قبلی؟ یا . . . ؟)
3 – در تفاسیر ، در باره سوال قبلی چه گفته اند و ارزیابی شما در باره جواب هریک از آنها چیست ؟
4-«اسئل» (آیه59) امر به «سوال» (پرسش) است یا «درخواست»؟
5-«به» (آیه59) از لحاظ «دستور زبان»ی چه نقشی دارد؟
6-ارتباط بین ذکر و شکر را (درآیه62) با شب و روز بیان کنید .
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 21 فهمیده میشود یکی از علل اصرار برکفر فعالان کفر خودبزرگ بینی ای بوده که آنها دچارش بوده اند .
از آیه 32 فهمیده میشود اینکه قرآن تدریجا نازل میشد و ناظر به اوضاع و احوال زمان و مکان بوده ، فعالان کفر را خیلی عصبانی مینموده زیرا نمی توانستند تکلیف خود را با قرآن روشن کنند .
از آیه های 41 و 42 فهمیده میشود فعالان کفر دائما آنحضرت را مسخره میکردند و او را مناسب رسالت تلقی نمیکردند و از خودشان خیلی ممنون بودند که گوش به حرف او نداده اند .
از آیه های 43 و 44 فهمیده میشود اصرار فعالان کفر بر مشی شان هیچ عنصر عاقلانه نداشت و فقط بر خواسته دل (که ناشی از موقعیت شان بود و می ترسیدند از دست برود) بود .
از آیه 52 فهمیده میشود یک نقطعه عطفی در اوضاع و احوال اردوگاه اسلام اتفاق افتاده که به آنحضرت نه تنها هرگونه مماشات و معامله با اردوگاه کفر را ممنوع میکند بلکه جهادی بزرگ «بوسیله آن» را توصیه میفرماید و از قرائن چنین بر می آید که منظور از «بوسیله آن» ، قرآن است . به عبارت دیگر به آنحضرت گوشزد میفرماید که این قرآن و تاثیر به قول مخالفانت سحر آسای آن سلاح تو است .
از آیه 56 مفهوم میشود که حدود ماموریت آنحضرت را در دو محور مثبت و منفی دارد بازهم برای آنحضرت تشریح میکند .
از آیه 57 معلوم میشود دارد به آنحضرت یاد میدهد که چگونه برای مخاطبان جا بیاندازد که گرایش آنها برایشان هزینه ای نخواهد داشت .
در آیه 58 به آنحضرت یادآوری میکند جز خداوند به هیچ جائی امید نبندد .
از آیه 60 فهمیده میشود به مرور فعالان کفر از تعالیم وحی نفرت پیدا کرده و با آن تعالیم نه تنها رابطه ای برقرار نمیکردند بلکه در آن تهدیدی هم میدیدند که مبادا به سبب آن زیر دست آنحضرت شوند .
5 - کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
آنچه بین آیه های 21 تا 32 است، پرانتزی است و دلیلش را نیز بارها کردیم .
آیات 50 تا 52 بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند و دلیل آن را بارها در بخش های نظیر دیگر عرض کردهایم.
آیه 59 فرع بر آیه 58 است و این واضح است.
دو آیه 61 و 62 نیز بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند و دلیلش را بارها عرض کرده ایم .
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَما أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْأَسْوَاقِ وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ وَكَانَ رَبُّكَ بَصِيرًا ﴿20﴾ وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءنَا لَوْلَا أُنزِلَ عَلَيْنَا الْمَلَائِكَةُ أَوْ نَرَى رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّا كَبِيرًا ﴿21﴾
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند.
درب: اي پيامبر! ناراحت مباش، ايرادهايي که به تو مي گيرند بيجاست.
2
يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلَائِكَةَ لَا بُشْرَى يَوْمَئِذٍ لِّلْمُجْرِمِينَ وَيَقُولُونَ حِجْرًا مَّحْجُورًا ﴿22﴾ وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاء مَّنثُورًا ﴿23﴾ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُّسْتَقَرًّا وَأَحْسَنُ مَقِيلًا ﴿24﴾ وَيَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَاء بِالْغَمَامِ وَنُزِّلَ الْمَلَائِكَةُ تَنزِيلًا ﴿25﴾ الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمَنِ وَكَانَ يَوْمًا عَلَى الْكَافِرِينَ عَسِيرًا ﴿26﴾ وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا ﴿27﴾ يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا ﴿28﴾ لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولًا ﴿29﴾ وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا ﴿30﴾
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند.
درب: این عاقبت کافران است.
3
وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا مِّنَ الْمُجْرِمِينَ وَكَفَى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَصِيرًا ﴿31﴾ وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا ﴿32﴾ وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا ﴿33﴾ الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلَى وُجُوهِهِمْ إِلَى جَهَنَّمَ أُوْلَئِكَ شَرٌّ مَّكَانًا وَأَضَلُّ سَبِيلًا ﴿34﴾ وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِيرًا ﴿35﴾ فَقُلْنَا اذْهَبَا إِلَى الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْمِيرًا ﴿36﴾ وَقَوْمَ نُوحٍ لَّمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ عَذَابًا أَلِيمًا ﴿37﴾ وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَيْنَ ذَلِكَ كَثِيرًا ﴿38﴾ وَكُلًّا ضَرَبْنَا لَهُ الْأَمْثَالَ وَكُلًّا تَبَّرْنَا تَتْبِيرًا ﴿39﴾ وَلَقَدْ أَتَوْا عَلَى الْقَرْيَةِ الَّتِي أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَفَلَمْ يَكُونُوا يَرَوْنَهَا بَلْ كَانُوا لَا يَرْجُونَ نُشُورًا ﴿40﴾ وَإِذَا رَأَوْكَ إِن يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا ﴿41﴾ إِن كَادَ لَيُضِلُّنَا عَنْ آلِهَتِنَا لَوْلَا أَن صَبَرْنَا عَلَيْهَا وَسَوْفَ يَعْلَمُونَ حِينَ يَرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِيلًا ﴿42﴾ أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا ﴿43﴾ أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا ﴿44﴾
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند.
درب: ای پیامبر! تکذیب و ایرادهای بیجای کافرانه چیز تازه ای نیست، و نتیجه اش هم مغلوبیت و عذاب اخروی است.
4
أَلَمْ تَرَ إِلَى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاء لَجَعَلَهُ سَاكِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلًا ﴿45﴾ ثُمَّ قَبَضْنَاهُ إِلَيْنَا قَبْضًا يَسِيرًا ﴿46﴾ وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا ﴿47﴾ وَهُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء طَهُورًا ﴿48﴾ لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِيَّ كَثِيرًا ﴿49﴾ وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا ﴿50﴾ وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ نَذِيرًا ﴿51﴾ فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا ﴿52﴾ وَهُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَيْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا ﴿53﴾ وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْمَاء بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا وَكَانَ رَبُّكَ قَدِيرًا ﴿54﴾ وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنفَعُهُمْ وَلَا يَضُرُّهُمْ وَكَانَ الْكَافِرُ عَلَى رَبِّهِ ظَهِيرًا ﴿55﴾
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند.
درب: ای پیامبر! خدایت اینقدر قدرتمند است، در مقابل مشکلات رسالت به او توکل کن.
5
وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا ﴿56﴾ قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَن شَاء أَن يَتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا ﴿57﴾ وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَكَفَى بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِيرًا ﴿58﴾ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِيرًا ﴿59﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا ﴿60﴾ تَبَارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمَاء بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُّنِيرًا ﴿61﴾ وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِّمَنْ أَرَادَ أَن يَذَّكَّرَ أَوْ أَرَادَ شُكُورًا ﴿62﴾
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند.
درب: ای پیامبر! به خودت سخت مگیر، و به خدای توانایت تکیه کن.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
موضوع آیه 21 فوق ذهنیات ما قرن بیست و یکمی ها هم هست چه رسد به مردم 1400 سال قبل.
همچنین است موضوع آیه های 22 و 23 و 24 و25 و 26 و 29 .
همچنین است آیه 33 و 34 .
همچنین است موقعیت آیه های 53 و 54 .
همچنین است موقعیت آیه های 59 و 61 .
7 - پیشگوئی های تحقق یافته
در رابطه با آیه 54 قبلاً در سوره علق خواندیم که خداوند انسان را از علق آفرید، بعداً در سوره یس خواندیم که از خاک آفرید و در اینجا در آیه 54 میخوانیم که از آب آفرید.
کدامش درست است؟ هر سه درست است و منشاء نزدیک آفرینش آدمی، علق است و منشاء دورتر آن نوعی ماده رسوبی است که در سوره یس به آن اشاره شده و منشاء باز هم دورتر از آن اب است که اگر نمیبود آن ماده رسوبی تشکیل نمیشد. و این نوع طرح مطلب، از معجزات علمی بارز قرآنی است که باید زیستشناسان درباره آن داد سخن دهند.
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 – ذکر نمونههایی از ایرادهای بیجای کافرانه به پیامبر(ص) و دلداریهای خداوند به آن حضرت
2 - ای پیامبر ! به کافران و رفتارهایشان وسخنان شان چندان اهمیتی مده ، عاقبت همانندان شان راهم که میدانی . دل خوش دار که تو را برای چنین نقش عظیمی پسندیده ایم ولی همانطورکه می بینی هنوز تا تکمیل ماموریتت خیلی مانده ، پس ، بازهم حوصله کن واگر دررابطه با رسالتت درخواستی داری از پروردگارت بخواه که به اوضاع واحوالت خبیر است .
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 20 تا 26 و آیه 31 و 34 تا 40 و 44 و 47 تا 49 و 55 تا 57 ، بقیه «برای اولین بار» است .
شرح مختصر
شکایت پیامبر(ص)
اگر به آیه 30 خوب دقت کنیم میبینیم ما مسلمانان تاکنون مشمول این شکایت پیامبر(ص) بودهایم.
زیرا تاکنون مسلمانان «زندگی» خویش را براساس قرآن مبتنی نکردهاند.
مثلاً نهایت مشغلههای فکری بسیاری از نوابغ ما حل مسائل فلسفی افلاطون و ارسطو و چگونگی تطبیق آنها با اسلام، و حتی و بدتر از آن، تطبیق اسلام با آراء آنها بوده است.
بحث در اینجا زیاد است و محل آن نیز در این مختصر نیست و همینقدر اشاره کافیست.
مثلاً در قرآن آمده زندگیشان را «بین خودشان بصورت شورا» اداره میکنند.
انصافاً در این 1400 و اندی سال، کجا مسلمانان بصورت شورائی زندگیشان را اداره کردهاند؟
در این 50 سال اخیر هم که در اینجا و آنجا انواعی از دموکراسی را دارند تجربه میکنند، اینهم مال اسلام نیست.
گرچه چیز خوبی است اما بر اثر پیاده کردن آن آیه نبوده بلکه تقلیدی است که از اقوام موفقتر دارد بعمل میآید.
انصافاً امروز زندگی مسلمانان ، بطور متوسط، «قرآنی» نیست و شکایت پیامبر که این قوم قرآن را مهجور گذاشته اند تا این لحظه درباره ما مسلمانان درست است مگر اینکه همتی کنیم و بعدها تغییر کند.
چرا قرآن یک دفعه نازل نمیشود؟
در رابطه با آیههای 32و33، اساساً چرا کفار این ایراد را گرفتند؟
مگر برای انبیاء دیگر، یکباره نازل شده بود؟
اساساً آنها با آن وضع علم و سوادشان (که در تمام مکه فقط هفت نفر که بتواند بخواند و بنویسد وجود داشت) در آن موقعیت بودند که بتوانند چنین چیزهائی را بدانند؟
آنهم چیزهائی که حتی ما هم پس از بیش از 1400 سال(قمری) پس از آنها و با اینهمه پیشرفت علمی و تکنولوژیک هنوز نمیدانیم؟
بطور قطع آنها در چنان موقعیتی نبودند که چنان چیزهائی را بدانند اما ما میتوانیم علت اینکه چنین ایرادی را گرفتند، حدس بزنیم.
آنها از حالت «زنده» و «تدریجی بودن نزول» و «سخن روز داشتن» قرآن کلافه شده بودند.
هر شایعه و توطئهای که ایجاد میکردند فردا آیهای نازل میشدو آن توطئه و شایعه را خنثی میکرد و هر ایرادی میگرفتند، جوابش میآمد و این بود که نمیدانستند این روند چقدر ادامه خواهد داشت و تا کجا پیش خواهد رفت که این ایراد را میگرفتند.
در حقیقت مشکل کفار آن دوره، یکی این بود که بعلت پویائی و زنده بودن مکانیزم نزول وحی، نمیتوانستند «برنامهریزی جامعی برای مقابله ایدئولوژیک با پیامبر» تدوین کنند و آیه 33 در این موضوع بخوبی گویاست.
البته اینکه فرموده: «قلب تو را بوسیلۀ آن تثبیت کنیم»، در حقیقت، عموم مخاطبان آن روز – مثلاً مسلمانان و مؤمنان – به این تعبیر سزاوارتر بودند.
دریافتهای کوتاه مستقیم
آیه 22: معلوم میشود در «آن روز» استعدادهای آدمی تغییر میکند، و افزایش مییابد، بطوری که قادر به دیدن ملائکه نیز میشوند.
آیه 25: ملائکهای که در اینجا مطرح است، غیر از ملائکهایست که در آیه 22 مطرح شده، و ظاهراً آنها مأموران و مدیران برگزاری قیامت هستند و با این مفهوم قبلاً آشنا شدهایم.
«خواسته دل خویش را خدای خویش بگیرد» یعنی چه؟
در رابطه با آیه 43 «خواسته دل خویش را خدای خویش بگیرد» یعنی چه؟
چنانکه در سوره ناس دیدیم، خداوند 3 نقش اصلی برای خویش تعریف کرده:
1- ربوبیت، 2- مُلک، 3- الوهیت.
«ربّ» به جنبههای مدیریتی و تدارکاتی و تهیه و برنامهریزی و مربیگری و این نوع مطالب نظر دارد.
«مَلِک» به جنبههای «قدرت» و امر و نهی اشاره میکند .
«اِلاه» به جنبههای عاطفی و پرستش و راز و نیاز توجه دارد.
در آیه 43 اشاره به «اِلاه» دارد و اینکه کسی خواستهاش را «اِلاه» گرفته باشد.
آنچه که در رابطه با «اِلاه» مطرح است قویترین رابطه عاطفی است.
عشق و پرستش!
نتیجه عشق و پرستش اطاعت بی چون و چراست. و کسی که «خواسته دلش را الاه خویش» گرفته یعنی اینکه از خواستههای دلش اطاعت بی چون و چرا میکند، یعنی خواستههای دلش را بجای خداوند نشانده است.
آب زیاد
در بسیاری از جاهای قرآن«دریا» یعنی «آب زیاد» . خداوند در سوره دخان که قبلاً دیدیم، معبر بنیاسرائیل را «دریا» خوانده در حالیکه میدانیم «رود» نیل بوده است.
بنابراین دو دریا بهم مربوطند اما بهم آمیخته نمیشوند یعنی در جائی، یا در جاهائی، دو آب زیاد هستند که با هم مجاورند اما مخلوط نمیشوند.
آب شیرین برای کشاورزی و نیز پرورش نوعی از ماهیهای آب شیرین مفید است.
اما آب شور برای کشاورزی مضر است اما برای پرورش ماهی پذیرای تنوع بیشتری است. مخلوط شدن آنها سبب از بین رفتن خواص مفید هر یک میشود که دیگر نه بدرد کشاورزی خواهد خورد و نه بدرد پرورش ماهیهای بسیار متنوع.
طرز قرار گرفتن این دو دریا نسبت به یکدیگر نیز طوریست که نمیتوانند با یکدیگر آنقدر ممزوج شوند که یکدیگر را از خاصیت بیاندازند.
چنین چیزی را همه جا میتوان یافت و مثلاً تالاب انزلی و خود بحر خزر یکی از مصادیق بارز و در دسترس آن است و حتماً از این نوع آبها در دنیا باز هم هست و قاعدتاً باید زیاد هم باشد.
نعمت بودن این امر هم از چند لحاظ است:
1- اینکه با هم مخلوط نمیشوند، وجه نعمت بودن آن این است که خواص هر دو برای استفاده ما محفوظ میماند.
2- اما اینکه با هم مربوط هستند، وجه نعمت بودن آن اینست که مخلوط بودن از لحاظ «حیاتِ آبی» یعنی زندگی ماهیها و تخمگذاری آنها و سایر مطالبی که به حوزه زیستشناسی مربوط است، فواید مهمی برای ما دارد که بهتر است در این قسمت زیستشناسان محترم اظهار نظر فرمایند.
تصور میشود اگر در این زمینه تحقیق کافی صورت گیرد، برگ زرین دیگری به کتاب قطور معجزات علمی قرآنی اضافه خواهد شد.
جمع بندی و تفسیر
و قبل از تو نيز هيچ رسولي را نفرستاديم مگر اينکه آنها نيز غذا ميخوردند و در بازارها راه ميرفتند و بعضي از شما را براي بعضي ديگر مايه آزمون قرار داديم که آيا صبر خواهيد کرد؟ و پروردگارت بيناست (20)و آنآنکه اميدي به لقاي ما ندارند ميگويند چرا ملائکه بر ما نازل نميشود يا پروردگارمان را نمي بينيم؟ خود را در نزد خويش خيلي بالا گرفته اند و بسيار زياده روي کرده اند (21){روزي که ملائکه را ببينند آنروز ديگر براي گناهکاران نويدي نخواهد بود و (به ملائکه) خواهند گفت عذابم مکن. عذابم مکن.(22) و به اعمالشان خواهيم پرداخت و آنرا مانند گرد و غباري (نابود) خواهيم نمود.(23) در آنروز،بهشتيان قرار گاه خوب و استراحتگاه بهتري خواهند داشت.(24) و روزي که آسمان با ابر شکافته شود و ملائکه به وجهي حيرت انگيز نازل شوند.(25) آن روز فرمانروائي به حق و خاص خداوند است و براي کافران روزي سخت خواهد بود.(26) و روزي که ظالم بر دستهايش مي کوبد و ميگويد ايکاش با پيغمبر يک راهي در پيش ميگرفتم.(27) واي بر من. اي کاش فلاني را دوست نميگرفتم.(28) که مرا پس از آن پندي که بسويم آمده بود گمراه کرد و شيطان انسان را بحال خود رها ميکند.(29) و پيغمبر ميگويد پروردگارا قوم من از اين قرآن دوري گزيدند.(30) و چنين است که براي هر پيغمبري دشمني از گناهکاران قرار داديم و پروردگار تو براي هدايت و ياري کافيست.(31)} وکافران ميگويند چرا قرآن يکباره بر او نازل نشده؟ براي آنکه قلب تو را بوسيله آن تثبيت کنيم و آنرا به آرامي بر تو خوانديم (32) و با هيچ مثلي به تو رو نمي كنند مگر اينکه ما حق آنرا با بهترين تفسير برايت مي آوريم (33){ آنانکه بر رويهايشان بسوي جهنم کشيده ميشوند بد جايگاه تر و گمراه ترند.(34)و آن کتاب را به موسي داديم و برادرش را نيز کمک کارش نموديم (35) و گفتيم بسوي قومي که آياتمان را تکذيب کردند برويد و سپس به وضعي عجيب هلاکشان نموديم (36) و قوم نوح نيز که پيامبران را تکذيب کردند غرقشان کرديم و آنها را براي مردم نشانه اي قرار داديم و براي ظالمان عذابي دردناک آماده نموديم (37) و (نيز) قوم عاد و قوم ثمود و اصحاب رس را و اقوام زيادي که بين آنها بودند (38) و براي همگي آنها مثل ها زديم و همگي را نابود کرديم (39) و حتما بر آن شهري که باراني بد بر آن بارانده شده است گذر کرده اند. آيا آنرا نديده اند؟ بلکه زنده شدن پس از مرگ را باور ندارند (40) و هنگاميکه مي بينندت به مسخره ات ميگيرند، (میگویند)اين است که خداوند بعنوان پيامبر برانگيخته است؟(41) نزديک بود ما را اگر بر آن صبر نکرده بوديم از خدايانمان اگر به آنها وفادار نمانده بوديم منصرف کند و بزودي وقتي که آن عذاب را ببينند خواهند دانست چه کسي گمراه تر است (42) نظرت راجع به کسي که خواسته دل خويش را خداي خويش بگيرد چيست؟ آيا تو نگهبان اوئي؟(43) شايد مي پنداري که اکثر آنها مي شنوند و تعقل مي کنند، جز مانند چارپايان نيستند، بلکه گمراهترند (44)آيا نمي بيني پروردگارت چگونه سايه را ميکشد و اگر ميخواست آنرا ساکن قرار ميداد، آنگاه آفتاب را راهنماي آن قرار داديم؟(45) آنگاه آنرا به گرفتني ملايم بسوي خويش گرفتيم (46) و هموست که شب را براي شما لباسي و خواب را آرامشي و روز را زندگي دوباره اي قرار داد (47) و هموست که بادها را قبل از (باران) رحمتش بعنوان نويد دهنده فرستاد و از آسمان آبي پاک کننده فرستاديم (48) تا بوسيله آن سرزمين مرده را زنده کنيم و بسياري از چارپايان و آدمياني را که آفريده ايم سيراب كنيم (49){و آن را بينشان گردانديم شايد پند گيرند. اما اکثر مردم شانه خالي کردند و جز ناسپاسي کاري نکردند.(50) و اگر ميخواستيم در هر شهري هشدار دهنده اي برمي انگيختيم.(51) پس، از کافران اطاعت مکن و بوسيله آن با آنان جهادي بزرگ كن}(52) و هموست که دو دريا را بهم آميخت، اين يکي شيرين گوارا و ديگري شور تلخ. و بين آنها حائلي قرار داد و (چيزي که انگار بوسيله آن هر يک به ديگري ميگويد) دور باش دور باش (53) و هموست که از آب بشري آفريد و او را نسبي و سببي نمود ، و پروردگار تو قدرتمند است (54) و آنها بجز خداوند چيزهائي را عبادت مي کنند که نفع و ضرري برايشان ندارد و آنگاه کافر ضد (خواست) پروردگارش پشتيباني ميکند (55)و تو را جز بعنوان مژده دهنده و هشدار دهنده اي نفرستاده ايم (56) بگو از شما مزدي نميخواهم مگر اينکه کسي بخواهد بسوي پروردگارش راهي بجويد (57)و بر آن زنده اي که مرگ ندارد توکل کن و به ستايشش تسبيح گوي و همو براي آگاهي بر گناهان بندگان خويش بس است.(58) {همانکه آسمان ها و زمين و ما بين آنها را در شش مرحله آفريد و سپس به عرش پرداخت، او خداي رحمان است. درباره او (از كسي) بپرس که آگاه است}(59) وقتي که به آنها گفته شود براي خداوند رحمان سجده کنيد ميگويند رحمان چيست؟ آيا به چيزي که شما ميگوييد سجده کنيم؟ و نفرتشان بيشتر ميشود (60) {پربرکت است آنکه در آسمان برج هائي و در آن چراغي و ماهي نوراني قرار داد.(61) و هموست که شب و روز را جايگزين يکديگر قرار داد، براي کسي که بخواهد پند گيرد يا شکر گزارد}(62)
فرقان3 آیات63تا77
وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا ﴿63﴾ وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا ﴿64﴾ وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا ﴿65﴾ إِنَّهَا سَاءتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا ﴿66﴾ وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا ﴿67﴾ وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا ﴿68﴾ يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَيَخْلُدْ فِيهِ مُهَانًا ﴿69﴾ إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴿70﴾ وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتَابًا ﴿71﴾ وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا ﴿72﴾ وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمًّا وَعُمْيَانًا ﴿73﴾ وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا ﴿74﴾ أُوْلَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا ﴿75﴾ خَالِدِينَ فِيهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا ﴿76﴾ قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا ﴿77﴾
بندگان خداوند رحمان همان کساني هستند که در روي زمين متواضعانه راه ميروند و اگر جاهلان خطابشان کنند سخني ملايم ميگويند (63) و همانها که براي پروردگارشان شب را به سجده و قيام به روز مي آورند (64) و همانها که ميگويند پروردگارا عذاب جهنم را از ما برطرف فرما زيرا که عذاب آن دست بردار نيست (65) و بد قرارگاه و بد جايگاهيست (66) و همانها که وقتي خرج ميکنند نه اسراف ميکنند و نه سخت ميگيرند و بين اين دو حالت معتدلند (67) و کساني که همراه خداوند معبود ديگري را عبادت نمي کنند و شخصي را که خداوند كشتنش را حرام كرده نمي کشند. مگر به حق. و زنا نميکنند و هر که چنين کند با آن گناه ملاقات خواهد کرد (68) عذابش در روز قيامت مضاعف خواهد بود و در آن به خواري جاودان خواهد ماند (69) مگر آنکس که توبه کند و ايمان بياورد و عمل صالح کند که خداوند بديهاي آنها را به نيکي بدل مي کند و خداوند آمرزشگر مهربان است (70) و کسي که توبه کند و عمل صالح انجام دهد حتما بسوي خداوند بازگشتي خوب نموده است (71) و همانها که گواه باطل نميشوند و هنگامي که از لغو گذر کنند گذري بزرگوارانه مي کنند (72) و همانها که چون به آيات پروردگارشان پندشان دهند کورکورانه نمي پذيرند (73) و همانها که ميگويند پروردگارا از همسرانمان و فرزندانمان روشني چشمي بما لطف کن و ما را از پيشوايان اهل تقوا قرار ده (74) آنها آن غرفه بهشتي را بخاطر صبري که کرده اند پاداش ميگيرند و در آنجا با خوش آمد و سلام روبرو مي گردند (75) در آن جاودان خواهند بود. و چه قرارگاه و موقعيت خوبي است (76)ای پیامبر! بگو اگر دعوت شما از سوي پروردگارم نبود قدر و منزلتي نداشتيد اينک که تکذيب کرديد، اين تکذيب بزودي همراهتان خواهد بود(77)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: خداوند کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب و مومنان را در دنيا موفق و در آخرت متنعم ميکند.
درب : اي مسلمانان! براي اينکه در دنيا و آخرت موفق باشيد مي بايد به چنين صفاتي آراسته شويد.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مسلمانان ! اهمیت قرآن را درک کنید ودرهرچیزی که در آن اختلاف پیدا کردید به قرآن مراجعه کنید و چیزی را که موافق قرآن است درست بدانید و طرف دیگر را مردود بشناسید و ای پیامبر ! به کافران و رفتارهایشان وسخنان شان چندان اهمیتی مده .
زیرا که ذاتا اهمیتی ندارند و عاقبت شان هم این است .
در پاراگراف 2 : نمونههایی از ایرادهای بیجای کافرانه به پیامبر(ص) و دلداریهای خداوند به آن حضرت را ذکر میفرماید با خطابی به آنحضرت که ای پیامبر ! به کافران و رفتارهایشان وسخنان شان چندان اهمیتی مده ، عاقبت همانندان شان راهم که میدانی . دل خوش دار که تو را برای چنین نقش عظیمی پسندیده ایم ولی همانطورکه می بینی هنوز تا تکمیل ماموریتت خیلی مانده ، پس ، بازهم حوصله کن واگر دررابطه با رسالتت درخواستی داری از پروردگارت بخواه که به اوضاع واحوالت خبیر است .
در این پاراگراف با ذکر مشخصات افراد مقبول مکتب و اینکه قدر و منزلت آدمی در نزد خداوند به اندازه سعی او در کسب این مشخصات است می فرماید ای مردم خود را با این الگوها از نو بسازید .
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیات 63 تا 77 فهمیده میشود مقارن نزول این آیات کیفیت اشخاص موجود در اردوگاه اسلام ارتقاء معنی داری یافته بود ، از سوره معارج که چک لیست مفصلی بود و سپس سوره مومنون و بالاخره تا اینجا به نظر میرسد کیفیت «فرد متوسط مومن» ارتقا؟ چشمگیری یافته است.
4 - کلید های تفسیری
پرانتزها : آیه 66 فرع بر آیه 65 است و این واضح است، همچنین است وضع آیات 69 تا 71 در مقابل آیه 68.نیز آیههای 75 و 76 فرع است بر مجموع آیات 63 تا 74.
5 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیات 63 تا 77 چِک لیستی آورده که دارندگان آن صفات ، کیفیت انسانی بالا و والائی دارند و خود درج این چک لیست نوعی پیشگوئی است که در حال تحقق دائمی است .
6 - آیات برجسته این پاراگراف
کل آیات این پاراگراف از آنجا که مورد اقبال هنرمندان خوشنویس و کاشیکار واقع شده و در برخی از مساجد و زیارتگاه ها دیده میشود جزء آیات برجسته قرآن کریم میباشد.
7 - آیات مشکل
آیه 77 از آنجا که مورد دو تفسیر دورازهم واقع شده، جزء آیات مشکل قرآنی میباشد.
8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 65 و 66 و 69 و 70 و 75 و 76 ، از آنجا که به موضوعاتی از موضوعات قیامتی اشاره دارند، و قیامت نیز هنوز واقع نشده و کسی تجربه ای از آنها ندارد، فوق ذهنیات کلیه انسانها تا روز قیامت است، چه رسد به نخاطبان اولیه.
همچنین است سه کلمه آخر آیه 77 که مکانیزم اجرائی آن تا کنون بطور دقیق فهم نشده، فوق ذهنیات ما قرن بیستمی هاست، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.
9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
اي مسلمانان! براي اينکه در دنيا و آخرت موفق باشيد مي بايد به چنين صفاتي آراسته شويد.
11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است .
شرح مختصر
«چک لیستِ» سطح بالاتر
توصیف روشن افراد مورد قبول مکتب را اول بار در سوره معارج دیدیم، با وعده احترام و بهشت برای واجدین آن صفات.
سپس توصیفی سطح بالاتر در سوره مؤمنون دیدیم با وعده رسیدن به «فردوس» که درجه خاصی است در بهشت و سطح آن از وعده ذکر شده در سوره معارج بالاتر است.
اینک در این سوره توصیفی باز هم بالاتر را میبینیم. چیزی که در این توصیفها نسبت به دو سوره یاد شده جدید است اینهاست:
1- تواضع،
2- شب زندهداری،
3- پناه بردن از عذاب جهنم به خدا،
4- میانهروی در خرج کردن،
5- دوری از شرک و دوری از قتل نفس،
6- اجتناب از گواهی زور،
7 – اجتناب از زنا،
8- توجه و تعمق در آیات الهی،
9- مواظبت از همسران و فرزندان از لحاظ دینی،
10- مواظبت بر اعمال تقوائی و پیشتازی در این مورد بطوریکه الگوی دیگران شوند.
نگاهی به لیست فوق نشان میدهد آدمهای موردنظر این بند در سطح بالائی از معرفت و علم و عمل هستند و لذا دوری از شرک و دوری از قتل نفس در ایجا باید معنیای بالاتر از چیزی داشته باشد که معمولاً از این کلمات و عبارات فهمیده میشود. شرک در اینجا باید چیزی ظریفتر از شرکی باشد که مردم عادی آن روزها دچار آن بودند.
در همین سوره ما با نوعی از شرک که لطیفتر از شرکهای عادی بود آشنا شدیم. مثلاً نشاندن خواستههای دل بجای خدا و پیروی بی قید و شرط از آن، که در چند آیه قبل دیدیم، شرک نیست؟ بله مانند بتپرستی صریح نیست اما چون اطاعت مخصوص خداست، اطاعت از مرجعِ دیگرِ غیر از خداوند، خود بخود نوعی از شرک خواهد بود اما این نوع شرک در مقایسه با شرک کلاسیک و شرک سنتی، البته نوع لطیفتر و مخفیتری از آن است و حتماً در اینجا برای این نوع اشخاص، در این بند، که اجلّ از شرک سنتی هستند، این نوع شرکهای لطیف و مخفی مورد نظر است، یعنی توحید و ایمان اینها بالاتر از توحید و ایمان متوسط است.
همچنین است راجع به قتل نفس. چنین اشخاصی بالاتر از این هستند که به قتل بپردازند و لذا باید در اینجا هم نوعی لطیفتر از قتل نفس سنتی و کلاسیک را جستجو کرد
و همچنین است راجع به «زنا» که در اینجا قاعدتاً باید نوعی خفیفتر موردنظر باشد.
در اینصورت، به زمینهچینی در اموری که به قتل نفس منتهی شود، یا آبروریزی غیر مجاز مؤمنان، و از این نوع اموری که از قتل نفس سنتی و کلاسیک لطیفتر و مخفیتر است بر میخوریم و معنی آیه این میشود که این نوع افراد، از این نوع کارها هم پرهیز میکنند.
قید «مگر به حق» هم لابد مربوط است به آنجاهائی که قوانین شرع اجازه میدهد مثلاً در مورد قصاص و دفاع و جهاد و غیره.
چنانکه دیده میشود، صفات مذکور صفاتی نیست که عدهزیادی واجد آن باشند و بهمین علت باید دانست که رسیدن به این درجه به این آسانیها نیست و «اخلاق عمومی» و «اخلاق متوسط» مسلمانان با این توصیفات فاصله زیادی دارد و لذا «بندگان رحمان» بسیار کم هستند و اگر کسی بخواهد واجد این صفات شود باید کوشش و مجاهدات قابل توجهی کند. اما آنچه در «چک لیست» سوره مؤمنون آمده، توسط عده بیشتری قابل عمل است. و جایزه آن نیز کوچک نیست و آنچه در سوره معارج آمده توسط اکثر آدمها قابل حصول است.
«ملاقات» با گناه خود
آنچه در آیه 68 میخوانیم که شخص با گناه خود «ملاقات» خواهد کرد،
البته تاکنون در آیات و سورههای قبل با این مفهوم آشنا شدهایم.
البته از اینکه این «دیدن» چگونه است، تصوری نمیتوانیم داشته باشیم زیرا قیامت هنوز بوقوع نپیوسته. اما از آیات قبلی در سورههای قبلی میتوانیم یک تصور اجمالی داشته باشیم.
مثلاً قبلاً خواندهایم که «بر شما نگهبانانی گماشته شده است» «گرامیانی که نویسندهاند» یا «هیچ کسی نیست مگر آنکه بر او نگهبانی گماشته شده است»
با توجه به این نوع آیات، کمترین تصوری که میتوانیم داشته باشیم نوعی تصویربرداری مانند ویدئو به ذهن میآید اما آنچه از آیه فهمیده میشود زندهتر و بالاتر و عینیتر است.
یعنی اینکه «خودِ اعمال» به نحوی حفظ میشوند و صاحب آنها، با آنها «ملاقات» میکند، و ما با این مفهوم در سوره زلزال که از اولین نزولات وحی بوده آشنا شدهایم. (لیروا اعمالهم)
دو معنی مختلف
در رابطه با آیه 77 مفسران قسمت اول این آیه را دو جور معنی کردهاند:
1- اگر دعایتان نبود شما نزد خداوند ارزشی نداشتید.
2- ارزش شما به این است که خداوند دعوتتان کرده است.
کدامیک درست است؟
هر دو نوع معنی، طرفداران قابل توجهی دارد، اما ما با توجه به «درس» و «درب»، معنی دوم را انتخاب کردیم.
«توجه» در نزد ما بمعنی این است که به چیزی رو میکنیم و در آن حال از چیزهای دیگر غافل میشویم.
البته خداوند بالاتر از آن است و توجهِ اینطوری ندارد اما توجه خدائی شاید به این معنی باشد که وقتی خداوند آدمی را دعوت به انجام کاری میکند، (مانند ایمان و عمل صالح و ...) این نشانه توجه خداوند به آدمی ، و در نتیجه، مایه ارزش آدمی است،
جمع بندی و تفسیر
و بندگان خداوند رحمان همان کساني هستند که در روي زمين متواضعانه راه ميروند و اگر جاهلان خطابشان کنند سخني ملايم ميگويند (63) و همانها که براي پروردگارشان شب را به سجده و قيام به روز مي آورند (64) و همانها که ميگويند پروردگارا عذاب جهنم را از ما برطرف فرما زيرا که عذاب آن دست بردار نيست (65) {و بد قرارگاه و بد جايگاهيست}(66) و همانها که وقتي خرج ميکنند نه اسراف ميکنند و نه سخت ميگيرند و بين اين دو حالت معتدلند (67) و کساني که همراه خداوند معبود ديگري را عبادت نمي کنند و شخصي را که خداوند (كشتنش را) حرام كرده نمي کشند. مگر به حق. و زنا نميکنند و هر که چنين کند با آن گناه ملاقات خواهد کرد (68) {عذابش در روز قيامت مضاعف خواهد بود و در آن به خواري جاودان خواهد ماند.(69) مگر آنکس که توبه کند و ايمان بياورد و عمل صالح کند که خداوند بديهاي آنها را به نيکي بدل مي کند و خداوند آمرزشگر مهربان است.(70) و کسي که توبه کند و عمل صالح انجام دهد حتما بسوي خداوند بازگشتي خوب نموده است}(71) و همانها که گواه باطل نميشوند و هنگامي که از لغو گذر کنند گذري بزرگوارانه مي کنند (72) و همانها که چون به آيات پروردگارشان پندشان دهند کورکورانه نمي پذيرند (73) و همانها که ميگويند پروردگارا از همسرانمان و فرزندانمان روشني چشمي بما لطف کن و ما را از پيشوايان اهل تقوا قرار ده (74) {آنها آن غرفه (بهشتي) را بخاطر صبري که کردند پاداش ميگيرند و در آنجا با خوش آمد و سلام روبرو مي گردند.(75) در آن جاودان خواهند بود. چه قرارگاه و موقعيت خوبيست}(76)بگو اگر دعوت شما (از سوي) پروردگارم نبود قدرو منزلتي نداشتيد اينک که تکذيب کرديد، (اين تکذيب) بزودي همراهتان خواهد بود(77)
سوره سجده
﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾
الم ﴿1﴾ تَنزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِن رَّبِّ الْعَالَمِينَ ﴿2﴾ أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ لِتُنذِرَ قَوْمًا مَّا أَتَاهُم مِّن نَّذِيرٍ مِّن قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ ﴿3﴾ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُم مِّن دُونِهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ ﴿4﴾ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاء إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ ﴿5﴾ ذَلِكَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ﴿6﴾ الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينٍ ﴿7﴾ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاء مَّهِينٍ ﴿8﴾ ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَّا تَشْكُرُونَ ﴿9﴾ وَقَالُوا أَئِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَئِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُم بِلِقَاء رَبِّهِمْ كَافِرُونَ ﴿10﴾ قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ ﴿11﴾ وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُؤُوسِهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ ﴿12﴾ وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴿13﴾ فَذُوقُوا بِمَا نَسِيتُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا إِنَّا نَسِينَاكُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿14﴾إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا* وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ ﴿15﴾ تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ ﴿16﴾ فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِيَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاء بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿17﴾ أَفَمَن كَانَ مُؤْمِنًا كَمَن كَانَ فَاسِقًا لَّا يَسْتَوُونَ ﴿18﴾ أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿19﴾ وَأَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ كُلَّمَا أَرَادُوا أَن يَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِيدُوا فِيهَا وَقِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِي كُنتُم بِهِ تُكَذِّبُونَ ﴿20﴾ وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ﴿21﴾ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن ذُكِّرَ بِآيَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنتَقِمُونَ ﴿22﴾ *: سجده واجبه
بسم الله الرحمن الرحيم
الم(1) فرو فرستادن اين کتاب که شکي در آن نيست از سوی پروردگار جهانيان است (2) شايد گويند آن را افترا بسته، ن، بلکه حق ، و از جانب پروردگارت است، تا قومي را که قبل از تو هشدار دهنده ای بسويشان نيامده بود هشدار دهي ، شايد هدايت يابند (3) خداوندي که آسمانها و زمين و آنچه را که بين آنهاست در شش مرحله آفريد، سپس به عرش پرداخت. غير از او سرپرست و شفيعي نداريد. آيا پند نمي گيريد؟(4) آن امر را از آسمان بسوي زمين تدبير ميکند،آنگاه در روزي که مقدار آن هزار سال از آن سالهائي است که مي شماريد، بسوي او بالا ميرود (5) اين خداوندِ داناي پنهانها و آشکارها است که همو پيروزمند مهربان است (6) که آفرينش هر چيزي را نيکو کرده و خلقت انسان را از گِل آغاز نموده (7) سپس نسل او را از خلاصه اي از آبي ضعيف قرار داد (8) سپس او را بپرداخت و از روحش در او دميد و برايتان گوش و چشمها و دلها قرار داد. چه کم شکر گزاريد(9) و کافران ميگويند: آيا وقتي که در زمين گم شديم، آيا در آفرينشي جديد در خواهيم آمد؟ بگو بله، ولی ضمنا این را هم بدان که آنها این سخن را از این جهت میگویند که به ملاقات پروردگارشان کافرند (10) بگو فرشته مرگ که بر شما گماشته شده، جان شما را دريافت مي کند آنگاه بسوي پروردگارتان باز مي گرديد (11) و ای پیامبر! اگر مي ديدي چگونه مجرمان سرشان را نزد پروردگارشان به زير انداخته و مي گويند پروردگارا اینک حقایق را ديديم و شنيديم، ما را بر گردان تا عمل شايسته اي کنيم که يقين پيدا کرده ايم (12) ای پیامبر! در آن روز به آنان جواب خواهیم داد که اگر مي خواستيم، هدايت هر کس را به او مي داديم، و ليکن اين حکم مقرر شده که جهنم از جنيان و آدميانی مانند شما پر شود (13) پس بسبب آنکه ملاقات امروزتان را فراموش کرديد، اين عذاب را بچشيد که ما نيز با شما طوری رفتار میکنیم که انگار فراموشتان کرده ايم، و عذاب جاودانه را بسبب آنچه که مي کرديد بچشيد (14) جز اين نيست: کساني به آيات ما مومنند هنگامي که به وسيله آن تذکر داده مي شوند به سجده مي افتند و پروردگارشان را تسبيح گويان ستايش مي کنند و هيچ گردنكشيی هم نمي کنند (15) پهلوهايشان را از رختخواب ها دور مي کنند، و پروردگارشان را با بيم و اميد مي خوانند، و از آنچه روزيشان کرده ايم در راه خدا هزينه مي کنند (16) ای پیامبر! هيچکس نمي داند به پاداش آنچه بجاي آورده، چه چشم روشنيهائي برايش نهان شده است (17) آيا آن کس که مومن است مانند گناه پيشه است؟ هرگز مساوي نيستند (18) آنانکه ايمان آورده و عمل شايسته کرده اند به جهت اعمالشان بهشت هاي جايگاه را خواهند داشت (19) اما آنآنکه گناه پيشه کردند جايگاهشان آتش خواهد بود، هر گاه که بخواهند از آن خارج شوند به آن برگردانده مي شوند و به آنان گفته مي شود بچشيد عذاب آتشي را که تکذيب مي کرديد (20) و ما البته عذاب نزديک تر را که هزیمت در جنگ یا مغلوبیت باشد زودتر از عذاب بزرگتر به آنها مي چشانيم شايد به راه حق باز گردند (21) و چه کسي ظالم تر است از آنکه به آيات پروردگارش تذکرش دهند اما روي بر گرداند؟ که البته از مجرمان انتقام مي گيريم (22)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اين جهان بستريست که کافران ومومنان در شرايط نسبتاً يکساني قرار مي گيرند تاواقعيت ها يشان در آخرت بروز کند.
درب : مفهوم فوق سخني جدي است زيرا از جانب خداوند است و اين خداوند ميتواند چنان کند ، و عاقبت کساني که به اين سخن اهميت نمي دهند و عاقبت کساني که اين سخن را جدي مي گيرند، می باید چنان تفاوتی داشته باشد .
2 - سوالات
1 – منظور از «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ» (آیه13) چیست؟ (پرکردن جهنم از همه بدکاران فقط؟ یا....؟)
2- دلیل قرآنی تان درصورتیکه گزینه اول را انتخاب کرده باشید چیست؟
3- « إِنَّا نَسِينَاكُمْ » (آیه14)چه نوعی از سخن است؟ (به زبان مخاطب؟ یا....؟) در صورتیکه گزینه اول را می پسندید آن را توضیح دهید .
4- در ابتدای آیه14 ، موضوع کدام کلیدفهم قرآن اتفاق افتاده است؟
5- منظوراز «ضللنا»(آیه10) چیست؟
6- حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟(هشدارنرم به کفار؟ هشــدار غلیظ؟ گفتگو؟ یا....؟)
7- منظوراز «لقاء» (آیه10) چیست؟
8-منظوراز کلّ مفهوم آیه13رابیان کنید .
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
در آیه 3 رویکرد فعالان کفر را باز میگوید و میگوید که آنان این قرآن را افترا تلقی میکنند و آن را تعلیل میکند به اینکه آنها قبل از پیامبر پیغمبری نداشته اند .
در آیه های 15 و 16 صفاتی از نخبه های موجود در اردوگاه ایمان را بر میشمارد که از صفات موجود در چک لیست هایی که تا کنون در سوره های قبل (معارج و مومنون و فرقان) دیده ایم بسیار بالاتر است .
4 - کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 12 فرع بر کلمه آخر آیه 11 است و این واضح است.
آیه 13 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است و دلیلش را در پاراگراف دوم سوره قبلی ببینید.
آیه 14 ادامه مطلب آیه 12 است و لذا آن نیز فرع بر آیه 11 میباشد.
آیه 16 فرع بر آیه 15 است و این واضح است، و آیههای 17 و 18 بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند.
آیه 21 نیز فرع بر آیه 20 است و این نیز واضح است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
الم ﴿1﴾ تَنزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِن رَّبِّ الْعَالَمِينَ ﴿2﴾ أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ لِتُنذِرَ قَوْمًا مَّا أَتَاهُم مِّن نَّذِيرٍ مِّن قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ ﴿3﴾
درس: اين جهان بستريست که کافران ومومنان در شرايط نسبتاً يکساني قرار مي گيرند تاواقعيت ها يشان در آخرت بروز کند.
درب: مردم در این جهان دعوت شده اند که در قرآن بیندیشند تا حقانیت آن را درک کنند، و عده ای این حقانیت را تکذیب میکنند.
2
اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُم مِّن دُونِهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ ﴿4﴾ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاء إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ ﴿5﴾ ذَلِكَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ﴿6﴾ الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينٍ ﴿7﴾ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاء مَّهِينٍ ﴿8﴾ ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَّا تَشْكُرُونَ ﴿9﴾ وَقَالُوا أَئِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَئِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُم بِلِقَاء رَبِّهِمْ كَافِرُونَ ﴿10﴾ قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ ﴿11﴾ وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُؤُوسِهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ ﴿12﴾ وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴿13﴾ فَذُوقُوا بِمَا نَسِيتُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا إِنَّا نَسِينَاكُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿14﴾
درس: اين جهان بستريست که کافران ومومنان در شرايط نسبتاً يکساني قرار مي گيرند تاواقعيت ها يشان در آخرت بروز کند.
درب: خداوندی که چنین علم و قدرتی دارد میتواند قیامت را نیز برقرار کند.
3
إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ ﴿15﴾ تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ ﴿16﴾ فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِيَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاء بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿17﴾
درس: اين جهان بستريست که کافران ومومنان در شرايط نسبتاً يکساني قرار مي گيرند تاواقعيت ها يشان در آخرت بروز کند.
درب: آنهائی که در این جهان چنین رفتاری دارند به درک حقایق نزدیکترند.
4
أَفَمَن كَانَ مُؤْمِنًا كَمَن كَانَ فَاسِقًا لَّا يَسْتَوُونَ ﴿18﴾ أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿19﴾ وَأَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ كُلَّمَا أَرَادُوا أَن يَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِيدُوا فِيهَا وَقِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِي كُنتُم بِهِ تُكَذِّبُونَ ﴿20﴾ وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ﴿21﴾ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن ذُكِّرَ بِآيَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنتَقِمُونَ ﴿22﴾
درس: اين جهان بستريست که کافران ومومنان در شرايط نسبتاً يکساني قرار مي گيرند تاواقعيت ها يشان در آخرت بروز کند.
درب: رفتارهای متفاوت در این جهان به نتایج خیلی متفاوت در آن جهان منجر میشود.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه های 15 تا 17 نیز مورد اقبال هنرمندان قرار گرفته اند، ولی علاوه برآن یک نوع خاصیت «مو بر اندام راست کنی» نیز دارند که در کل قرآن کم نظیر است.
لذا از این لحاظ جزء آیات بسیار برجسته قرآنی میباشند.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 1 از حروف مقطعه است و مفاهیم آنها برای ما قرن بیست و یکمی ها روشن نشده، لذا به طریق اولی فوق ذهنیات مخاطبان اولیه نیز بوده است.
همچنین است از لحاظ فوق ذهنیات ما قرن بیست و یکمی ها بودن، آیه های 4 و 5 و 7 و 8 و 9 و 11 و 12 و 13 و 14 .
همچنین است آیه 17 .
همچنین است آیه های 18 و 19 و 20 و 21 .
7 - پیشگوئی های تحقق یافته
در رابطه با آیه 21 امروز معلوم است که منظور از «عذاب نزدیکتر» همان کشته شدن سران کفار و مشرکین در جنگ بدر و شکست آنها در فتح مکه است .
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - مفهوم فوق (اين جهان بستري است که کافران ومومنان در شرايط نسبتاً يکساني قرار مي گيرند تاواقعيت هاشان در آخرت بروز کند – که از عصاره محتوای سوره برگرفته شده) سخني جدي است زيرا از جانب خداوند است
2 - اين خداوند ميتواند چنان کند
3 - عاقبت کساني که به اين سخن اهميت نمي دهند و عاقبت کساني که اين سخن را جدي مي گيرند، می باید چنان تفاوتی داشته باشد
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 3 تا 6 و 10 و 12 و 14 و 18 و 19 و 22 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
صفات و افعال الهی
صفاتی که از خداوند که در این پاراگراف ذکر شده عبارت است از:
1- آسمانها و زمین و آنچه که بین آنهاست را در شش مرحله آفرید، 2- به عرش پرداخت، 3- شفیع است، 4- سرپرست است، 5- آن امر را از آسمان بسوی زمین تدبیر میکند (آنگاه در روزی که مقدارش هزار سال از سالهائی است که میشمارید بسوی او بالا میرود)، 6- دانای پنهان و آشکار است، 7- عزتمند مهربان است، 8- آفرینش هر چیز را نیکو کرده است،
9- خلقت انسان را از گِل آغاز کرده، 10- نسل انسان را از آبی ضعیف قرار داد، 11- سپس انسان را پرداخت، 12- از روح خود در انسان دمید، 13- برای انسان گوش و چشمها و دلها قرار داد.
اگر بخواهیم این صفات را به نوعی دستهبندی مرتبط و منطقی منظم کنیم اینطور میشود:
صفات شخصی خداوند: 1- دانای پنهان و آشکار، 2- عزتمند مهربان، 3- سرپرست، 4- شفیع.
صفات آفریدگاری: 1- آسمانها و زمین و آنچه که بین آنهاست را در شش روز آفرید، 2- به عرش پرداخت، 3- آن امر را از آسمان بسوی زمین تدبیر میکند (آنگاه در روزی که مقدارش هزار سال از سالهائی است که شما میشمارید بسوی او بالا میرود)، 4- آفرینش همه چیز را نیکو کرده.
آفرینش انسان: 1- آفرینش انسان را از گِل آغاز کرده، 2- نسل انسان را از خلاصهای از آبی ضعیف قرار داده، 3- برای انسان گوش و چشمها و دلها قرار داده، 4- سپس انسان را پرداخته، 5- از روح خود در انسان دمیده.
و باز هم اگر بخواهیم موارد مشابه را ادغام کنیم چنین میشود:
صفات شخصی خداوند: علم، مهربانی (مهربان، سرپرست، شفیع)، قدرت (سرپرست، شفیع).
صفات آفریدگاری: آفرینش همه چیز، تدبیر امور همه چیز از آسمان بسوی زمین.
آفرینش انسان: آغاز آفرینش انسان از گِل، قرار دادن سیستم عادی آفرینشی انسان (نطفه، اعضاء، تکمیل، روح).
مفاهیمی مانند «شش روز»، «عرش»، آفرینش انسان از «گِل» و «خلاصهای از آبی ضعیف» را نیز در سورههای قبل دیده و در محل خویش شرح خلاصهای عرض کردهایم.
«چک لیستِ» باز هم سطح بالاتر
کیفیت صفاتی که در اینجا برای مؤمنان خاص ذکر شده از کیفیت مطالب آخرین سورهای که همین صفات برای آنان ذکر شده بسیار بالاتر است.
کافیست صفات مورد اشاره در این پاراگراف را با صفات اشاره شده در آخر سوره فرقان مقایسه فرمائید.
در اینجا نیز نماز شب، و انفاقات، تواضع سنگین و خضوع در مقابل خداوند، و دوری از تکبر، و نشان دادن واکنش بیاختیار هنگام متذکر شدن به آیات الهی، ذکر شده است اما کیفیت برخی از این حالات و اعمال، نسبت به موارد مشابه مذکور در انتهای سوره فرقان خیلی بالاتر است.
مثلاً مقایسه «پهلویشان را از رختخوابها دور میکنند» در مقایسه با «برای پروردگارشان با سجده و قیام شب زندهداری میکنند»، حالت ارادی مصممانهتری را نشان میدهد و نیز به سجده افتادن هنگام متذکر شدن به آیات الهی، کیفیت روحی دقیقتر و سرسپردگی غلیظتری را ارائه میکند.
«هیچ کس» نمیداند چه نعمتهایی برای این نوع مؤمنان در نظر گرفته شده
آنچه از نعمات بهشتی، که در سورههای مختلف تاکنون دیدهایم، در مقابل توصیفاتی که در بطن آیه 17 نهفته است، چیزی نیست.
توضیح اینکه نسبتِ جهان آخرت، به این جهان، بسیار بیشتر از نسبت این جهان است به جهانِ جنین داخل رحم.
چگونه میتوان این جهان را برای جنینی که داخل رحم است توصیف کرد؟ نمیشود. غیرممکن است. محال است.
لذا اینکه تاکنون در سورههائی بعضی از نعماتی را از بهشت برای ما شرح دادهاند که اشاره به نوشیدنیها و خوراکیهای عالی، احترام بسیار زیاد، رفاه عجیب، مصاحبتها و لذتهای معنوی بالا و والا داشته، در حقیقت در آن آیات «به زبان مخاطب» و «مطابق فهم شنونده» صحبت شده است.
اما در این آیه سطح فکر را بالاتر برده و گفته آنچه تاکنون خوانده و شنیدهاید، بجای خود، اما مطلب بالاتر از این چیزهاست و «هیچکس» نمیداند برای اعمالش چه نعماتی در انتظارش است و این «نمیداند» از جهت شدت عالی بودن و زیادیِ غیرقابل درک بودنِ آن نعمات است.
اگر فکر خود را روی کلمه «هیچکس» متمرکز کنید و شخصیتهای بزرگ بشری مانند علماء و انبیاء را نیز بنظر آورید که در داخل محدوده کلمه «هیچکس» قرار دارند، آن وقت میزانِ غیرقابل وصف بودن، و درجه شدّتِ عالی بودن، و عظمت غیرقابل درک آن نعمتها بهتر در ذهن خواهد نشست.
جمع بندی و تفسیر
بسم الله الرحمن الرحيم
الم(1) فرو فرستادن اين کتاب {که شکي در آن نيست} از سوی پروردگار جهانيان است (2) شايد گويند آن را افترا بسته (نه) بلکه حق ، و از جانب پروردگارت است، تا قومي را که قبل از تو هشدار دهنده بسويشان نيامده بود هشدار دهي ، شايد هدايت يابند (3) خداوندي که آسمانها و زمين و آنچه را که بين آنهاست در شش مرحله آفريد، سپس به عرش پرداخت. غير از او سرپرست و شفيعي نداريد. آيا پند نمي گيريد؟(4) آن امر را از آسمان بسوي زمين تدبير ميکند،آنگاه در روزي که مقدار آن هزار سال از آن سالهائي است که مي شماريد، بسوي او بالا ميرود (5) اين (خداوندِ) داناي پنهان و آشکار است که همو پيروزمند مهربان است (6) که آفرينش هر چيزي را نيکو کرده و خلقت انسان را از گِل آغاز نمود (7) سپس نسل او را از خلاصه اي از آبي ضعيف قرار داد (8) سپس او را بپرداخت و از روحش در او دميد و برايتان گوش و چشمها و دلها قرار داد. چه کم شکر گزاريد(9)و ميگويند: آيا وقتي که در زمين گم شديم، آيا در آفرينشي جديد در خواهيم آمد؟ (بله) بلکه آنها به ملاقات پروردگارشان کافرند (10) بگو فرشته مرگ که بر شما گماشته شده، (جان) شما را دريافت مي کند آنگاه بسوي پروردگارتان باز مي گرديد (11) {و اگر مي ديدي چگونه مجرمان سرشان را نزد پروردگارشان به زير انداخته و مي گويند پروردگارا ديديم و شنيديم، ما را بر گردان تا عمل شايسته اي کنيم که يقين پيدا کرده ايم.(12) و اگر مي خواستيم، هدايت هر کس را به او مي داديم،وليکن اين سخن از جانب من مقرر شده که جهنم را از جنيان و آدميان پر کنم.(13) پس بسبب آنکه ملاقات امروزتان را فراموش کرديد، (اين عذاب را) بچشيد که ما نيز فراموشتان کرديم،و عذاب جاودانه را بسبب آنچه که مي کرديد بچشيد}(14) جز اين نيست: کساني به آيات ما مومنند هنگامي که به وسيله آن تذکر داده مي شوند به سجده مي افتند و پروردگارشان را تسبيح گويان ستايش مي کنند و هيچ گردنكشي نمي کنند (15){پهلوهايشان را از رختخواب ها دور مي کنند، پروردگارشان را با بيم و اميد مي خوانند، و از آنچه روزيشان کرده ايم (در راه خدا)هزينه مي کنند.(16) هيچ کس نمي داند به پاداش آنچه بجاي آورده، چه چشم روشنيهائي برايش نهان شده است.(17) آيا آن کس که مومن است مانند گناه پيشه است؟ (هرگز) مساوي نيستند}(18) آنانکه ايمان آورده و عمل شايسته کرده اند به جهت اعمالشان بهشت هاي جايگاه را خواهند داشت (19) اما آنآنکه گناه پيشه کردند جايگاهشان آتش خواهد بود، هر گاه که بخواهند از آن خارج شوند به آن برگردانده مي شوند و به آنان گفته مي شود بچشيد عذاب آتشي را که تکذيب مي کرديد (20){و ما البته عذاب نزديک تر را زودتر از عذاب بزرگتر به آنها مي چشانيم شايد باز گردند}(21)و چه کسي ظالم تر است از آنکه به آيات پروردگارش تذکرش دهند اما روي بر گرداند؟ که البته از مجرمان انتقام مي گيريم (22)
سجده2 آیات23تا30
وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَلَا تَكُن فِي مِرْيَةٍ مِّن لِّقَائِهِ وَجَعَلْنَاهُ هُدًى لِّبَنِي إِسْرَائِيلَ ﴿23﴾ وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ ﴿24﴾ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴿25﴾ أَوَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنَا مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَسَاكِنِهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ أَفَلَا يَسْمَعُونَ ﴿26﴾ أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاء إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنفُسُهُمْ أَفَلَا يُبْصِرُونَ ﴿27﴾ وَيَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْفَتْحُ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿28﴾ قُلْ يَوْمَ الْفَتْحِ لَا يَنفَعُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِيمَانُهُمْ وَلَا هُمْ يُنظَرُونَ ﴿29﴾ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانتَظِرْ إِنَّهُم مُّنتَظِرُونَ ﴿30﴾
و آن کتاب را به موسي داديم ، و در آن بود که درباره ملاقات خداوند هيچ شکي نداشته باش ، و آن را هدايتي براي بني اسرائيل قرار داديم (23) واز بين آنها پيشواياني قرار داديم که به امر ما هدايت ميكردند ، چون صبور بودند و به آيات ما يقين داشتند (24) البته پروردگارت خودش در روز قيامت درباره آنچه که درباره آن اختلاف مي کرده اند بين آنها حکم خواهد کرد (25) مگر نمي دانند چه اقوامي را قبل از آنان هلاک کرده ايم که دارند در مسکن هاي آنها گام ميزنند؟ البته در اين موضوع نشانه هائي است. آيا نمي شنوند؟ (26) آيا نمي بينند که ما آب را به سوي زمين باير ميرانيم و بوسيله آن محصولي پديد ميآوريم که خودشان و چهارپايانشان از آن مينوشند؟ آيا نمي انديشند؟ (27) و ميگويند: پس اين فتح کي خواهد بود اگر راست ميگوئيد (28) بگو روز آن فتح ، ديگر ايمان آوردن بدرد کافران نخواهد خورد و مهلتي هم نخواهند داشت (29) پس ، از آنان روي گردان و منتظر باش که آنان نيز منتظرند (30)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اين جهان بستريست که کافران و مومنان در شرايط نسبتاً يکساني قرار مي گيرند تا واقعيت هايشان در آخرت بروز کند.
درب :نکوهش کافران که به اين همه مواردي که توجه به آنها سبب هدايت است توجه نمي کنند.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید: این مفهوم که دنیا بستری است که کافران و مومنان در شرایط نسبتا یکسانی قرار میگیرند تا واقعیت هایشان در آخرت بروز کند ، سخني جدي است زيرا از جانب خداوند است و اين خداوند ميتواند چنان کند ، و عاقبت کساني که به اين سخن اهميت نمي دهند و عاقبت کساني که اين سخن را جدي مي گيرند، می باید چنان تفاوتی داشته باشد .
در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر! اینک که با چنین مخالفانی روبرو هستی که سخن صواب در آنها اثری نمیکند، از آنها رو بگردان و منتظر گشایشی نزدیک باش .
3 - کلید های تفسیری
آیه 25 فرع بر دو آیه 23 و 24 است و این واضح است.
4- پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 21 عذابی را به فعالان کفر وعده داده که قبل از «بزرگترین عذاب» (آخرت) بر سرشان خواهد آمد ، و چنانکه دیدیم در (جنگ بدر و فتح مکه) عذابِ شکست مفتضحانه را تجربه کردند .
5 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
6 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
نکوهش کافران که به اين همه مواردي که توجه به آنها سبب هدايت است توجه نمي کنند.
7 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 23 تا 27 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
نکوهش اکثریت یهودیان بد از طریق ستودن اقلیت خوب آنها
سه آیه اول این بند راجع به بنیاسرائیل است و ذکر آن در اینجا نکوهش تلویحی یهودیان است که از متن همان آیه فهمیده میشود که آنها دچار این عیوب شده بودند:
1- درباره آخرت شک داشتند،
2- از هدایت پیروی نکردند،
3- به آیات الهی یقین نداشتند،
4- در راه دین خویش، صبر پیشه نمیکردند،
5- و در امور دین خویش راه اختلاف پیمودند.
که همین انتقادات به کفار قریش نیز بر میگردد. بعلاوه موضوع آیه 26 که نشانگر بیتوجهی آنها به سرگذشت اقوام پیشین و عبرت نگرفتن از سرگذشت آنان میباشد .
و همچنین از همین آیه 26 معلوم میشود بعضی از اقوام گذشته در همان حول و حوش مکۀ آن روزی زندگی میکردند که هلاک شدند.
و چنانکه چندین بار عرض کردیم، جا دارد علماء باستانشناسی از این نوع آیات سرنخ بگیرند و کاوش نموده و آثار قوم لوط و عاد و ثمود را بیابند.
منظور از «فتحِ» ذکر شده در آیه 29 چیست؟
«فتح» مورد بحث آیه 28 قاعدتا باید قیامت باشد که پس از وقوع آن، دیگر ایمان آوردن اشخاص کمکی به آنها نمیکند.
یک معنی دیگر کلمه «فتح» پیروزی و نیز معنی دیگر آن «باز کردن» است و البته هرسه معنی به یکدیگر مربوط هم میباشند.
از آنجا که کافران، از طریق قرآن آیاتی مانند آیه 30 را شنیده بودند و میدانستند مسلمانان منتظر یک «پیروزی» هستند ، از آنها بطور طعنه و کنایه میپرسیدند «پس این باصطلاح پیروزی که شما امیدش را دارید کی خواهد بود اگر راست میگوئید»
اینکه در آیه 29 فتح را به معنی قیامت عنوان نموده چه بسا به این علت باشد که خواسته توطئه کفار علیه مسلمین را تخفیف داده باشد .
جمع بندی و تفسیر
و آن کتاب را به موسي داديم ، (و در آن بود) که درباره ملاقات او هيچ شکي نداشته باش ، و آن را هدايتي براي بني اسرائيل قرار داديم (23) واز بين آنها پيشواياني قرار داديم که به امر ما هدايت ميكردند ، چون صبور بودند و به آيات ما يقين داشتند (24) البته پروردگارت خودش در روز قيامت درباره آنچه که درباره آن اختلاف مي کرده اند بين آنها حکم خواهد کرد (25) مگر نمي دانند چه اقوامي را قبل از آنان هلاک کرده ايم ، که دارند در مسکن هاي آنها گام ميزنند؟ البته در اين موضوع نشانه هائيست. آيا نمي شنوند؟ (26) آيا نمي بينند که ما آب را به سوي زمين باير ميرانيم و بوسيله آن محصولي پديد ميآوريم که خودشان و چهارپايانشان از آن ميخورند؟ آيا نمي انديشند؟(27) و ميگويند: پس اين فتح کي خواهد بود اگر راست ميگوئيد (28) بگو روز آن فتح ، ديگر ايمان آوردن بدرد کافران نخواهد خورد و مهلتي هم نخواهند داشت (29) پس ، از آنان روي گردان و منتظر باش که آنان نيز منتظرند (30)
سوره زمر
﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾
تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ ﴿1﴾ إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ ﴿2﴾
أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ ﴿3﴾ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا لَّاصْطَفَى مِمَّا يَخْلُقُ مَا يَشَاء سُبْحَانَهُ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ﴿4﴾ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلَا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ ﴿5﴾ خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنزَلَ لَكُم مِّنْ الْأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِن بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ ﴿6﴾إِن تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنكُمْ وَلَا يَرْضَى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ وَإِن تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿7﴾ وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُو إِلَيْهِ مِن قَبْلُ وَجَعَلَ لِلَّهِ أَندَادًا لِّيُضِلَّ عَن سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا إِنَّكَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ ﴿8﴾ أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴿9﴾قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴿10﴾ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ ﴿11﴾ وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ ﴿12﴾ قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴿13﴾ قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَّهُ دِينِي ﴿14﴾ فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُم مِّن دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ ﴿15﴾ لَهُم مِّن فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِّنَ النَّارِ وَمِن تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذَلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ ﴿16﴾ وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَن يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ ﴿17﴾ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴿18﴾
بسم الله الرحمن الرحیم
فرو فرستادن اين کتاب از جانب خداوند پيروزمند فرزانه است (1) ای پیامبر! البته اين کتاب را به حق بر تو فرو فرستاديم پس خداوند را در حالي که دين خويش را براي او خالص گردانيده اي عبادت کن (2) ای مردم! آگاه باشيد که دين خالص براي خداوند است و کساني که به جز او اوليائي بر گرفته اند ميگويند اينها را جز براي اينکه ما را به خدا نزديك كنند عبادت نمي كنيم. خداوند درآنچه بين خويش اختلاف ميکنند حکم خواهد کرد. خداوند دروغگويان ناسپاس را هدايت نمي كند (3) اگر خداوند مي خواست فرزندي بگيرد از بين آنچه آفريده هر چه را مي خواست بر ميگزيد ، اما او منزه است ، که او خداوند يگانه قهار است (4)آسمانها و زمين را به حق آفريد، شب را روي روز و روز را روي شب مي افکند، و آفتاب و ماه را رام نموده که هر کدام تا سرآمدي معين حرکت و جريان دارند، بدانيد که او پيروزمند آمرزنده است (5) شما را از يک نَفس آفريده، سپس جفت او را از آن قرار داده، و براي شما از چارپايان هشت جفت فرو فرستاده و شما را در شکم هاي مادرانتان مي آفريند، آفرينشي پس از آفرينشي، در تاريکيهاي سه گانه. اين است خداوند پروردگارتان كه فرمانروايي از آن اوست. خدائي جز او نيست. پس به کجا منحرف ميشويد؟(6) اگر کفر بورزيد البته خداوند از شما بي نياز است، ولي کفر را به بندگانش نمي پسندد، و اگر شکر کنيد به شما مي پسندد، و هيچ كس بار ديگري را بر نميدارد، سپس به سوي پروردگارتان بازميگرديد، و همو خبر آنچه را که انجام مي داديد به شما مي دهد، که او حتی به آنچه در سينه هاست نیز داناست (7) واگر ناراحتيي به انسان برسد پروردگارش را توبه کنان ميخواند، آنگاه اگر نعمتي از جانب خويش بسويش حواله کرد، آنچه را که قبلا در حال دعا بسويش ميخوانده فراموش ميكند. و براي خدا همتاياني قرار ميدهد تا مردم را از راه صحیح گمراه کند. بگو با همان کفرت اندکي برخوردار باش که البته سپس از ياران آتش خواهي بود (8) ای پیامبر! آيا کسي که لحظات شب را به عبادت مي گذراند و در سجده و قيام است و از آخرت در حذر است و به رحمت پروردگارش اميد دارد، مانند آنهاست؟ بگو آيا آنانکه علم دارند مانند کساني هستند که علم ندارند؟ جز اين نيست که فقط خردمندان پند مي پذيرند (9) بگو اي بندگان مومنم از پروردگارتان پروا کنيد. آنانکه احسان کنند در همين دنيا نيز پاداش نيک خواهند داشت و زمين خدا وسيع است. جز اين نيست که پاداش پايداران بدون حساب به آنان پرداخت ميگردد (10) بگو من مامورم که خداوند را طوري عبادت کنم که دينم خالص و فقط براي او باشد (11) و مامورم که اولين مسلمان باشم (12) بگو از عذاب روزي بزرگ ميترسم که پروردگارم را نافرماني کنم (13) بگو فقط عبادت خداوند ميکنم و دينم را براي او خالص کرده ام (14) و شما هر چه را ميخواهيد غير از او عبادت کنيد، ضررش به خودتان برمیگردد. بگو البته زيانكاران آنهائي هستند که خودشان و اهلشان را در روز قيامت به ضرر انداخته باشند و بدانيد که ضرر آشکار همان است (15) از بالا و پائين شان سايه هائي از آتش است و اين چيزيست که خداوند بندگانش را از آن ميترساند که اي بندگان از من پروا کنيد (16) و کساني که از طاغوت و اينکه عبادتش کنند دوري کرده و بسوي خدا توبه کنند مژده خواهند داشت. پس بندگانم را مژده ده (17) همان کساني که سخنها را مي شنوند و بهترينش را پيروي ميکنند. آنها کساني هستند که خداوند هدايتشان کرده و همانها خردمندند (18)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
تاکنون ، در چهار جلد قبلی این تفسیر ، در ابتدای پاراگراف اول هر سوره ، ذیل تیتر فوق ، لااقل دو جدول اول و آخر طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یا همان «درس» سوره) را می آوردیم ، اینک که خواننده محترم به اندازه کافی آنها را دیده ، و دانسته که طرز استخراج چگونه است ، به علت علاقه به رعایت اختصار ، دیگر جدول های مذکور را که دائما طولانی تر میشود ، ذکر نمیکنیم ، و اگر کسی بخواهد، میتواند همه آنها را در کتاب «راهنمای تحلیلی» ما (در سایت ما که در اول و آخر این کتاب معرفی کرده ایم) ببیند .
درس: دعوت از انسان که رفتارهاي کودکانه را کنار گذاشته و آخرت و نعمت های خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح کند.
درب:يادآوري يک نعمت بزرگ الهي (قرآن) و ردّ استدلال های کودکانه و ذکر گوشه هايي از قدرت و الطاف الهي و دعوت به ايمان و نکوهش کفر ضمن ذکر روانشناختي ريشه هاي کفر و اي پيامبر اين مواضع را اعلام كن.
2 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 9 فهمیده میشود در اردو گاه ایمان اشخاص خیلی پیشرفته ای به ظهور رسیده بودند .
3 - کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 12 فرع بر آیه 11 است و این واضح است.
آیه 15 فرع بر آیه 14 است و این نیز واضح است.
آیه 16 نیز فرع بر آیه 15 است و این هم واضح است.
آیه 18 فرع بر آیه 17 است و این نیز واضح است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ ﴿1﴾ إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ ﴿2﴾
درس: دعوت از انسان که رفتارهاي کودکانه را کنار گذاشته و آخرت و نعمت های خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح کند.
درب: ای پیامبر! (و اِی مردم!) به محتوای این کتاب با عظمت اهمیت دهید، و دین خود را یکسره از ناخالصی ها پالایش کنید.
2
أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ ﴿3﴾ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا لَّاصْطَفَى مِمَّا يَخْلُقُ مَا يَشَاء سُبْحَانَهُ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ﴿4﴾ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلَا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ ﴿5﴾ خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنزَلَ لَكُم مِّنْ الْأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِن بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ ﴿6﴾ إِن تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنكُمْ وَلَا يَرْضَى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ وَإِن تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿7﴾ وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُو إِلَيْهِ مِن قَبْلُ وَجَعَلَ لِلَّهِ أَندَادًا لِّيُضِلَّ عَن سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا إِنَّكَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ ﴿8﴾
درس: دعوت از انسان که رفتارهاي کودکانه را کنار گذاشته و آخرت و نعمت های خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح کند.
درب: خداوندتان چنین است، شایسته نیست چیزهائی را که اصلا در مقایسه با او چیزی نیستند شریکش قرار دهید.
3
أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴿9﴾ قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴿10﴾ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ ﴿11﴾ وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ ﴿12﴾ قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴿13﴾ قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَّهُ دِينِي ﴿14﴾ فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُم مِّن دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ ﴿15﴾ لَهُم مِّن فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِّنَ النَّارِ وَمِن تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذَلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ ﴿16﴾ وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَن يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ ﴿17﴾ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴿18﴾
درس: دعوت از انسان که رفتارهاي کودکانه را کنار گذاشته و آخرت و نعمت های خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح کند.
درب: ای پیامبر! به مردم بگو هم اینک عده ای در رابطه با خدواند رفتار پسندیده دارند، شایسته است شما هم رفتارتان را بهبود بخشید.
4 - پیشگوئی های تحقق یافته
«آفرینشی در تاریکیهای سه گانه» نیز با توجه به حد علمی که جهان در عصر بعثت رسول اکرم (ص) داشت از جمله معجزات علمی است.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 9 علاوه بر اقبال هنرمندان و تولید آثار ماندگار هنری بر مبنای آن، یکنوع اثر «مو بر اندام راست کنی» قابل توجه دارد که از این لحاظ در زمره آیات برجسته قرآنی قرار میگیرد.
همچنین است مجموعه دو کلمه آخر آیه 17 و تمام آیه 18، که علاوه بر دو خاصیت فوق الذکر بسیار مورد استفاده خطباء و وعاظ و نویسندگان نیز قرار گرفته و میگیرد.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 1 و 2 از این لحاظ که مکانیزم انزال و تنزیل کتاب بر ما روشن نیست، فوق ذهنیات ما قرن بیست و یکمی هاست، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.
با شبیه به همین دلیل، همچنین است آیه های 5 و 6 و نیمه دوم آیه 7 .
همچنین است دو آیه 15 و 16 .
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»
در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .
آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - يادآوري يک نعمت بزرگ الهي (قرآن)
2 - ردّ استدلال های کودکانه کافران
3 - ذکر گوشه هايي از قدرت و الطاف الهي
4 - دعوت به ايمان و نکوهش کفر ضمن ذکر روانشناختي ريشه هاي کفر
5 – توصیه به پيامبر(ص) راجع به تجدید اعلام شفاف مواضعش
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 1 و 4 و 5 و 8 و 11 تا 13 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
حروف مقطعه
«درس» این سوره بسیار شبیه درس سوره های «الم»دار است ، ولی فاقد «الم» است.
چرائیِ این موضوع، آغاز تحقیقاتی را در باره چگونگی آغاز مکتوب نمودن قرآن کریم در زمان خلیفه اول و ادامه آن در زمان خلیفه دوم و سپس نهائی شدنش در زمان خلیفه سوم می طلبد که خوب است موضوع پایان نامه های برخی دانشجویان مستعد مقطع کارشناسی ارشد در رشته های مرتبط بگردد.
فلسفه ادیان
«مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى» در آیه 3 ، بارِ «فلسفه ادیان»یِ واضحی دارد .
چنانکه از قرآن کریم به روشنی استنتاج میشود ، ادیان واقعی در سرچشمه خویش مورد پذیرش عموم بوده و کارکردی شبیه قانون اساسی را داشته اند ، اما تدریجا در اثر منفعت طلبی عده ای تفسیرهای خاصی از آن ارائه میشد که امتیازات خاصی را برای کسانی و مسئولیت های کمتری را برای همانها تامین میکرد و به این ترتیب دین اصلی به شاخه هایی منشعب میشد و هرشاخه برای متمایز کردن خویش نام و شعار و سمبلی بر میگزید که بعدها این سمبل ها به نام «بت» نامیده شد .
به عبارت دیگر ، منشعب شدن شاخه هائی نسبت به دین اصلی ، ریشه در کسب منافع بیشتر و دارا بودن مسئولیت کمتر از سوی فرصت طلبانِ هر زمان و مکان مناسب ، دارد ، که درطول تاریخ بشری و در همه نقاط این زمین پهناور ، پتانسیل های آن ، اجمالا موجود بوده ، که در جاهائی به علت وجود اشخاص جاه طلب و اکثریت نادان ، از بالقوه به بالفعل تبدیل میشده است .
پس از وقوع چنین چیزی ، توجیه آن لازم میشده ، زیرا پذیرش اینکه کسی بطور عریان بگوید «من امتیاز بیشتری دارم و مسئولیتی هم نمی پذیرم زیرا گردنم کلفت است» سخت است اما اگر موضوع به امر مقدسی مربوط شود پذیرش مذکور را بسیار سهل و روان میکند و «مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى» همان عامل تسهیل و روان کننده لازم در ادیان شرک است.
شما را از یک «نَفس» آفرید
در رابطه آیه 6 مفهوم «شما را «از یک نَفْس» آفرید» را قبلاً دیدیم و منظور از «نفس» همان است که در سوره شمس دیدیم، و «جفت او را از آن قرار داده»، یعنی از اصول کلی همان نرمافزار قرار داده است.
«نازل کرد»
در رابطه با آیه 6: «و از چارپایان هشت جفت نازل کرد»، یعنی مقدر کرد وگرنه میدانیم که چهارپایان را از آسمان نفرستاد زیرا با شرافتی که بنیآدم دارد که در سورههای تین، شمس، لیل، اسراء و بسیار جاها به آن اشاره دارد و در این همه سورهها آفرینش آدمی را از خاک و آب و گِل خشک متعفن و غیره (که همه این مفاهیم «زمینی» هستند) قلمداد فرموده، طبیعی است که آفرینش چارپایان نیز منشاء زمینی داشته باشد و لذا ذکر جمله «فرو فرستاد» راجع به آنها همعرض آیه 22 سوره ذاریات میباشد (و فی السماء رزقکم و ما توعدون) و سواری و بارکشی از حیوانات را رزق آدمی قرار داده و آن را بصورت تقدیر نازل فرموده است.
«علم»
«علمِ» مورد بحث در آیه 9 نوع خاصی از علم است که در نتیجۀ آن آدمی به آن حالات میرسد و در اینجا توجه را به بحثی که در سوره تکاثر جلب مینمائیم.
«اخلاص» و «عقل آدم معمولی»
بیشتر مطالب این پاراگراف حاوی جنبه تعلیمی و ارشادی است. یعنی پیامبر(ص) بطور واضح دارد راجع به امت «کار آموزشی» میکند. باین معنی که آیات 10تا16 بطور مستقیم بیان و «آموزش مستقیم» است و اگر دقت کنیم، در این مجموعه آیات، بیشتر روی خلوص و اخلاص تأکید شده است. و معلوم میشود ضرر واقعی، نداشتن اخلاص است. چیزی که در این سوره به نسبت سورههای قبلی جدید است یکی تکیه بر «اخلاص» است و دیگری بر «عقل آدم معمولی».
حالا که گوش به حرف حساب نمیدهید....
موضوع آیه15 به این معنی نیست که شما «مجاز» هستید هر چه را میخواهید عبادت کنید بلکه با توجه به آنچه در سورههای قبلی دیدیم، از آنجا که شدت فشار علیه اسلام خیلی بالا بود و کافران عمد و عناد و اصرار بر ثبات بر کفرشان داشتند، این نوع بیانی که در آیه 15 شده به این معنی است که «حالا که هدایت نمیپذیرید، و گمراهی را ترجیح میدهید، هر کاری میخواهید بکنید. دودش در چشم خودتان میرود»
بخصوص اگر به محتوای انتهای همان آیه و نیز مطلب آیه 16 توجه کنیم، خواهیم دید که آن سخنان، از «موضع یأسِ» یک هدایتگر دلسوز نسبت به یک نادان لجباز هدایتناپذیر بیان شده است نه اینکه کوچکترین معنی اباحه و اجازه داشته باشد.
سخن را میشنوند و از بهترین پیروی میکنند
در رابطه با آیه 18 شنیدن سخنهای مختلف و پیروی از بهترین را ستوده و چنین کسانی را «خردمند» ذکر کرده است.
در تفسیر این آیه، مناقشات زیادی شده است.
گروهی میگویند منظور کسانی است که آنقدر سطح علمی آنها بالا باشد که اساساً بتوانند ارزش سخنهای مختلف را درک کرده و آنگاه آنها را ارزیابی کرده و بهترین را شناخته و آن را پیروی کنند.
گروهی دیگر میگویند آدمی، یعنی آدم متوسط، یعنی آدم عادی، یعنی شخصی که به سفاهت معروف نباشد، در صورتیکه در معرض شنیدن اقوال مختلف باشد، میتواند سخن بهتر را تشخیص بدهد.
امروز، نظر غالب این است که نظر دوم ارجح است. به دلایل ذیل:
1- در سطح جهان، وجود اینهمه رسانههای مختلف، اعم از رادیوئی، تلویزیونی، اینترنتی، روزنامهای، مجلهای، کتب، مقالات، و غیره وجود دارد که همگی در این ویژگی مشترکند که میخواهند پیام خود را به همان «آدم عادی» برسانند و لذا اینهمه مدیران رسانهها در کل جهان، اعتراف عملی دارند به قابلیت درک آدم عادی.
2- اگر منظور نظر آیه، آدمهای خاص، آدمهای نخبه، آدمهای متخصص، و آدمهای ویژه بود، در متن آیه به آن اشاره میداشت در حالیکه غیر از صفت «بندگانم» اشارهای به صفات خاص و نخبه و متخصص و ویژه ننموده است.
البته میدانید که در پاراگراف دوم سوره اسراء خداوند آن فرد سفاک ظالم را نیز بنده خود نامیده ، و لذا کسی ان قلت نکند که منظور از بندگان در این آیه ، بندگانِ مطرح در پاراگراف آخر سوره فرقان است .
3- خطاب خود قرآن به مردم نیز، کلماتی مانند «یا ایها الناس» و «یا ایها الذین آمنوا» است که خطابی است به آدمهای معمولی و عادی.
4- دلایل دیگری هم هست که به سبب رعایت اختصار، ذکر همین مقدار کفایت میکند.
« فرعی» ، «پرانتزی» ، « فرعی – پرانتزی»
مفهوم «فرعی» معلوم است و منظور از آن جملات و عباراتی است که معنی آنها بدون همراه بودن با جملات و عباراتی دیگر کامل نباشد و مثال های آن زیاد است مثلا آیه 7 سوره مومنون که بدون دو آیه قبل خویش بی معنی است و مثالهای بسیار زیاد دیگر.
اما ، جملات و آیاتی وجود دارند که در یک متن قرآنی موجودند و در همان متن نقشی شبیه به نقش جملات فرعی را هم بازی میکنند ، اما ، بطور مستقل نیز دارای کاربردی شبیه «کلمات قصار» بوده و میتوانند در خارج از متن مذکور نیز کاربرد داشته باشند، که ما در روش تفسیری خویش این نوع جملات و آیات را اصطلاحا «پرانتزی» نامیده ایم ، و مثال های اینها هم زیاد است ، مثلا آیه 71 سوره فرقان و مثالهای بسیار زیاد دیگر .
آیات و جملاتی هم هستند که نه بطور کامل در تعریف «فرعی» میگنجند و نه در تعریف «پرانتزی» ، اما ضمنا تا حدودی هر دو خاصیت را هم دارند ، مثال خوب آنها همان آیه ای است که در بالا شرحی در موردش عرض شد ، یعنی آیه 18 فوق الذکر که ما آنها را « فرعی – پرانتزی» نام می نهیم .
شرحی که در باره آیه 18 عرض کردیم مربوط به حالتی است که اگر آن را «پرانتزی» ببینیم ، اما ، آیه مذکور در داخل متن پاراگراف معنی محدود تری دارد ، که حدودش با ایمان و کفر و حق و باطل مرزبندی میشود .
جمع بندی و تفسیر
بسم الله الرحمن الرحيم
فرو فرستادن اين کتاب از جانب خداوند پيروزمند فرزانه است (1) البته اين کتاب را به حق بر تو فرو فرستاديم پس خداوند را در حالي که (دين خويش را) براي او خالص گردانيده اي عبادت کن (2)آگاه باشيد که دين خالص براي خداوند است و کساني که به جز او اوليائي بر گرفته اند (ميگويند) اينها را جز براي اينکه ما را به خدا نزديك كنند عبادت نمي كنيم. خداوند درآنچه بين خويش اختلاف ميکنند حکم خواهد کرد. خداوند دروغگويان نا سپاس را هدايت نمي كند (3) اگر خداوند مي خواست فرزندي بگيرد از بين آنچه آفريده هر چه را مي خواست بر ميگزيد ، اما او منزه است ، که او خداوند يگانه قهار است (4)آسمانها و زمين را به حق آفريد، شب را روي روز و روز را روي شب مياندازد، و آفتاب و ماه را رام نموده که هر کدام تا سرآمدي معين حرکت و جريان دارند، بدانيد که او پيروزمند آمرزنده است (5) شما را از يک نَفس آفريده، سپس جفت او را از آن قرار داده، و براي شما از چارپايان هشت جفت فرو فرستاده و شما را در شکم هاي مادرانتان مي آفريند، آفرينشي پس از آفرينشي، در تاريکيهاي سه گانه. اين است خداوند پروردگارتان كه فرمانروايي از آن اوست. خدائي جز او نيست. پس به کجا منحرف ميشويد؟(6)اگر کفر ورزيد البته خداوند از شما بي نياز است، ولي کفر را به بندگانش نمي پسندد، و اگر شکر کنيد به شما مي پسندد، و هيچ كس بار ديگري را بر نميدارد، سپس به سوي پروردگارتان بازميگرديد، و همو خبر آنچه را که انجام مي داديد به شما مي دهد، که او به آنچه در سينه هاست داناست (7) واگر ناراحتيي به انسان برسد پروردگارش را توبه کنان ميخواند، آنگاه اگر نعمتي از جانب خويش بسويش حواله کرد، آنچه را که قبلا در حال دعا بسويش ميخوانده فراموش ميكند. و براي خدا همتاياني قرار ميدهد تا مردم را از راه گمراه کند. بگو با همان کفرت اندکي برخوردار باش که البته از ياران آتش خواهي بود (8) آيا کسي که لحظات شب را به عبادت مي گذراند و در سجده و قيام است و از آخرت در حذر است و به رحمت پروردگارش اميد دارد، (مانند آنهاست؟) بگو آيا آنانکه علم دارند مانند کساني هستند که علم ندارند؟ جز اين نيست که فقط خردمندان پند مي پذيرند (9)بگو اي بندگان مومنم از پروردگارتان پروا کنيد. آنانکه احسان کنند در همين دنيا نيز (پاداش) نيک خواهند داشت و زمين خدا وسيع است. جز اين نيست که پاداش پايداران بدون حساب به آنان پرداخت ميگردد (10) بگو من مامورم که خداوند را طوري عبادت کنم که دينم خالص و فقط براي او باشد (11) {و مامورم که اولين مسلمان باشم}(12) بگو از عذاب روزي بزرگ ميترسم که پروردگارم را نافرماني کنم (13) بگو فقط عبادت خداوند ميکنم و دينم را براي او خالص کرده ام (14) {و شما هر چه را ميخواهيد غير از او عبادت کنيد. بگو البته زيانكاران آنهائي هستند که خودشان و اهلشان را در روز قيامت به ضرر انداخته باشند و بدانيد که ضرر آشکار همان است.(15) از بالا و پائين شان سايه هائي از آتش است و اين چيزيست که خداوند بندگانش را از آن ميترساند که اي بندگان از من پروا کنيد}(16) و کساني که از طاغوت و اينکه عبادتش کنند دوري کرده و بسوي خدا توبه کنند مژده خواهند داشت. پس بندگانم را مژده ده (17) {همان کساني که سخن را مي شنوند و بهترينش را پيروي ميکنند. آنها کساني هستند که خداوند هدايتشان کرده و همانها خردمندند}(18)
زمر2 آیات19تا40
أَفَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذَابِ أَفَأَنتَ تُنقِذُ مَن فِي النَّارِ ﴿19﴾ لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِّن فَوْقِهَا غُرَفٌ مَّبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعَادَ ﴿20﴾ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَامًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُوْلِي الْأَلْبَابِ ﴿21﴾ أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِّن رَّبِّهِ فَوَيْلٌ لِّلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِكْرِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ﴿22﴾ اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاء وَمَن يُضْلِلْ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ ﴿23﴾ أَفَمَن يَتَّقِي بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَقِيلَ لِلظَّالِمِينَ ذُوقُوا مَا كُنتُمْ تَكْسِبُونَ ﴿24﴾ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَأَتَاهُمْ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ ﴿25﴾ فَأَذَاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْيَ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ﴿26﴾ وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِن كُلِّ مَثَلٍ لَّعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ ﴿27﴾ قُرآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿28﴾ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَّجُلًا فِيهِ شُرَكَاء مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِّرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿29﴾ إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُم مَّيِّتُونَ ﴿30﴾ ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عِندَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ ﴿31﴾ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَكَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جَاءهُ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْكَافِرِينَ ﴿32﴾ وَالَّذِي جَاء بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ﴿33﴾ لَهُم مَّا يَشَاءونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِكَ جَزَاء الْمُحْسِنِينَ ﴿34﴾ لِيُكَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي عَمِلُوا وَيَجْزِيَهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ الَّذِي كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿35﴾ أَلَيْسَ اللَّهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ وَيُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِن دُونِهِ وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ ﴿36﴾ وَمَن يَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّضِلٍّ أَلَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انتِقَامٍ ﴿37﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَفَرَأَيْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ ﴿38﴾ قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ﴿39﴾ مَن يَأْتِيهِ عَذَابٌ يُخْزِيهِ وَيَحِلُّ عَلَيْهِ عَذَابٌ مُّقِيمٌ ﴿40﴾
ای پیامبر! آيا ميتواني کسي را که کلمه عذاب بر او فرود مي آيد از آتش برهاني؟ (19) البته آنهائي که از پروردگارشان پروا نمودند غرفه هائي خواهند داشت که روي آنها هم غرفه هائي است و از کف آنها نهرها جاري است. اين وعده خداوندي است که از وعده اش تخلف نمي کند (20) ای پیامبر! آيا نمي بيني که خداوند آبي از آسمان فرو ميفرستد و آنرا چون چشمه سارها ميراند، سپس بوسيله آن زراعتي به رنگهاي مختلف بيرون مياورد، سپس آن را مي خشکاند و مي بيني که زرد شده، آنگاه آنرا بصورت کاه و خس و خاشاک در مي آورد؟ البته درهمه اينها پندهائي براي خردمندان نهفته است (21) آيا کسي که خداوند دلش را براي اسلام گشاده گردانيده و بر نوري از جانب پروردگارش استوار است مانند کسي است که دلش سخت شده؟ واي بر کساني که از لحاظ ياد خدا سخت دل هستند که در گمراهيي آشکار ميباشند (22) خداوند بهترين سخن را فرستاد. در کتابي که هر قسمتش شبيه ساير قسمتهاست و بعضي قسمتهاي آن به بعضي ديگر منعطف است که به سبب آن پوست کساني که از پروردگارشان بيم دارند به لرزه مي افتد، سپس پوست و دلشان بسوي ياد خدا نرم ميشود. اين هدايت خداست که بوسيله آن هر کس را خواهد هدايت ميکند و هر کس که لیاقتش گمراهی باشد هدايت کننده اي نخواهد داشت (23) آيا کسي که در روز قيامت، با چهره اش خود را از عذاب حفظ مي کند مانند مومنان است؟ در آن موقعیت به ظالمان گفته ميشود اینک چيزي را که بدست آورده ايد بچشيد (24) عده اي از پيشينيان هم که قبلا تکذيب کرده بودند، از جائي که فکرش را هم نميکردند عذاب بر آنان در آمد (25) خداوند در زندگي اين جهان، خواري را به آنها چشاند و البته عذاب آخرت بزرگتر است اگر ميدانستند (26) و ما البته در اين قرآن از همه گونه مثلي براي مردم زديم. باشد که پند گيرند (27) قرآني به زبان روشن و بدون انحراف، شايد پروا کنند (28) خداوند مثلي ميزند: شخصي است که چند شريک ناسازگار بر سر او نزاع ميکنند و شخصي است که مخصوص يکنفر است. آيا اين دو مَثَل مساوي است؟ ستايش مخصوص خداست وليکن اکثرشان نميدانند (29) البته تو ميميري و آنها هم ميميرند (30) آنگاه روز قيامت نزد پروردگارتان ستيزه خواهيد داشت (31) پس چه کسي ظالمتر است از آنکه بر خداوند دروغ بندد و سخن راست را وقتي که بسويش بيايد تکذيب کند؟ آيا در جهنم جايگاهي براي کافران نيست؟ (32) و کساني که راست بگويند و سخن راست را تصديق هم کنند، آنها اهل تقوا هستند (33) نزد پروردگارشان هر چه بخواهند خواهند داشت. اين پاداش نيکوکاران است (34) تا خداوند از بدترين عملشان صرف نظر کند و پاداش آنها را به بهترين عملي که انجام ميدادند بدهد (35) آيا خداوند براي بنده اش کافي نيست که تو را از غير او ميترسانند؟ و کسي را که خدا گمراه کند هيچ هدايت کننده اي نخواهد داشت (36) و کسي را که خداوند هدايت کند هيچ گمراه کننده اي نخواهد داشت. آيا خداوند پيروزمند صاحب انتقام نيست؟ (37) و اگر از آنها بپرسي که آسمانها و زمين را چه کسي آفريده حتما خواهند گفت خداوند. بگو خبرم دهيد آيا آنچه را که غيراز خدا ميخوانيد اگر خداوند بخواهد صدمه اي به من بزند، آيا آنها برطرف کننده آن ناراحتي هستند؟ يا اگر خداوند خواست مهربانيي بمن بکند، آيا آنها جلوگير مهرباني او خواهند بود؟ بگو خداوند مرا بس است. همو که توکل کنندگان بر او توکل ميکنند (38) بگو اي مردم! هر کاري که ميتوانيد بکنيد. من کار خودم را ميکنم و بزودي خواهيد فهميد (39) که عذاب خوار کننده بسوي چه کسي خواهد آمد و نيز خواهيد فهميد عذاب ماندگار بر چه کسي فرود مي آيد (40)
پیش تفسیر
1 - استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمت های خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب :مقايسه هايي بين كافر و مومن از لحاظ هاي مختلف براي تشويق كفار به اصلاح مسير خويش و ذکر مثلی برای درک روشن فرق توحید و شرک و ذکر گوشه اي از الطاف و افعال و صفات الهي با گرايش رد استدلالهاي کافرانه و اینکه ای مردم! همه میمیرند ، پس از مرگ این تفاوتهای عظیم هست!میخواهید چه عاقبتی داشته باشید؟
2 - از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای انسان ! آنچه که میتواند رفتارهای تو را لایق مقامی که خداوند می پسندد کند توجه جدی به تعالیم این قرآن است و اینکه باترفندها و شبه استدلالهائی درحقّ خالص ، شائبه ایجاد کنی ، و عده ای را گمراه نمائی ، دور از رفتار های پسندیده مقام انسانیت است و چیزی که برازنده مقام عالی انسانیت است این است که دراین نشانه ها و آیات لطف و آفرینش خداوندی به چشم عبرت بنگری و سپس زندگیی مطابق نتیجه ای که به آن رسیدی درپیش گیری و توصیه به پیامبر که ای مردم نعمتهای خدا را به یاد مردم بیاورد و مردم را به خلوص در ایمان و عبادت دعوت کند .
در این پاراگراف می فرماید : مکذبان هم در دنیا و هم در آخرت عذاب خواهند داشت و توحید به معنی هماهنگ شدن با یک مرجع و شرک به معنی هماهنگ شدن با چند مرجع متخاصم است و آنآنکه بر خداوند دروغ ببندند و سخن راست را تصدیق نکنند جهنمی و اشخاص متضاد آنها بهشتیاند و توصیه به پیامبر (ص) که به کافران بگوید خدایم کاملاً حمایتم میکند و شما و باصطلاح خدایانتان نمیتوانید کاری علیه من بکنید .
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 36 فهمیده میشود فعالان کفر آنحضرت را بطور جدی مورد تهدید قرار داده بودند و از آیه 39 فهمیده میشود آنحضرت متقابلا به آنها اظهار کرده بود که هیچ کاری نمیتوانید کنید .
4 - کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 20 فرع بر آیه 19 است و این واضح است.
آیات 21 تا 23 بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند، دلیلش هم اینکه اگر انتهای آیه 19 را به ابتدای آیه 24 وصل کنیم میبینیم روال سخن صاف و یکدست است.آیه 26 فرع بر آیه 25 است و این نیز واضح است.
آیه 28 فرع بر آیه 27 است و این واضح است.
آیههای 34 و 35 فرع بر آیه 33 است و این واضح است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
أَفَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذَابِ أَفَأَنتَ تُنقِذُ مَن فِي النَّارِ ﴿19﴾ لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِّن فَوْقِهَا غُرَفٌ مَّبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعَادَ ﴿20﴾ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَامًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُوْلِي الْأَلْبَابِ ﴿21﴾ أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِّن رَّبِّهِ فَوَيْلٌ لِّلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِكْرِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ﴿22﴾ اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاء وَمَن يُضْلِلْ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ ﴿23﴾ أَفَمَن يَتَّقِي بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَقِيلَ لِلظَّالِمِينَ ذُوقُوا مَا كُنتُمْ تَكْسِبُونَ ﴿24﴾ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَأَتَاهُمْ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ ﴿25﴾ فَأَذَاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْيَ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ﴿26﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمت های خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب: ای مردم! مومن و کافر چنین تفاوت عظیمی در آخرت خواهند داشت.
2
وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِن كُلِّ مَثَلٍ لَّعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ ﴿27﴾ قُرآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿28﴾ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَّجُلًا فِيهِ شُرَكَاء مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِّرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿29﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمت های خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب : ای مردم! مومن و کافر چنین تفاوت عظیمی در زندگیِ همین دنیا دارند.
3
إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُم مَّيِّتُونَ ﴿30﴾ ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عِندَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ ﴿31﴾ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَكَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جَاءهُ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْكَافِرِينَ ﴿32﴾ وَالَّذِي جَاء بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ﴿33﴾ لَهُم مَّا يَشَاءونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِكَ جَزَاء الْمُحْسِنِينَ ﴿34﴾ لِيُكَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي عَمِلُوا وَيَجْزِيَهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ الَّذِي كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿35﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمت های خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب : ای مردم! بالاخره همه میمیرند، به تفاوت عظیم موقعیت اخروی تکذیبگر و مومن بیاندیشید.
4
أَلَيْسَ اللَّهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ وَيُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِن دُونِهِ وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ ﴿36﴾ وَمَن يَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّضِلٍّ أَلَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انتِقَامٍ ﴿37﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَفَرَأَيْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ ﴿38﴾ قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ﴿39﴾ مَن يَأْتِيهِ عَذَابٌ يُخْزِيهِ وَيَحِلُّ عَلَيْهِ عَذَابٌ مُّقِيمٌ ﴿40﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمت های خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب : ای مردم! به تفاوت خدای واقعی و خدایانی که کافران به خدائی گرفته اند بیاندیشید.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه23 به علت اقبال زیاد هنرمندان در استفاده از آن در تابلوهای خوشنویسی و نیز در کاشیکاری های زیبا که در مساجد و زیارتگاه ها دیده میشود، و نیز پرداختن به آن توسط نویسندگان علوم قرآنی در زمره آیات برجسته قرآنی قرار میگیرد.
دو آیه 27 و 28 از لحاظ کثرت استناد نویسندگان علوم قرآنی به آنها در زمره آیات برجسته است.
6 - آیات مشکل
آیه 23 به علت اختلاف مفسران مختلف در معنی آن، جزء آیات مشکل قرآنی محسوب میگردد.
7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 19 و 20 از این لحاظ که قیامت هنوز واقع نشده و کسی تجربه ای از آن ندارد فوق ذهنیات همگان الی یوم القیامه است، چه رسد به مخاطبان اولیه.
همچنین است آیه های 24 و 25 و 26.
همچنین است موقعیت آیات 30 تا 35.
همچنین است آیه 40.
8 - پیشگوئی های تحقق یافته
فعالان کفر آنحضرت را بطور جدی مورد تهدید قرار داده بودند (آیه 36) آنحضرت متقابلا به آنها اظهار کرده بود که هیچ کاری نمیتوانید کنید (آیه 39)
9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
1 - مقايسه هايي بين كافر و مومن از لحاظ هاي مختلف براي تشويق كفار به اصلاح مسير خويش و ذکر مثلی برای درک روشن فرق توحید و شرک
2 - ذکر گوشه اي از الطاف و افعال و صفات الهي با گرايش رد استدلالهاي کافرانه و اینکه ای مردم! همه میمیرند ، پس از مرگ این تفاوتهای عظیم هست! میخواهید چه عاقبتی داشته باشید؟
10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
11 - کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه 21 و 26 تا 28 و 31 و 32 و 38 تا 40 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
«متشابه» و «مثانی» و این روش تحلیلی
اینکه در آیه 23 قرآن را «بهترین سخن» معرفی کرده ، تاکنون که حدود 15 قرن از نزول آن میگذرد درستی آن معلوم شده و همینقدر اشاره کافیست که این قرآن معجزه جاوید آخرین پیامبر است و تاکنون هیچ شخص حقیقی و حقوقی نتوانسته مثل و مانند و بدیلی برای قرآن معرفی کند .
اما اینکه فرموده «متشابها مثانی» (و نفرموده «متشابها» و «مثانی») یعنی اینکه هر دو صفت را با هم دارد یعنی در عین حالی که متشابه هست، مثانی هم هست و البته متشابه بودن آن از لحاظ معانی و مفاهیم است.
در روش تحلیلی که در این کتاب ملاحظه فرمودید، اینکه قسمتهائی از آن شبیه سایر قسمتهاست را بارها و بارها دانستهاید.
علیرغم اینکه آیات و بندها و سورهها با هم کاملاً از لحاظ کلمه و جمله متفاوت و متمایز هستند اما «سخن اصلی» (که در «درس» و «درب» و «لبّ مطلب» و «محورسخن» خودرا نشان میدهد) یا توجه دادن است، یا تشویق به ایمان است، یا هشدار از نتایج کفر است، یا دعوت به نیکیهاست، یا آموزشهای اعتقادی است، یا اصلاح افکار اشتباه است، و عصارۀ چکیده مطالبِ اغلبِ پاراگرافها شبیه یکدیگر است. (این از «متشابه» بودن)
اما اینکه فرموده بعضی قسمتها به بعضی قسمتهای دیگرمنعطف اند، این را هم در همین روش تحلیلی تاکنون ملاحظه فرمودهاید.
یعنی اینکه در این روش تحلیلی دیدهاید که پاراگرافهای مختلف سورهها به یکدیگر منعطفاند و «درس» هر سوره مانند نخ تسبیح که دانههای تسبیح را در ارتباط با یکدیگر نگه میدارد، ارتباط پاراگرافهای سوره را نشان میدهد.
چون تاکنون کاملاً این موضوع مورد مشاهدهتان قرار گرفته، لذا بحث بیشتر لازم ندارد.
البته این آیه تفسیر آیه 87 سوره حجر هم هست و «کتابا» در اینجا معادل «القرآن العظیمِ» آنجاست و اینکه در اینجا فرموده «سبعا من المثانی»، باید بدانیم که «سبع» در بعضی جاها بمعنی «زیاد» است.
لذا تفسیر آیه87سوره حجر اینطور خواهد شد که ای پیامبر ما به تو کتابی دادهایم که قسمتهای زیادی از آن «مثانی» است یعنی قسمت های زیادی از آن طوری است که بخشهائی منعطف است به بخشهائی دیگر و اینکه القرانالعظیم را با «واو» (و) از آن جدا کرده به این معنی است که تمام قسمتهای آن «مثانی» نیست. (یعنی بعضی قسمتهای آن «منحصر» است (مثلاً آیات احکام) اما اینکه در این آیه به «انحصار» مذکور اشارهای نکرده به این معناست که «حالت غالب» (و حالت حداکثری) قرآن اینطور است که مطالب آن «متشابه مثانی» است و آیات انحصاری آن (مانند احکام) بسیار کم است بطوریکه در تعیین صفات آن نقش زیادی ندارد.
البته همین بیان رادرآیه7سوره آل عمران(که چون به ترتیب نزول کارمیکنیم هنوز به آن نرسیده ایم) نیز طوردیگری(منه آیات محکمات-هن ام الکتاب-واخرمتشابهات) فرموده که خواننده این تفسیر به سهولت درک میکند این سه آیه همخوانی دارند .
دریافتهای کوتاهِ مستقیم
آیه 23: کسانی که در مقابل پروردگار خشیت دارند این «بهترین سخن» را میشنوند و درهای دلشان را برای آن گشاده میگردانند و کسانی که خشیت ندارند (یعنی کسری دارند یعنی سلامت دل ندارند) وارد دلشان نمیشود.
راجع به هدایت و گمراهی نیز که خداوند به خویش نسبت میدهد بارها بحث کردهایم و توجه خواننده گرامی را به به تیتر تکرار شونده «فعل خداوند قانونمند است» جلب مینمائیم.
آیه 24: ما معمولاً هنگام خطر با دست خویش صورتمان را میپوشانیم. اما در این آیه به یک نوع رفتاری اشاره دارد که برعکس است یعنی نوعی عذاب هست که کافر صورتش را جلوی آن میگیرد که بقیه جانش را حفظ کند.
آیه22 :دروسط آیه موضوع کلید شماره 7 اتفاق افتاده است .
ای پیامبر ! بازهم توجه همگان را به تفاوت عظیم دوگــــروه درزندگی بعدی جلب کن.
هر چه بخواهند، خواهند داشت
به عبارت «هر چه بخواهند» در آیه 34 توجه فرموده و قوه خیالتان را آزاد بگذارید و فکر کنید که اگر در همین دنیای کوچک و حقیر و پر از محدودیتها کسی به شما بگوید خداوند تعهد کرده که هر چه بخواهی برایت فراهم کند، چه حالی به شما دست خواهد داد و چه چیزهائی خواهید خواست؟
حالا این امر را در مقیاس آخرتی (که یک روزش مثل هفتاد هزار سال از سالهای ما و یک حبه انگورش چنان است که اگر به این دنیا بیاورند همه جهانیان از بوی آن مست و بیهوش میشوند) تصور کنید که این چه وعده عظیمی است.
واقعاً همین یک آیه از همه آیات ذکر نعمت های بهشت بالاتر است.
در همین رابطه باید این نکته را هم افزود که در ذیل آیات قبلی بحثی درباره «مَثَل» داشتیم و گفتیم که آن توضیحاتی که از مطالب مربوط به آخرت میشود از باب «مَثَل» است .
مثلاً اینکه فرموده باغهائی که نهرها از کف آن جاریست و میوههای چیدنی آن در دسترس است و همسرانی چنین و چنان در آن است و غیره و غیره، از باب مثل است وگرنه حقیقت خیلی بالاتر از آن است و واقعاً در ذهن ما نمیگنجد (مانند جنین و این جهان)
اما جمله «در آنجا هر چه بخواهند خواهند داشت» با معنی و محتوایش به این مطلب اشاره میکند که این جمله دیگر مثل نیست . بلکه یک مفهوم عالی است که گرچه عظمت را میرساند اما باز هم حد و حدودش قابل درک نیست.
آنچه نیاز داریم نزد خداوند است
با توجه به آیات 36تا48 اگر بخواهیم شمهای از الطاف و صفات الهی را که در این قسمت مورد اشاره قرار گرفته به خلاصگی نشان دهیم باید به لیست ذیل توجه کنیم:
1 - خداوند بندهاش را از هر لحاظ کفایت میکند.آیه های 36-38-39
2 - هیچ چیز مانع خداوند نمیشود در صورتیکه بخواهد به کسی هدایتی برساند. 36-37-38
3 - شفاعت تماماً در دست اوست. آیه 44
4 - مرگ و زندگی در دست خداوند است آیه 42
5 - آفریدگار آسمانها و زمین است. 38-46
6 - درباره موارد اختلاف بین بندگان حکم میکند. آیه 46
7 - دست نیافتنی است. آیه 37
8 - دانای پنهان و آشکار است. آیه 46
9 - مورد توکل همگان است. آیه 38
10 - صاحب انتقام است. آیه 37
توجه به لیست فوق بما میگوید آنچه که آدمی نیاز دارد که دلش میخواهد به آنها برسد یا نگران آن است که از دست بدهد، همه در نزد خداوند است و تمام این موارد دهگانه، همهاش فرع است بر ردیف 1 و بعبارت دیگر موارد ردیفهای 2 تا 10 شرحی است بر ردیف 1.
با این مقدمه میتوانیم به متن برگردیم و آیات را بازخوانی کنیم و اگر چنین کنیم میبینیم خداوند برطرف کننده هر نیازیست که ما تصورش را کنیم. نیازهایی مانند:
1- وضعیت مطلوب آخرتی با توجه به آیههای 35 و 39.
2- دفع شر دشمنان با توجه به آیههای 36 و 39.
3- جلب انواع خیرهای علمی و هدایتی با توجه به آیههای 37 و 41 و 46. 4- برآوری نیازهای اساسی و ابتدایی با توجه به آیههای 38 و 42 و 46.
5- برآوری سایر نیازها با توجه به آیههای 43 و 46.
یعنی اینکه خداوند بنده مؤمن را از همه لحاظِ ممکن کفایت میکند و «غیر از خداوند»، هیچکس او را در هیچ چیز کفایت نمیکند.
شباهت زیاد خواب و مرگ
موضوع آیه 42 به این معنی است که «جان» یا «نفس»، یا «روح» یا «من»، و خلاصه آنچه که در سوره شمس شرحش داده شد و حقیقت وجودی ما میباشد و ما آنرا به یکی از نامهای فوق مینامیم، هنگام خواب از بدن جدا میشود و پس از برگشت او به بدن است که بیداری صورت میگیرد و لذا آنچه که از علم و آگاهی و مسئولیت و فهم و درک و قبول و رد و عمل و عکسالعمل و از این نوع امور باشد همگی منتسب به آن عامل است و بدن ما با آنهمه پیچیدگیهایش که موضوع علوم پزشکی و آنهمه رشتههای علمی و عملی وابسته به آن است، فقط یک ابزار است برای آن.
آن عامل که در آیه 42 و نیز در سوره شمس و نیز در همه جای قرآن «نَفس» نامیده شده، و «حقیقت وجودی» ما است، هنگام خواب از بدن ما جدا میشود و پس از اینکه خداوند آنرا برگرداند ما دوباره بیدار میشویم و مرگ عبارت است از بر نگرداندن آن.این مفهوم را قبلاً در آیههای60 و 61 سوره انعام نیز دیدهایم.
جمع بندی و تفسیر
آيا ميتواني کسي را که کلمه عذاب بر او فرود مي آيد از آتش برهاني؟(19) {ليکن آنهائي که از پروردگارشان پروا نمودند اتاقهائي خواهند داشت که روي آنها هم اتاقهائيست و از کف آنها نهرها جاريست. اين وعده خداونديست که از وعده اش تخلف نمي کند.(20) آيا نمي بيني که خداوند آبي از آسمان فرو ميفرستد و آنرا چون چشمه سارها ميراند، سپس بوسيله آن زراعتي به رنگهاي مختلف بيرون مياورد، سپس آن را مي خشکاند و مي بيني که زرد شده، آنگاه آنرا بصورت کاه و خس و خاشاک در مي آورد؟البته درهمه اينها پندهائي براي خردمندان نهفته است.(21) آيا کسي که خداوند دلش را براي اسلام گشاده گردانيد و بر نوري از جانب پروردگارش استوار است (مانند کسيست که دلش سخت است؟) پس واي بر کساني که از لحاظ ياد خدا سخت دل هستند که در گمراهيي آشکار ميباشند.(22) خداوند بهترين سخن را فرستاد. کتابي که هر قسمتش شبيه ساير قسمتهاست و بعضي قسمتهاي آن به بعضي ديگر منعطف است که (به سبب آن) پوست کساني که از پروردگارشان بيم دارند به لرزه مي افتد سپس پوست و دلشان بسوي ياد خدا نرم ميشود. اين هدايت خداست که بوسيله آن هر کس را خواهد هدايت ميکند و هر کس را که خداوند گمراهش کند هدايت کننده اي نخواهد داشت}(23) آيا کسي که در روز قيامت، با چهره اش خود را از عذاب حفظ مي کند (مانند مومنان است؟) و به ظالمان گفته ميشود چيزي را که بدست آورده ايد بچشيد (24) عده اي از پيشينيان هم که قبلا تکذيب کرده بودند، از جائي که فکرش را هم نميکردند عذاب بر آنان در آمد (25) {خداوند در زندگي اين جهان، خواري را به آنها چشاند وعذاب آخرت بزرگتر است اگر ميدانستند}(26)و ما البته در اين قرآن از همه گونه مثلي براي مردم زديم. باشد که پند گيرند (27) قرآني به زبان روشن و بدون انحراف، شايد پروا کنند.(28) خداوند مثلي ميزند: شخصي است که چند شريک ناسازگار بر سر او نزاع ميکنند و شخصي است که مخصوص يکنفر است. آيا اين دو مثل مساويست؟ ستايش مخصوص خداست وليکن اکثرشان نميدانند (29) البته تو ميميري و آنها هم ميميرند (30) آنگاه روز قيامت نزد پروردگارتان ستيزه خواهيد داشت (31) پس چه کسي ظالمتر است از آنکه بر خدا دروغ بندد و سخن راست را وقتي که بسويش بيايد تکذيب کند؟ آيا در جهنم جايگاهي براي کافران نيست؟ (32) و کساني که راست بگويند و سخن راست را تصديق هم بکنند، آنها اهل تقوا هستند (33) نزد پروردگارشان هر چه بخواهند خواهند داشت. اين پاداش نيکوکاران است (34) تا خداوند از بدترين عملشان صرف نظر کند و پاداش آنها را به بهترين عملي که انجام ميدادند بدهد (35)آيا خداوند براي بنده اش کافي نيست که تو را از غير او ميترسانند؟ و کسي را که خدا گمراه کند هيچ هدايت کننده اي نخواهد داشت (36) و کسي را که خداوند هدايت کند هيچ گمراه کننده اي نخواهد داشت. آيا خداوند پيروزمند صاحب انتقام نيست؟(37) و اگر از آنها بپرسي که آسمانها و زمين را چه کسي آفريده حتما خواهند گفت خداوند. بگو خبرم دهيد آيا آنچه را که غيراز خدا ميخوانيد اگر خداوند بخواهد صدمه اي به من بزند، آيا آنها برطرف کننده آن ناراحتي هستند؟ يا اگر خدا خواست مهربانيي بمن بکند، آيا آنها جلوگير مهرباني او خواهند بود؟ بگو خداوند مرا بس است. همو که توکل کنندگان بر او توکل ميکنند (38) بگو اي مردم! هر کاري که ميتوانيد بکنيد. من کار خودم را ميکنم و بزودي خواهيد فهميد (39) عذاب خوار کننده بسوي چه کسي خواهد آمد و (نيز خواهيد فهميد) عذاب ماندگار بر چه کسي فرود مي آيد (40)
زمر3 آیات41تا63
إِنَّا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدَى فَلِنَفْسِهِ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ ﴿41﴾ اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿42﴾ أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ شُفَعَاء قُلْ أَوَلَوْ كَانُوا لَا يَمْلِكُونَ شَيْئًا وَلَا يَعْقِلُونَ ﴿43﴾ قُل لِّلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعًا لَّهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿44﴾ وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِن دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ ﴿45﴾ قُلِ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ أَنتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبَادِكَ فِي مَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴿46﴾ وَلَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِن سُوءِ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَبَدَا لَهُم مِّنَ اللَّهِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ ﴿47﴾ وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُون ﴿48﴾فَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿49﴾ قَدْ قَالَهَا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَمَا أَغْنَى عَنْهُم مَّا كَانُوا يَكْسِبُونَ ﴿50﴾ فَأَصَابَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَالَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هَؤُلَاء سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَمَا هُم بِمُعْجِزِينَ ﴿51﴾ أَوَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء وَيَقْدِرُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿52﴾ قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ﴿53﴾ وَأَنِيبُوا إِلَى رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ ﴿54﴾ وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَكُمُ العَذَابُ بَغْتَةً وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ ﴿55﴾ أَن تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَى علَى مَا فَرَّطتُ فِي جَنبِ اللَّهِ وَإِن كُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ ﴿56﴾ أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدَانِي لَكُنتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ ﴿57﴾ أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ ﴿58﴾ بَلَى قَدْ جَاءتْكَ آيَاتِي فَكَذَّبْتَ بِهَا وَاسْتَكْبَرْتَ وَكُنتَ مِنَ الْكَافِرِينَ ﴿59﴾ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُواْ عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُم مُّسْوَدَّةٌ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْمُتَكَبِّرِينَ ﴿60﴾ وَيُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوا بِمَفَازَتِهِمْ لَا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿61﴾ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ ﴿62﴾ لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿63﴾
ای پیامبر! البته آن کتاب را براي مردم بر تو نازل کرده ايم. پس هر کس که هدايت ورزيد به نفع خويش کرده و هر کس که گمراه شد جز اين نيست که به ضرر خود گمراهي ورزيده و تو مسئول آنها نيستي (41) خداوند جان ها را هنگام مرگ دريافت ميکند و نيز کسي که نمرده در خواب او جانش را دريافت ميکند و جان آنکس را که مرده است نگه ميدارد و جان ديگري را که مرگش نرسيده تا سرآمدي معين پس ميفرستد. البته در اين آياتي است براي کساني که تفکر مي کنند (42) ای پیامبر! آيا اینان شفيعاني غير از خدا گرفته اند؟ بگو حتي اگر هم که آن باصطلاح شفیعان مالک چيزي نباشند و قدرت تعقل هم نداشته باشند؟ (43) بگو شفاعت تمامأ از آن خداست. فرمانروائي آسمانها و زمين از آن اوست، سپس بسوي او برميگرديد (44) و هنگاميکه خداوند به تنهائي ياد ميشود دلهاي کساني که به آخرت ايمان ندارند متنفر ميشود و اگر غير او ياد شود خوشحال ميشوند (45) بگو خداوندا که آفرينشگر آسمانها و زميني! داناي پنهان و آشکارتوئي. خودت بين بندگانت درباره آنچه که اختلاف ميورزند حکم خواهي کرد (46) و آنآنکه ظلم کردند اگر بخواهند تمامي آنچه را که در زمين هست بعنوان هزينه جايگزين عذابِ روز قيامت بدهند قبول نميشود و از خداوند چيزي برايشان آشکار ميشود که قبلا گمانش را هم را نميکردند (47) بدي هاي آنچه که ميکرده اند برايشان آشکار ميشود و آنچه که مسخره اش ميکردند بر آنان فرود مي آيد (48) ای مردم! چون به انسان ناراحتيي برسد ما را ميخواند، سپس اگر نعمتي از جانب خويش به او عطا کرديم ميگويد اين به سبب لياقتم بوده، نه! بلکه آن يک امتحان است وليکن اکثرشان نميدانند (49) پيشينيان آنها نيز چنين ميگفتند و آنچه که انجام ميدادند فايده اي برايشان نداشت (50) پس بديهاي آنچه ميکردند به آنان رسيد و کساني از اينان که ظلم ميکنند نيز همينطور، بزودي بديهاي آنچه را که ميکنند به آنها مي رسد و نميتوانند جلوگيري کنند (51) آيا ندانستند که خداوند روزيِ را براي هر کس که بخواهد زياد يا به اندازه ميکند؟ که البته در اين آياتي براي مومنان است (52) ای پیامبر! بگو خداوند گفته : اي بندگانم که بر خويش ستم روا داشته ايد! از رحمت خداوند نوميد نباشيد زيرا خداوند همه گناهان را مي آمرزد که او بسيار آمرزنده مهربان است (53) و بسوي پروردگارتان بازگرديد و تسليم او شويد قبل از اينکه آن عذاب به شما برسد که آن هنگام ديگر ياريي نخواهيد ديد (54) و اين قرآن را که بهترين چيزی است که از سوي پروردگارتان بسويتان نازل شده، پيروي کنيد. قبل از اينکه آن عذاب بطور ناگهاني به شما برسد و متوجه نباشيد (55) تا مبادا که کسي بگويد افسوس که در رابطه با خداوند کوتاهي کردم و از مسخره کنندگان بودم (56) يا اينکه کسي بگويد اگر خدا هدايتم کرده بود از تقواداران ميشدم (57) يا اينکه وقتي عذاب را ببيند بگويد کاش امکان مي داشت ميتوانستم يکبار ديگر زندگي کنم و از نيکوکاران بشوم (58) در این حات ها به او خطاب میشود آياتم بسويت آمد اما تکذيبش کردي و گردنفرازي نمودي و از کافران شدي (59) و کساني راکه برخداوند دروغ بستند در روز قيامت مي بيني که رويشان سياه است. مگر جهنم جايگاهي براي متکبران نيست؟ (60) و خداوند تقواداران را با رستگاريشان نجات ميدهد. هيچ عذابي به آنان نميرسد و اندوهگين نيز نميگردند (61) خداوند خالق همه چيزاست و همو بر هر چيزي نگهبان است (62) کليدهاي آسمانها و زمين از آن اوست و کساني که به آيات خداوند کافر شدند خودشان زيانکارند (63)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب : با توجه به بیخاصیت بودن «خدایان» بهتر است آدمی فکر خود را درست کند و شرک ظلم است و مرتکب آن در آخرت جوابگو نیست.
كافران گذشته نيز مانند همين ها رفتار مي كردند و اي مردم! به صفوف ايمان بپيونديد و مبادا بعدا بگوييد اي كاش چنين و چنان مي شد و....
2 - از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای انسان ! آنچه که میتواند رفتارهای تو را لایق مقامی که خداوند می پسندد کند توجه جدی به تعالیم این قرآن است و اینکه باترفندها و شبه استدلالهائی درحقّ خالص ، شائبه ایجاد کنی ، و عده ای را گمراه نمائی ، دور از رفتار های پسندیده مقام انسانیت است و چیزی که برازنده مقام عالی انسانیت است این است که دراین نشانه ها و آیات لطف و آفرینش خداوندی به چشم عبرت بنگری و سپس زندگیی مطابق نتیجه ای که به آن رسیدی درپیش گیری و توصیه به پیامبر که ای مردم نعمتهای خدا را به یاد مردم بیاورد و مردم را به خلوص در ایمان و عبادت دعوت کند .
در پاراگراف 2 می فرماید : مکذبان هم در دنیا و هم در آخرت عذاب خواهند داشت و توحید به معنی هماهنگ شدن با یک مرجع و شرک به معنی هماهنگ شدن با چند مرجع متخاصم است و آنآنکه بر خداوند دروغ ببندند و سخن راست را تصدیق نکنند جهنمی و اشخاص متضاد آنها بهشتیاند و توصیه به پیامبر (ص) که به کافران بگوید خدایم کاملاً حمایتم میکند و شما و باصطلاح خدایانتان نمیتوانید کاری علیه من بکنید .
در این پاراگراف می فرماید : ای مردم ! شما که تمام زندگیتان تحت تاثیرخداوند است، چرا فکر و عمل خود را تصحیح نمیکنید؟ کسانی که شرک میورزند به خویش ظلم میکنند و در آخرت چه جوابی خواهند داشت؟ و ای گناهکاران! خداوند آفریدگار و مواظب همه چیز هست، لذا از موقعیت ناپسند اخروی حذر کنید و به آغوش باز و پر مهر خداوند بخشنده روی آورید .
3 - سوالات
1-حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟(انتقاد نرم مشفقانه دعوت کننده به اصلاح؟ یا......؟)
2-درابتدای آیه46 ، موضوع کدام کلید فهم قرآن اتفاق افتاده است؟
3-همین سوال را در رابطه با آیه47 جواب دهید .
4-چراخداوند ازبین صفات ممکن ، صفات مندرج درآیه 46 رابرای معرفی خویش برگزیده؟
5-منظوراز«فاطر»(آیه46)چیست؟
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 45 فهمیده میشود فعالان کفر به شنیدن نام خدای واحد حالت انزجار و نفرت پیدا میکردند، و این میتواند به این علت باشد که آنها نتوانسته بودند پیام وحی را خاموش کنند و آینده روشنی نیز برای تحقق این منظور نمی دیدند.
از آیه های 53 تا 59 فهمیده میشود موضع آنحضرت اینک بسیار قوی تر شده که بنا بر آیات مذکور و به دستور خداوند اعلان عفو عمومی نموده است.
5 - کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 48 فرع بر آیه 47 است و این واضح است.
دو آیه 50 و 51 فرع بر آیه 50 هستند و این واضح است.
آیات 54 تا 59 فرع بر آیه 53 است (تعجب نکنید! اگر دقت کنید متوجه خواهید شد)
آیه 61 نیز فرع بر آیه 60 است و این واضح است.
آیه 63 نیز فرع بر آیه 62 است و این نیز واضح است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
إِنَّا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدَى فَلِنَفْسِهِ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ ﴿41﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب: ای پیامبر!چیزی که نزدت است حجت است، خویش را بیش از حد لزوم درگیرقبول و ردّ آن مکن.
2
اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿42﴾ أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ شُفَعَاء قُلْ أَوَلَوْ كَانُوا لَا يَمْلِكُونَ شَيْئًا وَلَا يَعْقِلُونَ ﴿43﴾ قُل لِّلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعًا لَّهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿44﴾ وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِن دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ ﴿45﴾ قُلِ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ أَنتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبَادِكَ فِي مَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴿46﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب:ای پیامبر!با این مخاطبان غافل همین مقدار بسنده کن که خداوند و تاثیرش در زندگی آنان را اجمالا بیان کنی.
3
وَلَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِن سُوءِ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَبَدَا لَهُم مِّنَ اللَّهِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ ﴿47﴾ وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُون ﴿48﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب: ای مردم!متوجه عاقبت حتمی تان باشید.
4
فَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿49﴾ قَدْ قَالَهَا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَمَا أَغْنَى عَنْهُم مَّا كَانُوا يَكْسِبُونَ ﴿50﴾ فَأَصَابَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَالَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هَؤُلَاء سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَمَا هُم بِمُعْجِزِينَ ﴿51﴾ أَوَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء وَيَقْدِرُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿52﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب:ای مردم! راجع به نعمتها و تمتعات خویش چندان خیال بافی مکنید.
5
قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ﴿53﴾ وَأَنِيبُوا إِلَى رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ ﴿54﴾ وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَكُمُ العَذَابُ بَغْتَةً وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ ﴿55﴾ أَن تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَى علَى مَا فَرَّطتُ فِي جَنبِ اللَّهِ وَإِن كُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ ﴿56﴾ أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدَانِي لَكُنتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ ﴿57﴾ أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ ﴿58﴾ بَلَى قَدْ جَاءتْكَ آيَاتِي فَكَذَّبْتَ بِهَا وَاسْتَكْبَرْتَ وَكُنتَ مِنَ الْكَافِرِينَ ﴿59﴾ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُواْ عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُم مُّسْوَدَّةٌ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْمُتَكَبِّرِينَ ﴿60﴾ وَيُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوا بِمَفَازَتِهِمْ لَا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿61﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب:ای پیامبر!مردم را به لطف الهی امیدوارکن تا با توجه به عاقبت حتمیِ اخروی وضع خویش را اصلاح کنند.
6
اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ ﴿62﴾ لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿63﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب:ای مردم! خداوندتان چنین است، بسویش بگروید.
6 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 42 از این لحاظ که بسیار مورد استفاده اهل منبر و نیز نویسندگان امور پس از این زندگی فعلی است، از آیات بسیار مشهور بوده و لذا برجستگی قابل توحهی دارد.
7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 42 و 44 و 46، از آن لحاظ که مربوط به شئون الاهی است، فوق ذهنیات نوع بشر است و لذا فوق ذهنیات مخاطبان اولیه نیز میباشد.
آیه 50 از این لحاظ که جزئیات عاقبت پیشینیان بر ما قرن بیست و یکمی ها روشن نیست فوق ذهنیات ما است، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.
همچنین است موقعیت آیه های 50 و 51.
و نیز آیه های 60 و 61 که راجع به قیامت است که فوق ذهنیات هر بنی بشری است الی یوم القیامه.
و نیز همچنین آیه های 62 و 63 که مربوط به شئون الاهی است.
8 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 49 کلمه انسان را ذکر کرده و چنانکه قبلا دیدیم در این موضوع یک پیشگوئیِ محقق شده هست.
9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - با توجه به بیخاصیت بودن «خدایان» بهتر است آدمی فکر خود را درست کند و شرک ظلم است و مرتکب آن در آخرت جوابگو نیست.
2 - كافران گذشته نيز مانند همين ها رفتار مي كردند و اي مردم! به صفوف ايمان بپيونديد و مبادا بعدا بگوييد اي كاش چنين و چنان مي شد و....
11 - کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 41 و 43 و 52 و 59 تا 62 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
«ظلم» در آیه 47 به چه معناست؟
همه مان تصوری از ظلم داریم.
اما آنچه در آیه مذکور آمده به معنی «شرک ورزیدن برای خداوند متعال» است.
توجه نمودید؟ درس و درب و متن پاراگراف راجع به کلماتی که ممکن است چند معنی داشته باشند کمک میکند که مفسر بفهمد کدام یک از معانی چندگانه را باید انتخاب کند.
دریافتهای کوتاه مستقیم
آیه 53: یکی از قویترین آیات دعوتکننده مردم و مژدهدهنده به آنان است و جمله «خداوند همه گناهان را میآمرزد» در کل قرآن تقریباً بینظیر است.
آیه 55: عبارت « بهترین چیز» در این آیه را میتوان به وحی، قرآن، هدایت الهی، و بخصوص این موضوع اخیر ، یعنی «وعده بخشش همه گناهان» که در آیه 53 ذکر شده است ، تطبیق نمود.
ای مردم ! فرصتی راکه فعلا دارید غنیمت شمرید و فکروعمل تان را اصلاح کنید ومبادافردا درقیامت بگوئید کاش چنین وچنان کرده بودم .
جمع بندی و تفسیر
البته آن کتاب را براي مردم بر تو نازل کرده ايم. پس هر کس که هدايت ورزيد به نفع خويش کرده و هر کس که گمراه شد جز اين نيست که به ضرر خود گمراهي ورزيده و تو مسئول آنها نيستي (41) خداوند جان ها را هنگام مرگ دريافت ميکند و نيز کسي که نمرده در خواب او (جانش را دريافت ميکند) و (جان) آنکس را که مرده نگه ميدارد و (جان) ديگري را (که مرگش نرسيده) تا سرآمدي معين ميفرستد. البته در اين آياتي است براي کساني که تفکر مي کنند (42) آيا شفيعاني غير از خدا گرفته اند؟ بگو حتي اگر مالک چيزي نباشند و قدرت تعقل هم نداشته باشند؟(43) بگو شفاعت تمامأ از آن خداست. فرمانروائي آسمانها و زمين از آن اوست، سپس بسوي او برميگرديد (44) و هنگاميکه خداوند به تنهائي ياد ميشود دلهاي کساني که به آخرت ايمان ندارند متنفر ميشود و اگر غير او ياد شود خوشحال ميشوند (45){بگو خداوندا که آفرينشگر آسمانها و زميني! داناي پنهان و آشکارتوئي. خودت بين بندگانت درباره آنچه که اختلاف ميورزند حکم خواهي کرد}(46) و آنآنکه ظلم کردند اگر بخواهند تمامي آنچه را که در زمين هست بعنوان هزينه جايگزين عذاب روز قيامت بدهند قبول نميشود و از خداوند چيزي برايشان آشکار ميشود که قبلا گمانش را هم را نميکردند (47) بدي هاي آنچه که ميکرده اند برايشان آشکار ميشود و آنچه که مسخره اش ميکردند بر آنان فرود مي آيد (48)و چون به انسان ناراحتيي برسد ما را ميخواند، سپس اگر نعمتي از جانب خويش به او عطا کرديم ميگويد اين به سبب لياقتم بوده (نه) بلکه يک امتحان است وليکن اکثرشان نميدانند (49) {پيشينيان آنها نيز چنين ميگفتند و آنچه که انجام ميدادند فايده اي برايشان نداشت.(50) پس بديهاي آنچه ميکردند به آنان رسيد و کساني از اينآنکه ظلم ميکنند، (نيز همينطور) بزودي بديهاي آنچه را که ميکنند به آنها مي رسد و نميتوانند جلوگيري کنند}(51)آيا ندانستند که خداوند روزي را براي هر کس که بخواهد زياد يا اندازه ميکند؟ که البته در اين آياتي براي مومنان است (52)بگو اي بندگانم که بر خويش ستم روا داشته ايد! از رحمت خداوند نوميد نباشيد زيرا خداوند همه گناهان را مي آمرزد که او بسيار آمرزنده مهربان است (53) {و بسوي پروردگارتان بازگرديد و تسليم او شويد قبل از اينکه آن عذاب به شما برسد که آن هنگام ديگر ياريي نخواهيد ديد.(54) و اين بهترين چيز را،که از سوي پروردگارتان بسويتان نازل شده، پيروي کنيد. قبل از اينکه آن عذاب بطور ناگهاني به شما برسد و متوجه نباشيد.(55) تا اينکه اينطور نباشد که کسي بگويد افسوس که در رابطه با خداوند کوتاهي کردم و از مسخره کنندگان بودم.(56) يا اينکه کسي بگويد اگر خدا هدايتم کرده بود از تقواداران ميشدم.(57) يا اينکه وقتي عذاب را ببيند بگويد کاش امکان مي داشت ميتوانستم يکبار ديگر زندگي کنم و از نيکوکاران بشوم.(58) آياتم بسويت آمد اما تکذيبش کردي و گردنفرازي نمودي و از کافران شدي }(59) و کساني راکه برخداوند دروغ بستند در روز قيامت مي بيني که رويشان سياه است. آيا در جهنم جايگاهي براي متکبران نيست؟(60) {و خداوند تقواداران را با رستگاريشان نجات ميدهد. هيچ عذابي به آنان نميرسد و اندوهگين نيز نميگردند}(61) خداوند خالق همه چيزاست و همو بر هر چيزي نگهبان است (62) {کليدهاي آسمانها و زمين از آن اوست و کساني که به آيات خداوند کافر شدند خودشان زيانکارند }(63)
زمر4 آیات64تا75
قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجَاهِلُونَ ﴿64﴾ وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ ﴿65﴾ بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُن مِّنْ الشَّاكِرِينَ ﴿66﴾وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿67﴾ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِيَامٌ يَنظُرُونَ ﴿68﴾ وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَوُضِعَ الْكِتَابُ وَجِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَاء وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ﴿69﴾ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا يَفْعَلُونَ ﴿70﴾ وَسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا قَالُوا بَلَى وَلَكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَافِرِينَ ﴿71﴾ قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ ﴿72﴾ وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ ﴿73﴾ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاء فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴿74﴾ وَتَرَى الْمَلَائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَقِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿75﴾
ای پیامبر! بگو اي جاهلان! از من ميخواهيد پرستش غير خدا کنم؟ (64) ای پیامبر! البته به تو و همچنين بر پيامبران قبل از تو نيز وحي شده که اگر شرک ورزي حتمأ عملت از بين خواهد رفت و از زيانکاران خواهي بود (65) بلکه فقط خدا را عبادت کن و از شکر گزاران باش! (66) ای پیامبر! اینها قدر خدا را آنطور که بايد ندانستند. همو که روز قيامت زمين در قبضه اوست و آسمانها بدست او در هم پيچيده ميشود. منزه و بالاتر است از آنچه که با او شريک ميکنند (67) ودر شيپور دميده ميشود،و هر کس که در آسمانها و زمين است همگي بيهوش ميشوند مگر آنکه خدا بخواهد. آنگاه يکبار ديگر در آن دميده ميشود و فورا برميخيزند و نگرانند (68) و زمين به نور پروردگارش روشن ميشود و کتاب قانون گذاشته ميشود و پيامبران و گواهان را مياورند و بين آنان به حق حکم ميشود و هيچ ظلمي نميشوند (69) و به هر کس آنچه که عمل نموده بطور کامل داده ميشود و همو به آنچه ميکنند داناتر است (70) و کافران دسته دسته بسوي جهنم رانده ميشوند، تا هنگاميکه به آن برسند درهايش باز ميشود و نگهبانانش به آنان ميگويند آيا رسولاني از بين خودتان بسويتان نيامدند و از چنين روزي هشدارتان ندادند؟ ميگويند بله. ای پیامبر! ليکن این تصدیق دیگر چه فایده ای برای آنان دارد در حالیکه کلمه عذاب بر کافران فرود آمده است (71) به آنان گفته شود به درب هاي جهنم داخل شويد که در آن جاودان خواهيد بود که جايگاه متکبران چه بد است (72) و آنانکه از پروردگارشان پروا کردند نيز دسته دسته بسوي بهشت برده ميشوند. تا اينکه به آن برسند و درب هايش باز ميشود و نگهبانانش به آنان ميگويند سلام بر شما. خوشتان باد. داخل شويد که در آن جاودانيد (73) و ميگويند سپاس خدائي را که وعده اش را برايمان راست درآورد و آن زمين را به آساني بما داد که در بهشت هر جا که بخواهيم جاي بگيريم و پاداش عاملان چه نيكوست (74) و ملائکه را مي بيني که دوروبر عرش ميچرخند و خداوند را به ستايش تسبيح ميگويند، و بين آنها به حق قضاوت ميشود، و گفته ميشود ستايش از آن خداوند پروردگار جهانيان است (75)
پیش تفسیر
1 - استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب: اي پيامبر! با كافران اصرار گر هيچ مماشاتي مكن و مقايسه هايي بين مومن وكافر در آخرت (با تشويق كافران به ترك كفر)
2 - از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای انسان ! آنچه که میتواند رفتارهای تو را لایق مقامی که خداوند می پسندد کند توجه جدی به تعالیم این قرآن است و اینکه باترفندها و شبه استدلالهائی درحقّ خالص ، شائبه ایجاد کنی ، و عده ای را گمراه نمائی ، دور از رفتار های پسندیده مقام انسانیت است و چیزی که برازنده مقام عالی انسانیت است این است که دراین نشانه ها و آیات لطف و آفرینش خداوندی به چشم عبرت بنگری و سپس زندگیی مطابق نتیجه ای که به آن رسیدی درپیش گیری و توصیه به پیامبر که ای مردم نعمتهای خدا را به یاد مردم بیاورد و مردم را به خلوص در ایمان و عبادت دعوت کند .
در پاراگراف 2 می فرماید : مکذبان هم در دنیا و هم در آخرت عذاب خواهند داشت و توحید به معنی هماهنگ شدن با یک مرجع و شرک به معنی هماهنگ شدن با چند مرجع متخاصم است و آنآنکه بر خداوند دروغ ببندند و سخن راست را تصدیق نکنند جهنمی و اشخاص متضاد آنها بهشتیاند و توصیه به پیامبر (ص) که به کافران بگوید خدایم کاملاً حمایتم میکند و شما و باصطلاح خدایانتان نمیتوانید کاری علیه من بکنید .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای مردم ! شما که تمام زندگیتان تحت تاثیرخداوند است، چرا فکر و عمل خود را تصحیح نمیکنید؟ کسانی که شرک میورزند به خویش ظلم میکنند و در آخرت چه جوابی خواهند داشت؟ و ای گناهکاران! خداوند آفریدگار و مواظب همه چیز هست، لذا از موقعیت ناپسند اخروی حذر کنید و به آغوش باز و پر مهر خداوند بخشنده روی آورید .
در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر! به وحیی که به تو میشود محکم بچسب و از روش پیامبری خویش ذرهای عدول نکن و ای مردم ! این عاقبت همگان است . شماکدام عاقبت را برای خویش می پسندید؟ اگرعاقبت خوب رامی پسندید برای احراز آن اقدام کنید .
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه های 64 تا 66 فهمیده میشود فعالان کفر از آنحضرت خواسته بودند اندکی از مواضع خویش کوتاه بیاید تا آنها بتوانند به صفوف مسلمین بپیوندند اما خداوند کوچکترین مماشاتی را در این رابطه بر آنحضرت روا نداشت.
4 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه های 64 تا 66 اگر دقت شود تندیی بکار رفته که فقط از کسانی بر می آید که از موضع خویش مطمئن میباشند و تلویحا پیشگوئیِ موفقیت آنحضرت را میکند.
5 - کلید های تفسیری
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجَاهِلُونَ ﴿64﴾ وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ ﴿65﴾ بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُن مِّنْ الشَّاكِرِينَ ﴿66﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب: اي پيامبر! با كافران اصرار گر هيچ مماشاتي مكن.
2
وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿67﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب: اي مردم! قدرشناس چنین خداوندی باشید.
3
وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِيَامٌ يَنظُرُونَ ﴿68﴾ وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَوُضِعَ الْكِتَابُ وَجِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَاء وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ﴿69﴾ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا يَفْعَلُونَ ﴿70﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب: اي مردم! چنین آینده حتمیی در مقابلتان است، آماده اش هستید؟
4
وَسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا قَالُوا بَلَى وَلَكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَافِرِينَ ﴿71﴾ قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ ﴿72﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب: اي مردم! آیا موافقید چنین آینده ای داشت باشید؟
5
وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ ﴿73﴾ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاء فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴿74﴾ وَتَرَى الْمَلَائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَقِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿75﴾
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
درب: اي مردم! دوست دارید چنین آینده ای داشته باشید؟ پس، خود را برای آن شایسته کنید.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 67 چند مورد از محتوایش چنان است که در این 14 قرن سرهائی را به سوت کشیدن انداخته و کلا فوق ذهنیات ما قرن بیست و یکمی هاست چه رسد به آن قرن یکمی ها.
همچنین است آیات 68 و 69 و 70.
نیز آیه های 71 و 72 و 73 و 75.
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - توصیه بهپيامبر (ص) که با كافران اصرار گر هيچ مماشاتي نكند،
2 - مقايسه هايي بين مومن وكافر در آخرت (با تشويق كافران به ترك كفر)
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های64 تا 66 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است .
شرح مختصر
دو صفتِ قدرتیِ الهی
در رابطه با آیه 67 قسمت اول آیه ، یعنی اینکه رفتاری در خور اهمیت و موقعیت بالا و والای خداوندی نشان ندادند.
چرا از بین صفات الهی روی آن دو صفت تأکید نموده که در قیامت «زمین در قبضه» اوست و «آسمانها به دست او در هم پیچیده میشود» از اشاره به آسمانها قدرت عجیب خدایی فهمیده میشود و از اشاره اول در دست او بودنِ زندگی همگان.
واقعاً کسی که خداوند را چنین بداند، این نوع رفتارهای حاکی از اهمیت ندادن به آن وجود متعال از او صادر میشود؟
تابش انوار الهی
توصیفی که در آیه 69 آمده تا حد هوش ربائی عارفانه و شاعرانه است.
از توصیف فوق فهمیده میشود قبل از آن (یعنی مثلاً همین حالا) زمین از آن نورانیت بیبهره است.
این تعبیر به یادمان میآورد که اینک، ما در دورهای به سر میبریم که «چهره زمین» مخدوش و کدر شده است.
اما در آن روز با کنار رفتن کدورتهای حاصل از گناهان و تاریکیهای حاصل از افکار باطل و شیطانی، حقیقت (که از جنس نور و هدایت و اشراق است) نمایان میشود یعنی نوری را که داشته ظاهر میکند.
«نامه اعمال» یا «آئین دادرسی»؟
این چه «کتاب»ی است که در آیه 69 به آن اشاره شده؟
آیا نامههای اعمال است؟
نه! زیرا نامههای اعمال چیزهای جداگانهایست و هر یک به شخص خاصی مربوط میشود و چیزی نیست که «گذاشته» شود.
بهترین جوابی که میتوانیم بدهیم اینست که «کتاب» مذکور تعریف نوعی «آئین دادرسی» باشد که مبنای محاسبه اعمال و ضابطهگذاری چگونگیِ ممیزیِ وضعیت هر کس است .
مبنای «دستهبندی» برای فرستادن به بهشت یا جهنم
در آیه 71 اینکه فرموده کافران دسته دسته بسوی جهنم رانده میشوند، این سئوال را بوجود میآورد که مبنای دستهبندی آنها چیست؟
یکی از مبانی دستهبندی، میتواند معاصر بودن آنها باشد اما آنچه بهتر به ذهن مینشیند دستهبندی آنها برحسب دستهبندی اعمال و شدت کفرشان باشد .
مثلاً فرعون و ابوجهل از لحاظ شدت مخالفتشان با پیامبران خویش، (علیرغم تفاوت قدرت و شوکت و ثروتشان در دنیا)، شبیه بودند و اگر بخواهد دستهبندیی برحسب شدت مخالفت و اصرار به تکذیب و عناد و استکبار در مقابل حق باشد ابوجهل و فرعون در یک رتبه قرار میگیرند و چه بسا مبنای دستهبندی نیز همین باشد.
و نیز از لحاظ قوت و کیفیت ایمان نیز همینطور، صاحبان ایمانهای نازل با هم و صاحبان ایمانهایِ قویِ استدلالیِ آزمایش شده نیز با هم قرار گیرند.
معنی «اعمال» در آیات مربوط به قیامت
در آیه 70 چنین آمده که «وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا يَفْعَلُونَ» که نظایر بسیارزیادی هم دارد ، بطوریکه میتوان گفت تمام آیات قیامتی ، در مورد حساب و کتاب ، تقریبا فقط روی « عمل» تکیه میکنند ، در حالیکه در متن قرآن در مورد نحوه زندگی پسندیده ، تقریبا همیشه بر «ایمان و عمل صالح» تاکید میشود (و عمل های خوبِ اشخاص بی ایمان را نابود قلمداد مینماید)
از مجموع دو نکته مذکور این نتیجه مهم حاصل میگردد که نفس ایمان نیز از جنس عمل صالح است.
دریافتهای کوتاه مستقیم
آیه 68: موضوع شیپور را قبلاً بارها دیدهایم اما اینکه دو بار نواخته میشود، شاید بار اول «پایان دنیا» و بار دوم «استارت» پروژه قیامت باشد.
آیه 68: عبارت «مگر آنکه خدا بخواهد» در آیه 68، همانطور که بارها و بارها دیدهایم یعنی اینکه «مگر آنکه کسی که بطور عادی و طبیعی از چنان ظرفیت بالایی برخوردار باشد که تاب تحمل آن شیپور (و مطابق عبارات قرآنی، صور = صاخه = صیحه = ...) را داشته باشد».
در هر حال پس از بیهوش شدن همگانی از حول و هراس وقوع قیامت، همگان با شیپور دوم برمیخیزند در حالیکه وقوع قیامت را دریافتهاند.
آیه 69: کلمه «شهدا» در اینجا به معنی «کشتگان راه خدا» نیست. بلکه مقصود از آنها همان معنی لغوی آنها یعنی «گواهان» است که قبلاً در سورههای قبلی ذکری از انها به عمل آمد.
طبیعی است که «گواهان» نیز یکی از عناصر اصلی دادگاه فوق است که و واضح است که اولین «گواهان» هم پیامبران هستند و پس از آنها یکی از وظایف اوصیاء آنها همین «گواه بودن به اعمال معاصران خویش» است»
جمع بندی و تفسیر
بگو اي جاهلان! از من ميخواهيد پرستش غير خدا کنم؟(64) و البته به تو و همچنين بر (پيامبران)قبل از تو نيز وحي شده که اگر شرک ورزي حتمأ عملت از بين خواهد رفت و از زيانکاران خواهي بود.(65) بلکه فقط خدا را عبادت کن و از شکر گزاران باش!(66)قدر خدا را آنطور که بايد ندانستند. روز قيامت زمين در قبضه اوست و آسمانها بدست او در هم پيچيده ميشود. منزه و بالاتر است از آنچه که با او شريک ميکنند(67) ودرشيپور دميده ميشود،و هر کس که در آسمانها و زمين است همگي بيهوش ميشوند مگر آنکه خدا بخواهد. آنگاه يکبار ديگر در آن دميده ميشود و فورا برميخيزند و نگرانند (68) و زمين به نور پروردگارش روشن ميشود و کتاب (قانون) گذاشته ميشود و پيامبران و گواهان را مياورند و بين آنان به حق حکم ميشود و هيچ ظلمي نميشوند (69) و به هر کس آنچه که عمل نموده بطور کامل داده ميشود و همو به آنچه ميکنند داناتر است (70) و کافران دسته دسته بسوي جهنم رانده ميشوند، تا هنگاميکه به آن برسند درهايش باز ميشود و نگهبانانش به آنان ميگويند آيا رسولاني از بين خودتان بسويتان نيامدند و از چنين روزي هشدارتان ندادند؟ ميگويند چرا وليکن کلمه عذاب بر کافران فرود آمده است (71) به آنان گفته شود به درب هاي جهنم داخل شويد که در آن جاودان خواهيد بود که جايگاه متکبران چه بد است (72) و آنانکه از پروردگارشان پروا کردند نيز دسته دسته بسوي بهشت برده ميشوند.تا اينکه به آن برسند و درب هايش باز ميشود و نگهبانانش به آنان ميگويند سلام بر شما. خوشتان باد. داخل شويد که در آن جاودانيد (73) و ميگويند سپاس خدائي را که وعده اش را برايمان راست درآورد و آن زمين را به آساني بما داد که در بهشت هر جا که بخواهيم جاي بگيريم و پاداش عاملان چه نيكوست (74) و ملائکه را مي بيني که دوروبر عرش ميچرخند و خداوند را به ستايش تسبيح ميگويند، و بين آنها به حق قضاوت ميشود، و گفته ميشود ستايش از آن خداوند پروردگار جهانيان است (75)
سوره لقمان
﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾
الم ﴿1﴾ تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِيمِ ﴿2﴾ هُدًى وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِينَ ﴿3﴾ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ ﴿4﴾ أُوْلَئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿5﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ ﴿6﴾ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا وَلَّى مُسْتَكْبِرًا كَأَن لَّمْ يَسْمَعْهَا كَأَنَّ فِي أُذُنَيْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ﴿7﴾ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِيمِ ﴿8﴾ خَالِدِينَ فِيهَا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿9﴾ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَى فِي الْأَرْضِ رَوَاسِيَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَابَّةٍ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ ﴿10﴾ هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِي مَاذَا خَلَقَ الَّذِينَ مِن دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ ﴿11﴾ وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَمَن يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ﴿12﴾ وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ ﴿13﴾ وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ ﴿14﴾ وَإِن جَاهَدَاكَ عَلى أَن تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿15﴾ يَا بُنَيَّ إِنَّهَا إِن تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَكُن فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّمَاوَاتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ ﴿16﴾ يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ ﴿17﴾ وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ ﴿18﴾ وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِكَ إِنَّ أَنكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ ﴿19﴾
بسم الله الرحمن الرحيم
الم(1) اين آيات آن كتاب پر حكمت است (2) كه هدايت و رحمتي براي نيکوکاران است (3) کسانی که نماز بپاميدارند و زکات ميدهند و به آخرت يقين دارند (4) آنان بر هدايتي از جانب پروردگارشان استوارند و همانها نیز رستگارخواهند بود (5) و از ميان مردم کساني هستند که خريدار سخنان بيهوده اند تا بدون علم مردم را از راه خدا گمراه کنند و آنرا به مسخره گيرند. آنان عذابي خوار کننده خواهند داشت (6) و هنگامي که آياتمان بر آنها خوانده ميشود با گردن فرازي چنان روي بر ميگردانند که انگار آنرا نشنيده اند. پس، ای پیامیر! به عذابي دردناک مژده شان ده (7) و کسانی که ايمان آورده و عمل شايسته انجام داده اند بهشتهائي پر نعمت خواهند داشت (8) که در آن جاودانند. وعده خداوند حق است، و همو پيروزمند فرزانه است (9) خداوند است که آسمانها را بدون ستونهائي که ببينيدشان آفريد و در زمين لنگرهائي انداخت تا مبادا شما را بلرزاند و از هر گونه جنبندگان در آن گسترد و از آسماني آبي فرستاد تا در زمین از هر گونه باارزش گیاهی بروید (10) ای پیامبر! بگو اين آفرينش خداست. اما شما مشرکان نشانم دهيد آن به اصطلاح خدایانِ غير از او چه چيزي آفريده اند؟ البته که چیزی نیافریده اند ولی ظالمانِ مشرک در گمراهيي آشکارند (11) ای پیامبر به مردم خبر ده که آن حکمت را به لقمان داديم که شکر خدا کن، و هر که شکر کند قطعا شکرش بنفع خود اوست، و کسي که کفر ورزد البته خداوند بي نياز ستوده است (12) و بياد آر لقمان را که به پسرش چنین پند ميداد و ميگفت پسرکم به خداوند شرک مورز زيرا که شرک ظلمي بزرگ است (13) و انسان را نسبت به والدينش سفارش کرديم مخصوصا مادرش، که او را حامله شد و سستي پس از سستي کشيد و شير خوارگيش دو سال طول کشيد. پس ای انسان! مرا و والدين خويش را شکر کن وسرانجام بسوي من است (14) و اگر آنها با جد و جهد از تو خواستند که آنچه را که نسبت به آن علمي نداري با من شريک بگيري اطاعتشان مکن، و در اين جهان با آنان با رفتار پسنديده مصاحبت کن و راه کساني را در پيش گير که بسوي من است و آنگاه بازگشت آنها بسوي من خواهد بود و من شما را به حقیقتِ آنچه انجام ميداديد خبر خواهم داد (15) همچنین از پندهای لقمان به پسرش این است که میگفت پسرکم ! البته چنين است که اگر چيزي حتي باندازه دانه خردلي هم بوده و در صخره اي يا در آسمانها يا در زمين باشد خداوند میتواند بياوردش. که خداوند دقيق و آگاه است (16) پسرکم! نماز بپادار و به چيز هاي پسنديده فرمان ده و از چيز هاي ناپسند بازدار و بر آنچه بتو ميرسد صبوري کن که انجام اين چيزها از تصميم قوی حکایت دارد (17) ای پسرکم! چهره ات را براي مردم دژم مکن و با خود پسندي در زمين راه مرو، که خداوند هيچ خود پسند فخر فروشي را دوست نمی دارد (18) و در روش خويش معتدل باش و از صدايت بکاه، که ناپسند ترين صداها صداي خران است (19)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: بشر غرق در نعمات الهي است. بهتر است از رفتارهاي كافرانه دوري گزيند و به رفتار پسنديده بگرايد.
درب: قرآن و هدايت و ايمان از مصاديق نعمت هاي بزرگ الهي است ، اما عده اي از مردم دنبال چيزهايي بي ارزش هستند و آيات و نعمت هاي الهي را نمي بينند و شرحی راجع به يكي از اشخاصي كه به آيات و نعمت هاي الهي توجه كرد و حكمت يافت.
2 - سوالات
1-«وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ» (آیه14) باکدام کلیدفهم قرآن مطابق است؟
2-«وهویعظه» (آیه13) چطور؟
3-درترکیب دوآیه13و14 یک نکته عملی هست، آن را بیان کنید.
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه های 6 و 7 فهمیده میشود فعالان کفر که از تاثیر وسیع و عمیق قرآن ناراحت بودند (و قبلا این توصیه را میکردند که هنگام تلاوتش سر و صدا کنید و چون دیده بودند فایده ای نداشت) این راه را در پیش گرفتند که در مقابل قرآن یک بدیل بسازند و ضمنا در مقابل قرآن خود را به راه دیگر بزنند و آن را نشنیده بگیرند .
از آیه های 14 و 15 فهمیده میشود که مقارن نزول این آیات جوانانی به آنحضرت میگرویدند و لذا با والدین خویش که کافر تلقی میشدند درشتی و بد ادبی میکردند و از این راه به طعن آنحضرت کمک میکردند که ببینید این یتیم ابوطالب چه کرده . . . و با نزول آیات مذکور این مشکل راه حل خود را یافت .
4 - کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 1 که جزءحروف مقطعه است به محتوای کل سوره ارتباط دارد. و لذا جزء تحلیل و تفکیک ما قرار نمیگیرد.
آیه 4 فرع بر آیه 3 است و این واضح است.
آیههای 8 و 9 بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند، زیرا اگر چشم خویش را بر آنها بسته و قبل و بعد آنها را وصل کنیم میبینیم روال سخن صاف و یکدست میشود.
آیههای 14 و 15 بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
الم ﴿1﴾ تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِيمِ ﴿2﴾ هُدًى وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِينَ ﴿3﴾ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ ﴿4﴾ أُوْلَئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿5﴾
درس: بشر غرق در نعمات الهي است. بهتر است از رفتارهاي كافرانه دوري گزيند و به رفتار پسنديده بگرايد.
درب: قرآن و هدايت و ايمان از مصاديق نعمت هاي بزرگ الهي است.
2
وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ ﴿6﴾ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا وَلَّى مُسْتَكْبِرًا كَأَن لَّمْ يَسْمَعْهَا كَأَنَّ فِي أُذُنَيْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ﴿7﴾ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِيمِ ﴿8﴾ خَالِدِينَ فِيهَا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿9﴾
درس: بشر غرق در نعمات الهي است. بهتر است از رفتارهاي كافرانه دوري گزيند و به رفتار پسنديده بگرايد.
درب: عده اي از مردم دنبال چيزهايي بي ارزش هستند و آيات و نعمت هاي الهي را نمي بينند.
3
خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَى فِي الْأَرْضِ رَوَاسِيَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَابَّةٍ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ ﴿10﴾ هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِي مَاذَا خَلَقَ الَّذِينَ مِن دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ ﴿11﴾
درس: بشر غرق در نعمات الهي است. بهتر است از رفتارهاي كافرانه دوري گزيند و به رفتار پسنديده بگرايد.
درب: ای مردم! خدای شما صاحب چنین آیاتی از علم و قدرت است، از خدایان برساخته خویش اعراض کرده و بسوی او بگرائید.
4
وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَمَن يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ﴿12﴾ وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ ﴿13﴾ وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ ﴿14﴾ وَإِن جَاهَدَاكَ عَلى أَن تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿15﴾ يَا بُنَيَّ إِنَّهَا إِن تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَكُن فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّمَاوَاتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ ﴿16﴾ يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ ﴿17﴾ وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ ﴿18﴾ وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِكَ إِنَّ أَنكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ ﴿19﴾
درس: بشر غرق در نعمات الهي است. بهتر است از رفتارهاي كافرانه دوري گزيند و به رفتار پسنديده بگرايد.
درب: شرحی راجع به يكي از اشخاصي كه به آيات و نعمت هاي الهي توجه كرد و حكمت يافت.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیات 12 تا 19 از آنجا که مورد استقبال هنرمندان خوشنویس و کاشیکار قرار گرفته و بسیاری از مساجد و زیارتگاه ها مزین به آثارشان است، و نیز از این لحاظ که اصحاب منابر و نویسندگان مواعظ از این آیات استفاده کرده اند، در زمره آیات برجسته قرار میگیرند.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 1 از حروف مقطعه است و تا کنون رمز گشائی نشده، و به همین دلیل فوق ذهنیاتِ مردمِ این 1400 سال بوده، و به طریق اولی فوق ذهنیات مخاطبان اولیه نیز بوده است.
در آیه های 10 و 11 مطالبی است که تا قرن 18 هنوز فهمیده نشده بود، ولذا اینها فوق ذهنیات مخاطبان اولیه بوده است.
آیه 16 از این لحاظ که مکانیزم طرز کارش هنوز مشخص نشده، تاکنون فوق ذهنیات بشر بوده، و لذا فوق ذهنیات مخاطبان اولیه نیز بوده است.
7 - پیشگوئی های تحقق یافته
1 - در آیه 10 بطور وضوح برای آسمانها ستونهائی اشاره نموده اما فرموده شما آن را نمیبینید.
با توجه به قدرت درک و فهم مخاطبهای اولیة این آیات، این مطلب را در ذهن آنها القا مینمود که اگر ستونهائی نباشد نظام کیهانی فرو میریزد اما نوع آن ستونها طوریست که شما نمیبینید.
این سخن حتی امروز نیز در کمال درستی است.
لذا این آیه یک معجزه بزرگ علمی است.
2 - همچنین است آیه 10 در خصوص «لنگرهای مانع اضطراب زمین» که در سوره نباء توضیح داده شده. اما هرچه باشد این نوع سخن گفتن بسیار بالاتر از سطح علمی آن روزها بود و بطور قطع این آیه نیز یک معجزه بزرگ علمی است.
3 - در آیه 14 از کلمه انسان استفاده نموده و در این وعده ای است که مخاطبان قرآن محصور و منحصر در مکه ای ها نخواهد ماند .
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
مخاطب های اولیه ، بطور قطع ، آیه های 10 و 11 را یا نمی فهمیده اند، یا بطور غلط می فهمیده اند، زیرا موضوع «ستون های نادیده» تا قبل از نظریه جاذبه عمومی برای حتی باسواد ترین اشخاص ، حتی در متمدن ترین نقاط جهان نیز مفهوم نبود ، چه رسد اعرابِ آن روزها و با آن کیفیت علمی و تمدنی شان.
راجع به مطالب پاراگراف ، آنها نیز آنطور می فهمیده اند که ما.
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - قرآن و هدايت و ايمان از مصاديق نعمت هاي بزرگ الهي است ، اما عده اي از مردم دنبال چيزهايي بي ارزش هستند و آيات و نعمت هاي الهي را نمي بينند
2 - شرحی راجع به لقمان حکیم كه به آيات و نعمت هاي الهي توجه كرد و حكمت يافت.
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 1تا 5 و 8 و 9 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
در باره لقمان حکیم
در آیات این پاراگراف تجلیلی از آن بزرگوارشده که اگر در آن دقت شود فهمیده خواهدشد که حد نهائی تحسین و تجلیل است .
اینکه او که بوده و کجا زندگی میکرده و کدام قرآن و . . . قرآن مطلقا سکوت کرده ، زیرا روش قرآن این نیست که مانند داستان سرایان به جزئیاتی که سبب «مجلس گرم کنی» است بپردازد بلکه قصه های قرآنی مقصود موعظه ای دارد و در آنها ذکر جزئیاتی که به مقصود موعظتی کمک نمیکند نشده است ، مثلا در داستان یوسف به ذکر نام برادران او نپرداخته ، همانطور که به نام اسامی اصحاب کهف نیز اشاره ای ننموده است.
هرچه باشد چنین کسی بوده و مورد تحسین و تجلیل خداوند هم قرار گرفته، و پیامبر هم نبوده ، اما کلامش پیامبرانه است .
در روایات ما مسلمانان نیز لقمان مورد ستایش است ، در روایاتی متعدد و متواتر .
اما جالب است بدانید که در در کشورهای اروپا و امریکا و امثال آنها «لوک» (Luke) که خیلی های به عنوان نامگذاری روی پسران خویش از آن استفاده میکنند ، نشانه نفوذ و احترام عمیقی است که آنها نسبت به این بزرگوار دارند، نمونه اش هم فیلم «لوک خوش دست» (با بازی پل نیومن ساخته حدود دهد 60 قرن بیستم) و نیز سریال کارتنی «لوک خوش شانس» که در دهه 60 شمسی از تلویزیون خودمان پخش میشد.
سوال این است که چرا خداوند چنین اشاره مفصلی به این بزرگوار نموده؟
اگر از باب موعظتی به موضوع نگاه کنیم در می یابیم که مقصود این بوده که بشر معمولی نیز میتواند با قدم گذاشتن در راه تعالیم انبیاء به جائی برسد که مورد تحسین و تجلیل خداوند متعال قرار گیرد .
این چیزی است که «درس» سوره نیز به آن رهنمون است.
دریافت کوتاه مستقیم
آیه 15: میفرماید اگر به راه غلط دعوت کردند از آنها پیروی نکن. اما در عین حال به آنان نیکی کن.
آیات 19-13: نوعی «چک لیست» است که برای جوانان خیلی مفید و کاربردی است و جا دارد روانشناسان و علماء تربیت و کارشناسان آموزش و پرورش و برنامهریزان نیروی انسانی خیلی به آن توجه نموده و آنرا کاربردی نمایند.
جمع بندی و تفسیر
بسم الله الرحمن الرحيم
الم(1) اين آيات كتاب پر حكمت است (2) كه هدايت و رحمتي براي نيکوکاران است (3) آنآنکه نماز بپاميدارند و زکات ميدهند و به آخرت يقين دارند (4) آنان بر هدايتي از جانب پروردگارشان استوارند و همانها رستگارخواهند بود (5)و از ميان مردم کساني هستند که خريدار سخنان بيهوده اند تا بدون علم مردم را از راه خدا گمراه کنند و آنرا به مسخره گيرند. آنان عذابي خوار کننده خواهند داشت (6) و هنگامي که آياتمان بر آنها خوانده ميشود با گردن فرازي چنان روي بر ميگردانند که انگار آنرا نشنيده اند. پس به عذابي دردناک مژده شان ده (7){آنآنکه ايمان آورده و عمل شايسته انجام داده اند بهشتهائي پر نعمت خواهند داشت.(8) که در آن جاودانند. وعده خداوند حق است، و همو پيروزمند فرزانه است}(9) آسمانها را بدون ستونهائي که ببينيدشان آفريد و در زمين لنگرهائي انداخت تا مبادا شما را بلرزاند و از هر گونه جنبندگان در آن گسترد و از آسماني آبي فرستاديم و در آن از هر گونه باارزشي رويانديم (10) اين آفرينش خداست. پس نشانم دهيد (خدایانِ) غير از او چه چيزي آفريده اند؟ بلکه ظالمان در گمراهيي آشکارند (11) و براستي آن حکمت را به لقمان داديم که شکر خدا کن و هر که شکر کند قطعا شکرش بنفع خود اوست و کسي که کفر ورزد البته خداوند بي نياز ستوده است (12) و بياد آر لقمان را که پسرش را پند ميداد و ميگفت پسرکم به خداوند شرک مورز زيرا که شرک ظلمي بزرگ است (13) {و انسان را نسبت به والدينش سفارش کرديم که مادرش او را حامله شد و سستي پس از سستي کشيد و شير خوار گيش دو سال طول کشيد. (پس) مرا و والدين خويش را شکر کن وسرانجام بسوي من است.(14) و اگر آنها با جد و جهد از تو خواستند که آنچه را که نسبت به آن علمي نداري با من شريک بگيري اطاعتشان مکن. و در اين جهان با آنان با رفتار پسنديده مصاحبت کن و راه کساني را در پيش گير که بسوي من است و آنگاه بازگشت آنها بسوي من خواهد بود و من شما را به آنچه انجام ميداديد خبر خواهم داد}(15) پسرکم ! البته چنين است که اگر چيزي حتي باندازه دانه خردلي هم بوده و در صخره اي يا در آسمانها يا در زمين باشد خداوند مياوردش. که خداوند دقيق و آگاه است (16) پسرکم! نماز بپادار و به چيز هاي پسنديده فرمان ده و از چيز هاي ناپسند بازدار و بر آنچه بتو ميرسد صبوري کن که اين چيزها از تصميم به انجام امور است (17) و چهره ات را براي مردم دژم مکن و با خود پسندي در زمين راه مرو، که خداوند هيچ خود پسند فخر فروشي را دوست ندارد (18) و در روش خويش معتدل باش و از صدايت بکاه، که ناپسند ترين صداها صداي خران است (19)
لقمان2 آیات20تا34
أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُّنِيرٍ ﴿20﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءنَا أَوَلَوْ كَانَ الشَّيْطَانُ يَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ ﴿21﴾ وَمَن يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ ﴿22﴾ وَمَن كَفَرَ فَلَا يَحْزُنكَ كُفْرُهُ إِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿23﴾ نُمَتِّعُهُمْ قَلِيلًا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِيظٍ ﴿24﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿25﴾ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ ﴿26﴾ وَلَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِن شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِن بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَّا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿27﴾ مَّا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ إِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ ﴿28﴾ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿29﴾ ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ ﴿30﴾ أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِيُرِيَكُم مِّنْ آيَاتِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ ﴿31﴾ وَإِذَا غَشِيَهُم مَّوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ ﴿32﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَاخْشَوْا يَوْمًا لَّا يَجْزِي وَالِدٌ عَن وَلَدِهِ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِ شَيْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ ﴿33﴾ إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ ﴿34﴾
ای پیامبر! به اینان بگو آيا نمي بينيد که خداوند آنچه را که در آسمانها و زمين است رام شما کرد و نعمتهاي آشکار و پنهانش را بر شما ريخت؟ باوجود این ، بعضي از مردم هستند که بدون اینکه از علمي و هدايتيبرخوردار بوده و به کتاب نورافشاني دسترسی داشته باشند، درباره خداوند جدل مي کنند (20) و هنگامي که به آنان گفته شود از آنچه خدا فرستاده پيروي کنيد ميگويند نه، بلکه از آنچه که نزد پدرانمان يافتيم پيروي مي کنيم. آيا حتي اگر شيطان بسوي عذاب سوزان هم دعوتشان کند؟ می باید از پدرانشان پیروی کنند؟ (21) و هر کس که روي بسوي خدا کند و نيکوکار نيز باشد به دستاويزي استوار چنگ زده و عاقبت همه امور بسوي خداوند است (22) و کسي که کفر ورزيد، ای پیامیر! کفرش اندوهگينت نکند. بازگشت آنها بسوي ماست و خبر اعمالي را که انجام ميدادند به آنها ميدهيم، که البته خداوند به حقيقت آنچه در دلها ميگذرد آگاه است (23) اندکي بهرمندشان مي کنيم سپس بسوي عذابي ناگوار ميرانيمشان (24)و اگر از آنان بپرسي چه کسي آسمانها و زمين را آفريده با تاکيد خواهند گفت خدا. بگو ستايش مخصوص خداست. بلکه اکثرشان مطابق همین علمی که دارند رفتار نمیکنند (25) آنچه در آسمانها و زمين است از آن خداست. البته خداوند بي نياز ستوده است (26) و اگر همه درخت هاي زمين قلم ميشد و آن دريا و هفت درياي ديگر هم مرکب ميشد شمارش کلمات خداوند تمام نمي شد. خداوند البته پيروزمند فرزانه است (27) آفرينش و برانگيختن شما جز مانند آفرينش و برانگیختن يکنفر نيست، و خداوند شنواي بيناست (28) ای پیامبر! به آنان بگو آیا نمي بينيد که خداوند شب را داخل روز مي کند و روز را داخل شب مي کند و آفتاب و ماه را رام کرده و هرکدام تا سر آمدي معين جريان دارند؟ و البته چنین خداوندی به آنچه مي کنيد آگاه است (29) اين به آن خاطر است که خداوند خود حق است و آنچه را که غير از او ميخوانند باطل است و خداوند بلند مرتبه باعظمت است (30) آيا نمي بينيد که کشتي در دريا به نعمت او روان است تا از نشانه هاي او به شما بنماياند؟ البته در اين براي هر صبر پيشه شکر گزاري نشانه هائی است (31) و هنگامي که موجي بزرگِ سايه بان مانند آنها را فراگيرد، از روي اخلاص خداوند را صدا ميزنند، اما همينكه آنان را به سوي خشکي نجات داد، فقط بعضي شان معتدل خواهند بود. و نشانه هاي ما را جز عهد شکنانِ کفران پيشه انکار نمي کنند (32) اي مردم! از پروردگار خويش پروا کنيد. و از روزي بترسيد که نه پدر ميتواند براي فرزندش کاري کند و نه فرزند براي پدر. وعده خداوند حق است. پس مبادا زندگي دنيا فريبتان دهد، و مبادا آن شیطانِ فريبكار که در همه جا نزدیکتان است درباره خداوند فريبتان دهد (33) علم قيامت نزد خداوند است. و همو باران را ميفرستد. و ميداند در رحِم ها چيست. و کسي نميداند فردا چه بدست مي آورد. و کسي نميداند در کدام زمين خواهد مرد. البته خداوند داناي آگاه است (34)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: بشر غرق در نعمات الهي است. بهتر است از رفتارهاي كافرانه دوري گزيند و به رفتار پسنديده بگرايد.
درب: ذكر بعضي از نعمت هاي الهي و دعوت از مردم براي اصلاح رفتار خويش و توصیه به آنحضرت که از رفتارناپسند آنان اندوهگين مباش و به ما واگذار.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : قرآن مایه هدایت و رحمت برای نیکوکاران است که رستگار خواهند بود و اشخاص بیهوده باز، به نعمتها و آفرینش خداوند توجه نمیکنند و همین امر سبب آن رفتارشان است و اینکه ای مردم ! به آیات و نعمت های الهی توجه نمائید تا چشمه های حکمت و معرفت از دلهایتان بجوشد .
در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر! اندوهگین کفر آنها مباش و با یادآوری نعمتها و قدرتهای الهی و رفتار خوب پیروانت و اینکه خداوند در زمان و مکان مناسب به رفتار کافرانه پاسخ خواهد داد دلگرم باش ، و ای پیامبر ! به این مردم بگو شما عقیده تان دربسیارنقاط با عقاید صحیح نزدیک است ، پس چرا این چند قدم قلیل رابر نمی دارید ، درحالیکه میدانید دائما دارید از الطاف ونعمت های الهی استفاده میکنید؟
3 - سوالات
1-حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟(هشدارنرم؟هشدارکافران ودلداری همزمان مومنان؟ یا...؟)
2-منظور از «سخّر» (آیه20) چیست؟ (برای بهره برداری برایتان رام کرد؟ برای تصرف کامل برایتان رام کرد؟هردو؟یا....؟)
3-«من» (آیه22) در کدام معنی بکاررفته؟ (کسی که؟ کسانی که؟) و چرا؟
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
ثلث اول آیه 20 و آیه 21، به نظر می آید از ادامه مطلب آیه های 6 و 7 خبر میدهد که آنها برای بدیل سازی در مقابل قرآن به افسانه های معهود پیشینیان خویش نیز دست می یازیدند .
از آیه 24 فهمیده میشود فعالان این عرصه از متمکنان و متمولان بوده اند .
5 - کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
دو آیه 27 و 28 بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند.
آیه 30 فرع بر آیه 29 است و این واضح است.
آیه 32 فرع بر آیه 31 است و این هم واضح است.
لذا آیههای اصلی این پاراگراف عبارت است از آیههای 25 و 26 و 29 و 31 و 33 و 34.
6 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 27 علاوه بر اینکه بسیار مورد استقبال اهل هنر قرار گرفته، بسیار مشهور هم هست و بسیار مورد استفاده و استناد اهل منبر و نویسندگان مطالب اخلاقی نیز قرار گرفته است.
7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 20 و 27 و 28 و 29 و 33 و 34 به علت احتواء مطالبی که همین امروز هم جزئیاتش فوق ذهنیات بشر قرن بیست و یکم است به طریق اولی فوق ذهنیات بشر 1400 سال پیش هم بوده، چه رسد به آن اعراب نیمه متدن.
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - ذكر بعضي از نعمت هاي الهي و دعوت از مردم براي اصلاح رفتار خويش 2 - توصیه به آنحضرت که از رفتارناپسند آنان اندوهگين مباش و به ما واگذار.
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه 24 تا 26 و 29 تا 32 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
معجزه ادبی
آیه 27 از نوع «بیان مطالب سنگین به زبان ساده» است و در حقیقت در این آیه «بینهایت» را به چنان زبان ساده ای بیان نموده است.
عدد «هفت» نیز کنایه از «زیاد» است.
ممکن است کسانی در پی این باشند که تخمین بزنند که درختان موجود کره زمین چقدر است، و از آنها چقدر «قلم» ممکن است ساخته شود، و هر قلم برای نوشتن چقدر مرکب میخواهد، و ظرفیت «آن دریا» (که طبعاً بنظر میآید نزدیکترین دریا به مکه منظور بوده) چقدر است، و هفت برابر آن چقدر است، و با هر قلم چند نعمت را میتوان نوشت .
خلاصه اینکه اگر کسی دنبال این نوع محاسبات برود راه خطا پیموده است . زیرا درست است که قرآن مال همه زمانها و همه مکانهاست و طبعاً به همین دلیل مال زمان صدر اسلام هم بوده و امکان چنین محاسبهای برای مخاطبهای آن روز وجود نداشته ، اما آیه مذکور دعوتی به این کار نمیکند زیرا کاریست عبث و همان مفهوم «بینهایت» که برای مردم امروز جا افتاده میباشد، کافیست.
اما چون مردم آن روزگار مفهوم بینهایت را درک نمیکردند، به این بیان شیرین و در عین حال درست که امروز هم به همان شیرینی و درستی هست چنان مطلب غامضی را به ذهن چنان مخاطبی نزدیک کرده است.
واقعاً خوب است ریاضیدانان برای اینکه برای این آیه یک مدل و فرمول ریاضی بسازند که بنظر میآید باید چنین «دترمینانی» شود:
که البته چنین چیزی از ذهن ریاضیدانترین فرد بشری آن روزها نیز دور بوده است و این آیه یک معجزه ادبی است که چنین موضوع پیچیده دور از ذهنی را به چنان عبارت شیرین و مفهومی بیان فرموده است.
چه یک نفر چه میلیاردها نفر ، برای خداوند فرقی نمیکند
آیه 28 نیز یکی از آیات غامض قرآنی است که مانند آیه قبلی به بهترین و سادهترین بیان گفته شده است.
معنی خلاصه آیه این است که آفرینش همه انسانها که میلیاردها نفر هستند، مانند آفرینش یکنفر است و برانگیختگی مجدد آن همه انسان مانند برانگیختن یکنفر است و بعبارت دیگر، برانگیختن آن همه مرده، پس از مرگ، به این علت که زیاد هستند، برای خداوند مشکل نیست.
چه یکنفر باشند چه میلیاردها میلیاردها نفر برای خداوند فرقی نمیکند.
سه نوع علم خداوند
در آیه 34 به سه نوع علم اشاره شده است:
1- علمی که «نزد خدا» است، 2- علم خدا، 3- علمی که کسی غیر از او ندارد.
به عنوان نمونه علم نوع دوم فرموده باران میفرستد و میداند در رحمها چیست. چنانکه میدانیم امروز انسان هم میتواند باران ایجاد کند و بفرستد وهم بکمک سونوگرافی جنسیت نوزاد را تعیین میکند.
بنابراین نمونه علم نوع دوم از آن نوع علومی است که بشر در اثر فعالیت علمی و تحقیقات و مشاهده و تجربه و غیره میتواند به آن راه داشته باشد و خداوند چنین خواسته که بشر در اثر دقت در آیات الهی چنین علمی را پیدا کند و از آن استفاده ببرد.
اما علمِ از نوع اول (که به تصریح آیات زیادی مثلاً آیه آخر سوره نازعات و آیات بسیار دیگر) انحصاراً در «نزد» خداست، هیچ کسی در حدی نیست که بتواند راهی به آن داشته باشد،
اما علم نوع سوم از نوعی است که بعضیها (مثلاً پیامبران و معصومان) امکان دارد به اذن خدا به آن راه پیدا کنند.
در مجموع، مطابق «درس»، اگر آنچه را که در این بند آمده، به «نگاه نعمت»ی نگاه کنیم، چنان پردههائی از لطف و عظمت الهی از مقابل چشمانمان کنار میرود که ذکر آن به صفحات زیادی نیاز دارد که نه برای این بنده نگارش آن ممکن است و نه خواننده ارجمند حوصلهاش را دارد و نه نیازی به نگارش آن هست زیرا خواننده ارجمند فهیم است و کافیست خودش این آیات را با «نگاه نعمت»ی بخواند.
جمع بندی و تفسیر
آيا نمي بينيد که خداوند آنچه را که در آسمانها و زمين است رام شما کرد و نعمتهاي آشکار و پنهانش را بر شما ريخت؟ و بعضي از مردم هستند که بدون علمي و هدايتي و کتاب نورافشاني درباره خداوند جدل مي کنند (20) و هنگامي که به آنان گفته شود از آنچه خدا فرستاده پيروي کنيد ميگويند (نه) بلکه از آنچه که نزد پدرانمان يافتيم پيروي مي کنيم. آيا حتي اگر شيطان بسوي عذاب سوزان هم دعوتشان کند؟(21) و هر کس که روي بسوي خدا کند و نيکوکار نيز باشد به دستاويزي استوارتر چنگ زده و عاقبت همه امور بسوي خداوند است (22) و کسي که کفر ورزيد کفرش اندوهگينت نکند. بازگشت آنها بسوي ماست و خبر اعمالي را که انجام ميدادند به آنها ميدهيم، که البته خداوند به حقيقت آنچه در دلها ميگذرد آگاه است (23) اندکي بهره مندشان مي کنيم سپس بسوي عذابي ناگوار ميرانيم (24)و اگر از آنان بپرسي چه کسي آسمانها و زمين را آفريده با تاکيد خواهند گفت خدا. بگو ستايش مخصوص خداست. بلکه اکثرشان علم ندارند (25) آنچه در آسمانها و زمين است از آن خداست. البته خداوند بي نياز ستوده است (26) و اگر همه درخت هاي زمين قلم ميشد و آن دريا و هفت درياي ديگر هم مرکب ميشد (شمارش) کلمات خداوند تمام نمي شد. خداوند البته پيروزمند فرزانه است (27) آفرينش و بر انگيختن شما جز مانند (آفرينش) يکنفر نيست، که خداوند شنواي بيناست (28) نمي بيني که خداوند شب را داخل روز مي کند و روز را داخل شب مي کند و آفتاب و ماه را رام کرده و هرکدام تا سر آمدي معين جريان دارند؟ و خداوند به آنچه مي کنيد آگاه است (29) {اين به آن خاطر است که خداوند خود حق است و آنچه را که غير از او ميخوانند باطل است و خداوند بلند مرتبه باعظمت است}(30)
آيا نمي بيني که کشتي در دريا به نعمت او روان است تا از نشانه هاي او به شما بنماياند؟ البته در اين براي هر صبر پيشه شکر گزاري نشانه هايست (31) {و هنگامي که موجي بزرگ سايه بان مانند آنها را فراگيرد، از روي اخلاص خداوند را صدا ميزنند. اما همينكه آنان را به سوي خشکي نجات داد، (فقط) بعضي شان معتدل خواهند بود. و نشانه هاي ما را جز عهد شکنان کفران پيشه انکار نمي کنند (32) اي مردم! از پروردگار خويش پروا کنيد. و از روزي بترسيد که نه پدر ميتواند براي فرزندش کاري کند و نه فرزند براي پدر. وعده خداوند حق است. پس مبادا زندگي دنيا فريبتان دهد، و مبادا آن فريبكار درباره خداوند فريبتان دهد}(33) علم قيامت نزد خداوند است. و همو باران را ميفرستد. و ميداند در رحم ها چيست. و کسي نميداند فردا چه بدست مي آورد. و کسي نميداند در کدام زمين خواهد مرد. البته خداوند داناي آگاه است (34)
سوره عنکبوت
﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾
الم ﴿1﴾ أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ ﴿2﴾ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ ﴿3﴾ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَن يَسْبِقُونَا سَاء مَا يَحْكُمُونَ ﴿4﴾ مَن كَانَ يَرْجُو لِقَاء اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿5﴾ وَمَن جَاهَدَ فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ ﴿6﴾ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِي كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿7﴾ وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا وَإِن جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿8﴾ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِي الصَّالِحِينَ ﴿9﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللَّهِ وَلَئِن جَاء نَصْرٌ مِّن رَّبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَوَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِي صُدُورِ الْعَالَمِينَ ﴿10﴾ وَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْمُنَافِقِينَ ﴿11﴾ وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُم بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُم مِّن شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ ﴿12﴾ وَلَيَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالًا مَّعَ أَثْقَالِهِمْ وَلَيُسْأَلُنَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَمَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ ﴿13﴾
بسم الله الرحمن الرحيم
الم (1) آيا مردم گمان کرده اند که به صِرف اينکه بگويند ايمان آورده ايم رهايشان مي کنيم و امتحان نميشوند؟ (2) و البته پيشينيانشان را آزموديم و خداوند آنان را که راست ميگويند از آنانکه دروغ ميگويند مشخص خواهد کرد (3) آيا آنآنکه کارهاي زشت مي کنند گمان کرده اند از ما جلو مي افتند؟ چه بد حکم مي کنند (4) هر کس که آرزوي ملاقات خداوند را دارد بداند که سرآمد خداوند حتما مي آيد و همو شنواي داناست (5) و کسي که کوشش کند جز اين نيست که بنفع خويش کرده، که خداوند از جهانيان بي نياز است (6) و کساني که ايمان آورده و کارهاي شايسته کرده اند بديهايشان را ميپوشانيم و پاداش آنها را براي بهترين کاري که ميکرده اند ميدهيم (7) و به انسان سفارش والدينش را کرده ايم که به آنان نيکي کند، و اگر کوشيدند چيزي را که به آن علم ندارد با خداوند شريک کند مبادا در این مورد اطاعتشان کند ، زیرا که بازگشتگاه شان بسوي خداوند است، که آنگاه آنان را به حقیقتِ آنچه انجام ميدادند آگاه ميكند (8) و کساني را که ايمان آورده و عمل صالح کرده اند در گروه صالحان داخلشان مي کند (9) و از مردم کساني هستند که ميگويند به خداوند ايمان آورده ايم اما هنگامي که درباره خداوند دچار اذيتي شدند ، اذيت مردم را همطراز عذاب خدا ميگيرند، اگر ياريي از جانب پروردگارت بيايد خواهند گفت با شما بوديم ، آيا خداوند درباره آنچه که در دل جهانيان ميگذرد دانا تر نيست؟ (10) و خداوند مومنان را از منافقان مشخص خواهد کرد (11) و آنانکه کفر ورزيدند به مومنان خواهند گفت راه ما را پيروي کنيد و ما نيز حتما بار خطاهاي شما را حمل خواهيم کرد.آنها حمل کننده هيچ بار خطائي از آنان نخواهند بود والبته آنها دروغگويند (12) و حتما بارهاي سنگين خودشان و بارهاي سنگين ديگر را با مال خودشان حمل خواهند کرد و روز قيامت درباره آن افترائي که ميزدند باز خواست خواهند شد (13)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: ای پیامبر! در مقابل ناملایمات صبر کن، تو و قومت نجات خواهید یافت.
درب: ای مسلمانان! ایمانتان آزمایش خواهد شد و اطاعتتان از خداوند و رسولش باشد اما نسبت به والدین نیکو کار باشید و براي رشد و تعالي بايد صبري كنيد و كوششي بنماييد.
2 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
آیه های 2 و 3 بیانگر این است که اوضاع در مقابل کسانی که مقارن نزول این آیات به آنحضرت میگرویدند سخت شده بود و از بکار رفتن کلمه «جهاد» در آیه 60 معلوم میشود روحیه عمومی مسلمانان نسبت به قبل بالارفته و آنها آماده مقابله با این شرایط نا مساعد شده بوده اند .
از آیه های 8 و 9 فهمیده میشود که مقارن نزول این آیات جوانانی به آنحضرت میگرویدند و والدین شان سعی میکردند آنها را بازدارند و و با نزول آیات مذکور این مشکل راه حل خود را یافت .
از آیه 10 فهمیده میشود اذیت نوگرویدگان هنوز ادامه داشت و از آیه 11 که اولین بار است کلمه منافق در قرآن بکار رفته معلوم میشود عده ای اینقدر را فهمیده بودند که این جریان چیزی نیست که این سران فعالان کفر بتوانند جلویش را بگیرند و این جریان آینده دارد ، و آنها کسانی بودند که به ماهیت محتوای پیام وحی کاری نداشتند و فقط برای خویش از نمد این جریان کلاهی میخواستند و لذا اظهار گرایش میکردند اما در مقابل تحرکات اردوگاه کفر تاب نمی آوردند و احیانا برخی از آنها بر میگشتند .
3 – کلیدهای تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 3 فرع بر آیه 2 است و این واضح است.
دو آیه6 و 7 فرع بر آیه 5 است و این نیز واضح است.
این پاراگراف کلا«پرانتزی»است دلیلش هم اینکه اگرچشم خویش رابرآن ببندیدوقبل وبعد آن به هم وصل کنید می بینید روال سخن صاف و یکدست و بی سکته میشود .
آیه 13 فرع بر آیه 12 است و این واضح است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
الم ﴿1﴾
2
أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ ﴿2﴾ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ ﴿3﴾
درس: ای پیامبر! در مقابل ناملایمات صبر کن، تو و قومت نجات خواهید یافت.
درب: ای مسلمانان! ایمانتان آزمایش خواهد شد.
3
أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَن يَسْبِقُونَا سَاء مَا يَحْكُمُونَ ﴿4﴾ مَن كَانَ يَرْجُو لِقَاء اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿5﴾ وَمَن جَاهَدَ فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ ﴿6﴾ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِي كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿7﴾
درس: ای پیامبر! در مقابل ناملایمات صبر کن، تو و قومت نجات خواهید یافت.
درب: ای مسلمانان! در ایمان تان صابر باشید تا در آزمایش پیروز گردید.
4
وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا وَإِن جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿8﴾ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِي الصَّالِحِينَ ﴿9﴾
درس: ای پیامبر! در مقابل ناملایمات صبر کن، تو و قومت نجات خواهید یافت.
درب: ای مسلمانان! نسبت به والدین نیکو کار باشید اما اطاعت تان از خدا و رسول باشد.
5
وَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللَّهِ وَلَئِن جَاء نَصْرٌ مِّن رَّبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَوَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِي صُدُورِ الْعَالَمِينَ ﴿10﴾ وَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْمُنَافِقِينَ ﴿11﴾ وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُم بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُم مِّن شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ ﴿12﴾ وَلَيَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالًا مَّعَ أَثْقَالِهِمْ وَلَيُسْأَلُنَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَمَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ ﴿13﴾
درس: ای پیامبر! در مقابل ناملایمات صبر کن، تو و قومت نجات خواهید یافت.
درب: ای مسلمانان! ایمانتان آزمایش خواهد شد.
4 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 1 از حروف مقطعه است و تا کنون بطور مقنعی رمز گشائی نشده و لذا فوق ذهنیات ما است چه رسد به مخاطبان اولیه.
آیه 13 حامل معانیی است که در قیامت معلوم خواهد شد و فعلا خارج از امکان درک و تجربه ما قرن بیست و یکمی ها است، چه رسد به مخاطبان اولیه.
5 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 8 کلمه انسان را ذکر کرده و چنانکه قبلا دیدیم در این موضوع یک پیشگوئی تحقق یافته نهفته است .
در آیه 11 با ذکر کلمه منافقین بطور روشن وعده پیروزی داده ، و این اولین بار است که این کلمه در قرآن استفاده میشود و معنی آن این است که در تاریخ نزول این سوره (که سال دومِ قبل از هجرت باشد) عده ای بدون اینکه معتقد به پیامهای آنحضرت باشند به او گرویدند ، و این به این علت بود که آنها در این نهضت «آینده»ای میدیدند و برای خویش از نمد این آینده کلاهی میخواستند . و چنین نیز شد.
6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»
در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .
آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .
7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - ای مسلمانان! ایمانتان آزمایش خواهد شد
2 – ای مسلمانان! اطاعتتان از خداوند و رسولش باشد اما نسبت به والدین نیکو کار باشید
3 - ای مسلمانان! براي رشد و تعالي بايد صبري كنيد و كوششي بنماييد.
8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 8 و 9 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
چند دریافت کوتاه مستقیم
آیه 2: میگوید صِرف ادعا کافی نیست، بلکه واقعیاتِ اثبات کننده ملاک است.
آیه 3: میگوید این موضوع (یعنی همان موضوع آیه 2) چیز جدیدی نیست بلکه سنت ثابت خداوندی است که همیشه معمول بوده است.
آیه 4: به اشتباه فکری بدکاران اشاره دارد که اساساً خارج از رده کسانی هستند که داعیه رشد و تعالی دارند.
آیات5تا7: به کسانی که در مسیر صحیح هستند انگیزه میدهد و آنها را تشویق میکند که سعی و کوشش خود را نه تنها قطع نکنند بلکه افزایش دهند.
چه کسی آرزوی ملاقات خداوند را دارد؟
در رابطه با آیه 5: واقعاً چه کسی آرزوی ملاقات خدا را دارد؟
اگر کمی فکر کنیم، نگاه به رفتارها و طرز زندگیهای خویش کنیم میبینیم بسیار کم هستند (مثلاً یک در میلیونها) کسانی که آگاهانه آرزوی ملاقات خدا را داشته باشند.
اما اگر با دید دیگری به موضوع نگاه کنیم میبینیم همگی افراد بشر بدون استثناء آرزوی ملاقات خداوند را دارند. زیرا خداوند آفریننده چیزهائیست که ما آنها را میخواهیم، پس، از آنها خواستنیتر است.
مثلاً کسی که ثروت و قدرت را دوست دارد و برای بدست آوردن ذرهای از آنها تمام عمر خود را گذرانده، اگر بداند که موجد و منبع ثروت و قدرت خداوند است، و هر نوع ثروت و قدرتی که تصورش بشود رشحهای از رشحات صفات اوست، چنین کسی خواه ناخواه خداوند را میخواهد اما به این خواست خویش آگاهی ندارد.
کسی که دنبال زیبائی است و عمری را در هنر صرف کرده، بدون اینکه متوجه باشد خداوند را میخواهد زیرا سرچشمه همه زیبائیها و آفریننده آن، خود اوست.
با این تعبیر، همه، بدون استثناء، خداوند را به عنوان کمال اعلای موجد و منبع چیزهائی که خواسته آنهاست، میخواهند و آرزوی ملاقات او را دارند.
اما این نوع «خواستن» ناآگاهانه است و موضوع آیه 5 نوع آگاهانۀ آن است.
پاداش برای بهترین عملی که انجام میدادند
مرضوع آیه 7 به این معنی است که بدیهایشان را ندید میگیریم و طوری با آنها رفتارمیکنیم که انگار عمرشان را به آن بهترین کاری که معمولاً به آن میپرداختند، گذراندهاند و پاداش آن را به آنان میدهیم.
پیامبرِ دوره بلوغ بشریت
ای ایمان آوردگان ! شما که قبلا سوره های قصص ویوسف و مریم و طه و اعراف و امثال آنها را از زبان پیامبرتان شنیده اید این توقع را نداشـــته باشید که با شما هم مانند(مثلا)قوم موسی رفتارکنیم که هر مشکلی داشتند با(مــثلا) عصای موسی بطور خارق العاده حل شود . نه ! بلکه چون شما قوم آخرین پیامبـــــر هستید رفتار ما با شما اینطور نیست که فقط به صرف اینکه شهادتینی بر زبان آوردید فورا همه جور معجزاتی برشما نازل شود و همه مشکلاتتان از طرق اعجازی حل گردد .
بلکه شما باید تکانی به خودتان بدهید والبته درآن صورت ماهم ازطریق وحی هدایتی برای کمک به شما میفرستیم .
منافقین وارد میشوند
در رابطه با آیه 11 اگر سورهها را مطابق لیست پیشنهادی «ترتیب نزول سورهها» بخوانیم میدانیم که این اولین بار است که کلمه منافقین در قرآن مطرح میشود.
از همینجا معلوم میشود که نهضت اسلام آنقدر رشد کرده بود که بعضیها «بوی پیروزی» آن را استشمام کرده و بدون اینکه پیام آن برایشان مهم باشد برای اینکه در «جامعه پس از پیروزی» موقعیت مناسبی داشته باشند خود را با آن همراه نشان میدادند.
لذا این سوره باید در زمانی نزدیک به هجرت نازل شده باشد.
علاوه بر موضوع فوق ، بطور کلی ، آیات 10 و 11 و 12 بارِ بالائی از لحاظ «حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روز ها» دارند .
جمع بندی و تفسیر
بسم الله الرحمن الرحيم
الم (1) آيا مردم گمان کرده اند که به صِرف اينکه بگويند ايمان آورده ايم رهايشان مي کنيم و امتحان نميشوند؟(2) { و البته پيشينيانشان را آزموديم و خداوند آنان را که راست ميگويند از آنانکه دروغ ميگويند مشخص خواهد کرد}(3) آيا آنآنکه کارهاي زشت مي کنند گمان کرده اند از ما جلو مي افتند؟ چه بد حکم مي کنند (4) {هر کس که آرزوي ملاقات خداوند را دارد (بداند که) سرآمد خداوند حتما مي آيد و همو شنواي داناست.(5) و کسي که کوشش کند جز اين نيست که بنفع خويش کرده، که خداوند از جهانيان بي نياز است.(6) و کساني که ايمان آورده و کارهاي شايسته کرده اند بديهايشان را ميپوشانيم و پاداش آنها را براي بهترين کاري که ميکرده اند ميدهيم}(7) {و به انسان سفارش والدين او را کرده ايم که به آنان نيکي کند،و اگر کوشيدند چيزي را که به آن علم نداري با من شريک کني اطاعتشان مکن. بازگشتگاه شما بسوي من است.آنگاه شما را به آنچه انجام ميداديد آگاه ميكنيم.(8) و کساني را که ايمان آورده و عمل صالح کرده اند در گروه صالحان داخلشان مي کنيم}(9) و از مردم کساني هستند که ميگويند به خداوند ايمان آورده ايم اما هنگامي که درباره خداوند دچار اذيتي شدند ، اذيت مردم را همطراز عذاب خدا ميگيرند، اگر ياريي از جانب پروردگارت بيايد خواهند گفت با شما بوديم . آيا خداوند درباره آنچه که در دل جهانيان ميگذرد دانا تر نيست؟(10) و خداوند مومنان را از منافقان مشخص خواهد کرد (11) و آنانکه کفر ورزيدند به مومنان خواهند گفت راه ما را پيروي کنيد و ما نيز حتما (بار) خطاهاي شما را حمل خواهيم کرد.آنها حمل کننده هيچ (بار)خطائي از آنان نخواهند بود والبته آنها دروغگويند (12) و حتما (بارهاي) سنگين خودشان و بارهاي سنگين ديگر را با مال خودشان حمل خواهند کرد و روز قيامت درباره آن افترائي که ميزدند باز خواست خواهند شد (13)
عنکبوت2 آیات14تا40
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِيهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِينَ عَامًا فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ ﴿14﴾ فَأَنجَيْنَاهُ وَأَصْحَابَ السَّفِينَةِ وَجَعَلْنَاهَا آيَةً لِّلْعَالَمِينَ ﴿15﴾ وَإِبْرَاهِيمَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿16﴾ إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِندَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿17﴾ وَإِن تُكَذِّبُوا فَقَدْ كَذَّبَ أُمَمٌ مِّن قَبْلِكُمْ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ ﴿18﴾ أَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ ﴿19﴾ قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿20﴾ يُعَذِّبُ مَن يَشَاء وَيَرْحَمُ مَن يَشَاء وَإِلَيْهِ تُقْلَبُونَ ﴿21﴾ وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاء وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ ﴿22﴾ وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُوْلَئِكَ يَئِسُوا مِن رَّحْمَتِي وَأُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿23﴾ فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَن قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿24﴾ وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَّوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُم بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُم بَعْضًا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُم مِّن نَّاصِرِينَ ﴿25﴾ فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ إِنِّي مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿26﴾ وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ ﴿27﴾ وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُم بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِّنَ الْعَالَمِينَ ﴿28﴾ أَئِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ وَتَقْطَعُونَ السَّبِيلَ وَتَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ الْمُنكَرَ فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَن قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ ﴿29﴾ قَالَ رَبِّ انصُرْنِي عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِينَ ﴿30﴾ وَلَمَّا جَاءتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ ﴿31﴾ قَالَ إِنَّ فِيهَا لُوطًا قَالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَن فِيهَا لَنُنَجِّيَنَّهُ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ ﴿32﴾ وَلَمَّا أَن جَاءتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِيءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا وَقَالُوا لَا تَخَفْ وَلَا تَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُّوكَ وَأَهْلَكَ إِلَّا امْرَأَتَكَ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ ﴿33﴾ إِنَّا مُنزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ ﴿34﴾ وَلَقَد تَّرَكْنَا مِنْهَا آيَةً بَيِّنَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿35﴾ وَإِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْيَوْمَ الْآخِرَ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ ﴿36﴾ فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ ﴿37﴾ وَعَادًا وَثَمُودَ وَقَد تَّبَيَّنَ لَكُم مِّن مَّسَاكِنِهِمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَكَانُوا مُسْتَبْصِرِينَ ﴿38﴾ وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَلَقَدْ جَاءهُم مُّوسَى بِالْبَيِّنَاتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضِ وَمَا كَانُوا سَابِقِينَ ﴿39﴾ فَكُلًّا أَخَذْنَا بِذَنبِهِ فَمِنْهُم مَّنْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُم مَّنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَمِنْهُم مَّنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَمِنْهُم مَّنْ أَغْرَقْنَا وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِن كَانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴿40﴾
و البته نوح را بسوي قومش فرستاديم كه در ميان آنان پنجاه سال كمتر از هزار سال ماند. سپس آن طوفان درگرفتشان و قوم او ظالم بودند (14) اما او و اهل آن کشتي را نجات داديم و آنها را آيتي براي جهانيان نموديم (15) و ابراهيم نيز وقتي که به قومش ميگفت خداوند را عبادت و از او پروا کنيد، اين برايتان بهتر است اگر دانا باشيد (16) آنچه را که بجز خدا عبادت ميکنيد جز بت هائي نيستند و جز دروغي که ميسازيد نیست. و مالک روزيي براي شما نيستند. روزي را نزد خدا بجوئيد و او را عبادت نموده و او را شکر کنيد، و روز قیامت هم که بسوي او بازميگرديد (17) و اگر تکذيب مي کنيد امت هاي قبلي نيز تکذيب کردند و چيزي جز رساندن آشکار بر عهده رسولان نيست (18) ای پیامبر! آيا نمي بينند که چگونه خداوند آفرينش را شروع ميکند و آنگاه ادامه اش ميدهد؟ اين براي خداوند آسان است (19) بگو در زمين بگرديد، تا ببينيد چگونه آفرينش را شروع کرده، آنگاه خداوند مرحله آخرت را ايجاد خواهد کرد،كه او بر هر چيزي تواناست (20) هر کس را بخواهد عذاب مي کند و هر کس را بخواهد مي بخشد،و بسوي او باز ميگرديد (21) و شما در زمين خداوند را عاجز نخواهيد کرد و در آسمانها هم همينطور و جز خداوند هيچ سرپرست و ياريگري نداريد (22) و آنانکه به آيات خدا و ملاقاتش کفر ورزيدند از رحمتم مايوسند و عذابي دردناک خواهند داشت (23) جواب قوم او جز اين نبود که گفتند بکشيدش يا آتشش بزنيد و خداوند هم نجاتش داد. البته در اين براي قومي که ايمان دارند آيت هائي است (24) و گفت جز اين نيست که شما غير از خداوند بتهائي برگرفته ايد که در زندگي دنيا بين شما دوستي برقرار کنند سپس روز قيامت بعضي تان به بعض ديگر کفر ميورزد و يکديگر را لعنت مي کنيد، و جايگاهتان آتش است و هيچ ياريگري نداريد (25) و لوط به او ايمان آورد و گفت من مهاجري بسوي پروردگارم هستم که او پيروزمند فرزانه است (26) و به ابراهیم اسحق و يعقوب را داديم و در فرزندانش نبوت و کتاب گذارديم و در دنيا هم پاداشش داديم و در آخرت نيز از شايستگان است (27) و لوط آن هنگامي که به قومش گفت آيا آن كار زشت را مي کنيد که قبل از شما هيچيک از اهل جهان به آن رو نکرده؟ (28) آيا با مردان مي آميزيد، و راه را قطع، و در انجمن خويش کارهاي زشت مرتکب ميشويد؟ اما جواب قومش جز اين نبود که گفتند عذاب خدا را بياور اگر از راستگوياني (29) گفت خداوندا مرا بر مفسدان ياري کن (30) و هنگاميکه فرستادگانمان با آن مژده به ابراهيم در آمدند گفتند ما هلاک کننده اهل اين شهريم، زيرا که اهل آن ظالم شده اند (31) گفت لوط در آن است. گفتند بهتر ميدانيم چه کسي در آن است. البته او و خاندانش را حتما نجات خواهيم داد، مگر زنش را که از ماندگان است (32) و هنگاميکه فرستادگان ما به لوط رسيدند از ديدن آنان دژم شد و اوضاع بر او تنگ گردید. گفتند مترس و اندوهگين نيز مباش که ما تو و خاندانت را نجات خواهيم داد، غير از زنت را که از ماندگان است (33) ما بر اهالي اين شهر بعلت آن گناهي که ميکرده اند عذابي از آسمان فرود خواهيم آورد (34) و البته در آن براي قومي که تعقل مي کنند نشانه اي آشکار بجا گذاشتيم (35) و بسوي مدين نيز برادرشان شعيب را فرستاديم. گفت اي مردم خدا را عبادت کنيد و اميد روز آخرت را داشته باشيد و در زمين فساد برنيانگيزيد (36) ولي تکذيبش کردند و آن لرزه آنها را بگرفت و در خانه هايشان از پا افتادند (37) و همچنين است داستان قوم عاد و ثمود. و اين برايتان از سکونتگاههايشان آشکار است. و شيطان اعمالشان را برايشان آراست، و از راه حق بازشان داشت درحاليکه به حقايق بينا بودند (38) و داستان قارون و فرعون و هامان نیز همینطور بود که موسي با نشانه هاي روشن بسويشان آمد اما در زمين سركشي كردند و پيروز هم نشدند (39) پس هر کدام را به گناهش برگرفتيم. بر بعضي از آنها سنگ فرستاديم ، و بعضي شان را صداي بسيار بلند بگرفت، و بعضي را به زمين فرو برديم، و بعضي را غرق کرديم. و اينطور نبود که خداوند ظلمشان کند وليکن برخويش ظلم ميکردند (40)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب:پيامبران سابق نيز بر ناملايمات صبر كردند و بالاخره هم پيروز شدند.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم! برای رشد و تعالی خویش باید کوششی بکنید و رفتارعاقلانه با والدین (که از طرفی باید به آنها احسان کنید وازطرف دیگرنباید درجهت خلاف حق اطاعتشان کنید) و باید در راه ایمان از خودتان صبر و استقامتی نشان دهید زیرا خداوند ارزیابی میکند .
در این پاراگراف شرحی گذرا از پیامبران سابق میدهد و اشاره ای به مشکلاتشات با قومشان میکند که در آخر، آنها و پیروانشان نجات یافته و آن اقوام هلاک میشوند .
3 - پیشگوئی های تحقق یافته
1 - در در آیه های 14 و 15 با ذکر داستان نوح و غالب شدن او بر خصم و اضمحلال خصم تلویحا وعده میدهد که ای پیامبر تو موفق خواهی شد .
2 - در آیه های 16 و 17 با ذکر موفق شدن ابراهیم تلویحا به آنحضرت وعده موفقیت میدهد .
3 - در آیات 26 تا 35 باذکر داستان لوط و قومش و موفقیت او و اضمحلال جبهه مخالفش تلویحا این وعده را میدهد که تو موفق و مخالفانت شکست خورده خواهند بود .
4 - در آیه های 36 و 37 همین پیشگوئی تلویحی را با اشاره به داستان شعیب و قومش داریم .
5 - در آیه 38 شبیه به همین را با اشاره به عاد و ثمود دارد .
6 - و در آیه های 38 و 39 در باره فرعونیان .
خلاصه اینکه در این پاراگراف لااقل شش مورد پیشگوئی تحقق یافته می بینیم .
4 - کلید های تفسیری
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِيهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِينَ عَامًا فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ ﴿14﴾ فَأَنجَيْنَاهُ وَأَصْحَابَ السَّفِينَةِ وَجَعَلْنَاهَا آيَةً لِّلْعَالَمِينَ ﴿15﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب:نوح نيز بر ناملايمات صبر كرد و بالاخره هم پيروز شد.
2
وَإِبْرَاهِيمَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿16﴾ إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِندَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿17﴾ وَإِن تُكَذِّبُوا فَقَدْ كَذَّبَ أُمَمٌ مِّن قَبْلِكُمْ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ ﴿18﴾ أَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ ﴿19﴾ قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿20﴾ يُعَذِّبُ مَن يَشَاء وَيَرْحَمُ مَن يَشَاء وَإِلَيْهِ تُقْلَبُونَ ﴿21﴾ وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاء وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ ﴿22﴾ وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُوْلَئِكَ يَئِسُوا مِن رَّحْمَتِي وَأُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿23﴾ فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَن قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿24﴾ وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَّوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُم بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُم بَعْضًا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُم مِّن نَّاصِرِينَ ﴿25﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب:ابراهیم نيز بر ناملايمات صبر كرد و بالاخره هم پيروز شد.
3
فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ إِنِّي مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿26﴾ وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ ﴿27﴾ وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُم بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِّنَ الْعَالَمِينَ ﴿28﴾ أَئِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ وَتَقْطَعُونَ السَّبِيلَ وَتَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ الْمُنكَرَ فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَن قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ ﴿29﴾ قَالَ رَبِّ انصُرْنِي عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِينَ ﴿30﴾ وَلَمَّا جَاءتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ ﴿31﴾ قَالَ إِنَّ فِيهَا لُوطًا قَالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَن فِيهَا لَنُنَجِّيَنَّهُ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ ﴿32﴾ وَلَمَّا أَن جَاءتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِيءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا وَقَالُوا لَا تَخَفْ وَلَا تَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُّوكَ وَأَهْلَكَ إِلَّا امْرَأَتَكَ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ ﴿33﴾ إِنَّا مُنزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ ﴿34﴾ وَلَقَد تَّرَكْنَا مِنْهَا آيَةً بَيِّنَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿35﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب:لوط نيز بر ناملايمات صبر كرد و بالاخره هم پيروز شد.
4
وَإِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْيَوْمَ الْآخِرَ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ ﴿36﴾ فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ ﴿37﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب:شعیب نيز بر ناملايمات صبر كرد و بالاخره هم پيروز شد.
5
وَعَادًا وَثَمُودَ وَقَد تَّبَيَّنَ لَكُم مِّن مَّسَاكِنِهِمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَكَانُوا مُسْتَبْصِرِينَ ﴿38﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب:سایرپيامبران سابق نيز بر ناملايمات صبر كردند و بالاخره هم پيروز شدند.
6
وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَلَقَدْ جَاءهُم مُّوسَى بِالْبَيِّنَاتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضِ وَمَا كَانُوا سَابِقِينَ ﴿39﴾ فَكُلًّا أَخَذْنَا بِذَنبِهِ فَمِنْهُم مَّنْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُم مَّنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَمِنْهُم مَّنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَمِنْهُم مَّنْ أَغْرَقْنَا وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِن كَانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴿40﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب:مخالفان پيامبران سابق نيز بالاخره شکست خوردند.
5 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
مکانیزم وقوع موضوع آیه های 14 و 15 هنوزهم برای ما بشر قرن بیست و یکم فوق ذهنیات است، چه رسد به مخاطب های اولیه.
همچنین است نیمه دوم آیه 24.
نیز آیه 25 از لحاظ قیامت و نیمه دوم آیه 25.
همچنین است مکانیزم وقوع آیه 34.
بخصوص موضوع آیه 35 و چیستیِ موضوع آیه 35 که بالاخره پس از انجام حفاری های تحقیقاتی معلوم خواهد شد.
نیز مکانیزم وقوع موضوع آیه 37.
نیز آیه 40.
6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
ای پیامبر! پيامبران سابق نيز مشکلات داشتند، اما بر ناملايمات صبر كردند و بالاخره هم پيروز شدند، در مورد تو نیز چنین خواهد شد .
8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 15 و 17 و 19 و 21 و 22 و 24 و 26 و 27 و 28 و 30 تا 39 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است .
شرح مختصر
باز هم «طوفان نوح در چه حدودی بود»؟
با توجه به آیه 15 منظور از کلمه «جهانیان» که در آیه 15 آمده چه کسانیست؟ بعبارت دیگر، نوح و اهل آن کشتی را آیتی برای چه کسانی قرار داد؟
از همینجا معلوم میشود آن فرضیهای که میگوید قضیه طوفان نوح مربوط به کل کره زمین بوده و آب تمام کره زمین را گرفت و همه اهالی کره زمین غرق شدند غیر از سواران آن کشتی، غلط است .
زیرا باید جهانیانی بوده باشند که راکبان آن کشتی برای آنها آیت شده باشند.
در غیر اینصورت آنها فقط برای خودشان آیت بودند و حداکثر برای اولاد و احفادشان که این البته پذیرفتنی نیست زیرا مثل این است که بگوئیم آیتهائی برای خودشان آیت شدهاند.
از همین نکته فهمیده میشود موضوع طوفان نوح یک موضوع محلی و محدود به حدود معینی بوده و کل کره زمین را شامل نشده است و بحث در این مورد زیاد است و ما در سورعه قمر (پاراگراف 3) بحثی در این خصوص عرض کردهایم.
البته همیشه به خواننده محترم این تذکر را میدهیم که برای درک بهتر هر آیه «درس» و «درب» را مورد ملاحظه مجدد قرار دهند و به این ترتیب آیات مفهومتر میشود و اگر چنین کنیم کل مطالب این پاراگراف مفهوم است.
بعضی جاها که شرحی میدهیم به این معنی نیست که جاهای دیگر احتیاج به شرح ندارد اما خواننده محترم اگر سیر مطلب را از اول (سوره عصر) شروع و تا اینجا دنبال کرده باشد خواهد دید بسیاری از چیزها قبلاً توضیح داده شده و تکرار آن بیوجه است و بسیاری از نکات هم با دقت کردن در «درس» و «درب» مفهوم میشود.
جمع بندی و تفسیر
و البته نوح را بسوي قومش فرستاديم كه در ميان آنان پنجاه سال كمتر از هزار سال ماند. پس طوفان درگرفتشان و آنها ظالم بودند (14) اما او و اهل آن کشتي را نجات داديم و آنها را آيتي براي جهانيان نموديم (15) و ابراهيم نيز وقتي که به قومش ميگفت خداوند را عبادت و از او پروا کنيد، اين برايتان بهتر است اگر دانا باشيد (16) آنچه را که بجز خدا عبادت ميکنيد جز بت هائي نيستند و دروغي ميسازيد. و مالک روزيي براي شما نيستند. روزي را نزد خدا بجوئيد و او را عبادت نموده و او را شکر کنيد، و بسوي او بازميگرديد (17) {و اگر تکذيب مي کنيد امت هاي قبلي نيز تکذيب کردند و چيزي جز رساندن آشکار بر عهده فرستاده نيست (18) آيا نمي بينند که چگونه خداوند آفرينش را شروع ميکند و آنگاه ادامه اش ميدهد؟ اين براي خداوند آسان است (19) بگو در زمين بگرديد، تا ببينيد چگونه آفرينش را شروع کرده،آنگاه خداوند مرحله آخرت را ايجاد خواهد کرد،كه او بر هر چيزي تواناست (20) هر کس را بخواهد عذاب مي کند و هر کس را بخواهد مي بخشد،و بسوي او باز ميگرديد (21) و شما در زمين (خداوند را) عاجز نخواهيد کرد و در آسمانها هم همينطور و جز خداوند هيچ سرپرست و ياريگري نداريد (22) و آنانکه به آيات خدا و ملاقاتش کفر ورزيدند از رحمت من مايوسند و عذابي دردناک خواهند داشت}(23) جواب قوم او جز اين نبود که گفتند بکشيدش يا آتشش بزنيد و خداوند نجاتش داد. البته در اين براي قومي که ايمان دارند آيتهائيست (24) و گفت جز اين نيست که شما غير از خداوند بتهائي برگرفته ايد که در زندگي دنيا بين شما دوستي برقرار کنند سپس روز قيامت بعضي تان به بعض ديگر کفر ميورزد و يکديگر را لعنت مي کنيد،و جايگاهتان آتش است و هيچ ياريگري نداريد (25) و لوط به او ايمان آورد و گفت من مهاجري بسوي پروردگارم هستم که او پيروزمند فرزانه است (26) و به او اسحق و يعقوب را داديم و در فرزندانش نبوت و کتاب گذارديم و در دنيا هم پاداشش داديم و در آخرت نيز از شايستگان است (27) و لوط آن هنگامي که به قومش گفت آيا آن كار زشت را مي کنيد که قبل از شما هيچيک از اهل جهان به آن رو نکرده؟(28) آيا با مردان مي آميزيد، و راه را قطع، و در انجمن خويش کارهاي زشت مرتکب ميشويد؟اما جواب قومش جز اين نبود که گفتند عذاب خدا را بياور اگر از راستگوياني (29) گفت خداوندا مرا بر مفسدان ياري کن (30) و هنگاميکه فرستادگانمان با آن مژده به ابراهيم در آمدند گفتند ما هلاک کننده اهل اين شهريم، زيرا که اهل آن ظالم شده اند (31) گفت لوط در آن است. گفتند بهتر ميدانيم چه کسي در آن است. البته او و خاندانش را حتما نجات خواهيم داد،مگر زنش را که از ماندگان است.(32) و هنگاميکه فرستادگان ما به لوط رسيدند از ديدن آنان دژم و اوضاع بر او تنگ شد. گفتند مترس و اندوهگين نيز مباش که ما تو و خاندانت را نجات خواهيم داد، غير از زنت را که از ماندگان است (33) ما بر اهالي اين شهر بعلت آن گناهي که ميکردند عذابي از آسمان فرود خواهيم آورد (34) و البته در آن براي قومي که تعقل مي کنند نشانه اي آشکار بجا گذاشتيم (35) و بسوي مدين نيز برادرشان شعيب را فرستاديم. گفت اي مردم خدا را عبادت کنيد و اميد روز آخرت را داشته باشيد و در زمين فساد برنيانگيزيد (36) ولي تکذيبش کردند و آن لرزه آنها را بگرفت و در خانه هايشان از پا افتادند (37) و همچنين (است داستان) قوم عاد و ثمود. و (اين) برايتان از سکونتگاههايشان آشکار است. و شيطان اعمالشان را برايشان آراست، و ازراه بازشان داشت درحاليکه (به حقايق) بينا بودند (38) و قارون و فرعون و هامان که موسي با نشانه هاي روشن بسويشان آمد اما در زمين سركشي كردند و پيروز هم نشدند (39) پس هر کدام را به گناهش برگرفتيم. بر بعضي از آنها سنگ فرستاديم ، و بعضي شان را صداي بسيار بلند بگرفت، و بعضي را به زمين فرو برديم، و بعضي را غرق کرديم. و اينطور نبود که خداوند ظلمشان کند وليکن برخويش ظلم ميکردند (40)
عنکبوت3 آیات41تا55
مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاء كَمَثَلِ الْعَنكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنكَبُوتِ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ﴿41﴾ إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِ مِن شَيْءٍ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿42﴾ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ ﴿43﴾ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِّلْمُؤْمِنِينَ ﴿44﴾ اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ ﴿45﴾ وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنزِلَ إِلَيْنَا وَأُنزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿46﴾ وَكَذَلِكَ أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ فَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمِنْ هَؤُلَاء مَن يُؤْمِنُ بِهِ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الْكَافِرُونَ ﴿47﴾ وَمَا كُنتَ تَتْلُو مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَّارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ ﴿48﴾ بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ ﴿49﴾ وَقَالُوا لَوْلَا أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَاتٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآيَاتُ عِندَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُّبِينٌ ﴿50﴾ أَوَلَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلَى عَلَيْهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَرَحْمَةً وَذِكْرَى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿51﴾ قُلْ كَفَى بِاللَّهِ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ شَهِيدًا يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالَّذِينَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَكَفَرُوا بِاللَّهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿52﴾ وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَوْلَا أَجَلٌ مُّسَمًّى لَجَاءهُمُ الْعَذَابُ وَلَيَأْتِيَنَّهُم بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ﴿53﴾ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ ﴿54﴾ يَوْمَ يَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِن فَوْقِهِمْ وَمِن تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَيَقُولُ ذُوقُوا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿55﴾
مثال آنانکه سرپرستاني به غير از خدا برگرفته اند مانند عنکبوت است که خانه اي برگرفته، و البته سست ترين خانه ها خانه عنکبوت است اگر بدانند (41) البته خداوند نسبت به آنچه بجز او را به عبادت ميخوانند داناست و همو دست نيافتنيِ صاحب حکمت است (42) و مَثَل ها را اينطور براي مردم ميزنيم اما غير از عالمان آنرا به عقل در نمي يابند (43) خداوند آسمانها و زمين را به حق آفريد. البته در آن نشانه اي براي مومنان است (44) ای پیامبر! آنچه را که از آن کتاب آسمانی برتو وحي شده تلاوت کن و نماز بپادار زيرا که نماز از کارهاي بسيار زشت و ناپسند باز ميدارد و البته ياد خدا بزرگتر است. و خداوند ميداند چه ميكنيد (45) و با اهل کتاب مگر به بهترين حالت مجادله نكنيد ، غير از کساني از آنان که ظلم کردند. و بگوئيد به آنچه بر ما نازل شده و آنچه به شما نازل شده ايمان آورديم و خداي ما و خداي شما يکيست و ما تسليم او هستيم (46) و آن کتاب را چنين بر تو نازل کرديم لذا آنان که کتابشان داديم به آن باور دارند. و از قوم تو نيز کساني به آن باور دارند. و غير از کافران هيچکس آياتمان را انکار نمي کند (47) و تو قبل از آن هيچ کتابي نمي خواندي ، و با دستت چيزي نمي نوشتي ، زيرا در آنصورت تباه انديشان بد گمان ميشدند (48) بلکه آنها آياتي است که در دلهاي کساني که علم به آنان داده شده دلايل روشن دارد. و جز ظالمان آياتمان را انکار نمي کنند (49) ميگويند چرا معجزاتي از جانب پروردگارش بر او نازل نميشود؟ بگو جز اين نيست که معجزات نزد خداست و من فقط هشدار دهنده اي آشکارم (50) وآيا همين برايشان کافي نيست که آن کتاب را بر تو نازل کرديم که بر آنان خوانده ميشود؟ البته در اين رحمتي و پندي براي مومنان است (51) بگو خداوند براي گواهي بين من و شما کافيست. آنچه را که در آسمانها و زمين است ميداند. و کساني که به باطل ميگروند و به خدا کفر ميورزند زيانکارند (52) و آن عذاب را به عجله از تو ميخواهند و اگر سرآمدي معين نبود البته برآنان در مي آمد. و بطور ناگهاني بر آنان در خواهد آمد و متوجه نخواهند بود (53) آن عذاب را به عجله از تو ميخواهند و البته جهنم فراگير کافران است (54) روزي که آن عذاب از بالايشان و از زير پاهايشان آنها را فرا گيرد، در آن روز به آنان خطاب خواهد شد که بچشيد نتیجهء آنچه را که انجام ميداديد (55)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب: اي پيامبر! ریشه کفر کافران چنین سست است و خداوند تو را موفق میکند ، پس با مخالفانت فعلا چنین بگو (و بزودی نجات خواهید یافت) و چنین الطاف بزرگی به تو شده. پس چنین باش و چنین کن.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم! برای رشد و تعالی خویش باید کوششی بکنید و رفتارعاقلانه با والدین (که از طرفی باید به آنها احسان کنید وازطرف دیگرنباید درجهت خلاف حق اطاعتشان کنید) و باید در راه ایمان از خودتان صبر و استقامتی نشان دهید زیرا خداوند ارزیابی میکند .
در پاراگراف 2 شرحی گذرا از پیامبران سابق میدهد و اشاره ای به مشکلاتشات با قومشان میکند که در آخر، آنها و پیروانشان نجات یافته و آن اقوام هلاک میشوند .
در این پاراگراف می فرماید : کسی که سنگ بنای عقاید و رفتارهایش را بر «حق» مبتنی نکند، بر چه مبتنی خواهد کرد؟ ای کافران ! این قرآن به عنوان معجزه کافی نیست ؟ و ای پیامبر! چنین چیز ارزشمندی به تو داده شده ، قدردان آن باش .
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه های 46 تا 49 فهمیده میشود در زمان نزول این آیات اهل کتاب (یهودیان) نیز وارد چالش در مقابل اردوگاه ایمان شده اند ولی مزاحمت شان خیلی جدی نیست که توصیه وحی این است که با آنها مجادله به احسن و تکیه بر مشترکات ایمانی بشود .
از آیه 48 فهمیده میشود آنحضرت این روزها را هرگز به خویش نمیدید (کتاب و وحی و مقابله با فعالان کفر و مزاحمان اهل کتاب)
4 - کلیدهای تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 51 فرع بر آیه 50 است و این واضح است.
دو آیه 54 و 55 فرع بر آیه 53 است.
آیه 43 فرع بر آیه 42 است و این واضح است.خود آیه 42 نیز فرعی است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاء كَمَثَلِ الْعَنكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنكَبُوتِ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ﴿41﴾ إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِ مِن شَيْءٍ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿42﴾ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ ﴿43﴾ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِّلْمُؤْمِنِينَ ﴿44﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب: اي پيامبر! ریشه کفر کافران چنین سست است و خداوند تو را موفق میکند ، پس با مخالفانت فعلا چنین بگو (و بزودی نجات خواهید یافت) و چنین الطاف بزرگی به تو شده. پس چنین باش و چنین کن.
2
اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ ﴿45﴾ وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنزِلَ إِلَيْنَا وَأُنزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿46﴾ وَكَذَلِكَ أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ فَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمِنْ هَؤُلَاء مَن يُؤْمِنُ بِهِ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الْكَافِرُونَ ﴿47﴾ وَمَا كُنتَ تَتْلُو مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَّارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ ﴿48﴾ بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ ﴿49﴾ وَقَالُوا لَوْلَا أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَاتٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآيَاتُ عِندَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُّبِينٌ ﴿50﴾ أَوَلَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلَى عَلَيْهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَرَحْمَةً وَذِكْرَى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿51﴾ قُلْ كَفَى بِاللَّهِ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ شَهِيدًا يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالَّذِينَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَكَفَرُوا بِاللَّهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿52﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب: اي پيامبر! ریشه کفر کافران چنین سست است و خداوند تو را موفق میکند ، پس با مخالفانت فعلا چنین بگو (و بزودی نجات خواهید یافت) و چنین الطاف بزرگی به تو شده. پس چنین باش و چنین کن.
3
وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَوْلَا أَجَلٌ مُّسَمًّى لَجَاءهُمُ الْعَذَابُ وَلَيَأْتِيَنَّهُم بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ﴿53﴾ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ ﴿54﴾ يَوْمَ يَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِن فَوْقِهِمْ وَمِن تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَيَقُولُ ذُوقُوا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿55﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب: اي پيامبر! ریشه کفر کافران چنین سست است و خداوند تو را موفق میکند ، پس با مخالفانت فعلا چنین بگو (و بزودی نجات خواهید یافت) و چنین الطاف بزرگی به تو شده. پس چنین باش و چنین کن.
5 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 54 و 55 از این لحاظ که جزء موضوعات قیامتی است، و همانطور که این جهان فوق ذهنیات جنینِ داخل رحِم است، موضوعات قیامتی نیز فوق ذهنیات نوع بشر است و به طریق اولی برای عرب 1400 پیش نیز همینطور است.
6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - اي پيامبر! ریشه کفر کافران سست است
2 – ای پیامبر! خداوند تو را موفق میکند ، پس با مخالفانت فعلا چنین بگو و چنین الطاف بزرگی به تو شده. پس چنین باش و چنین کن.
8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 42 تا 44 و 55 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
دریافت های کوتاه مستقیم
آیه 45: به این معنی است که یکی از خواص مداومت بر نماز این است که بپادارندگان آن را از ارتکاب به فحشاء و منکر باز میدارد، یعنی صفاتی در آنها ایجاد میکند که آن صفات مانع ارتکاب فحشاء و منکر است، اما اینکه فرموده «و البته یاد خدا بزرگتر است» یعنی اینکه یاد خدا از لحاظ باز داشتن از فحشاء و منکر اثری قویتر دارد.
آیه 46: یعنی اینکه با آنها به بهترین حالت مجادله کنید و این «بهترین حالت» این است که به آنها بگوئید ما آنچه را بر خودمان و بر شما نازل شده قبول داریم و خدای هر دوی ما یکیست و ... اما اینکه فرموده «مگر با کسانیکه ظلم کردند»، البته، این جمله معترضه (یعنی مطلب پرانتزی است) و ادامه مطلب پس از آن آمده است یعنی اینکه با آنها لازم نیست «به بهترین حالت» مجادله کنید.
آیه 47: «کافرانِ» مطرح در آخر آیه، اشاره به کسانی دارد که کفر در دلشان محکم شده و عمد و عناد و لج دارند وگرنه منظور کافران معمولی نیست زیرا در همین آیه فرموده «از اینها نیز کسانی به آن ایمان میآورند»
آیه 48: به این معنی است که تو اگر در جائی درسی خوانده بودی یا نوشتن میدانستی ممکن بود عدهای بگویند این قرآن را از کسی یاد گرفتهای.
آیه 49: مفهوم «ظالمان» با توجه به توضیح مربوط به «کافرانِ» آیه 47 روشن است.
آیه 51: با توجه به اینکه قرآن معجزه الهی است و همگان دعوت شدند که سورهای مانند آن بیاورند و نتوانستند، میفرماید معجزه از این بالاتر میخواهید؟ و این آیه، آیه 50 را هم جواب میدهد.
خلاصه اینکه ای کافران ! مگر شما «معجزه» نمیخواهید؟ پس این قرآن چیست؟ معجــزه نیست؟ مگرقبلا نگفتیم اگرمیتوانید مانندآن را بیاورید (سوره اسراء) و بعد تخفیف دادیم و گفتیم ده سوره مانند آن بیاورید (سوره هود) و بعدش بازهم تخفیف دادیم وگفتیم یـک سوره مانند آن بیاورید (سوره یونس) آیا آوردید؟ اینک که نتوانستید مانند حتی یــک سوره هم بیاورید پس دیگر چرا اینقدر معجزه–معجزه میکنید؟ این قرآن همان معجزه ای است که آنقدر تکرار میکنید .
جمع بندی و تفسیر
مثال آنانکه سرپرستاني به غير از خدا برگرفته اند مانند عنکبوت است که خانه اي برگرفته، و البته سست ترين خانه ها خانه عنکبوت است اگر بدانند (41) البته خداوند نسبت به آنچه بجز او را به عبادت ميخوانند داناست و همو دست نيافتنيِ صاحب حکمت است (42) و مثل ها را اينطور براي مردم ميزنيم اما غير از عالمان آنرا به عقل در نمي يابند (43) خداوند آسمانها و زمين را به حق آفريد. البته در آن نشانه اي براي مومنان است (44)آنچه را که از آن کتاب برتو وحي شده تلاوت کن و نماز بپادار زيرا که نماز از کارهاي بسيار زشت و ناپسند باز ميدارد و البته ياد خدا بزرگتر است. و خداوند ميداند چه ميكنيد (45) و با اهل کتاب مگر به بهترين حالت مجادله نكنيد ، غير از کساني از آنآن که ظلم کردند. و بگوئيد به آنچه بر ما نازل شده و آنچه به شما نازل شده ايمان آورديم و خداي ما و خداي شما يکيست و ما تسليم او هستيم (46) و آن کتاب را چنين بر تو نازل کرديم لذا آنان که کتابشان داديم به آن باور دارند. و از اينها نيز کساني به آن باور دارند. و غير از کافران هيچکس آياتمان را انکار نمي کند (47) و تو قبل از آن هيچ کتابي نمي خواندي ، و با دستت چيزي نمي نوشتي ، زيرا در آنصورت تباه انديشان بد گمان ميشدند (48) بلکه آنها آياتي است که در دلهاي کساني که علم به آنان داده شده دلايل روشن دارد. و جز ظالمان آياتمان را انکار نمي کنند (49) ميگويند چرا معجزاتي از جانب پروردگارش بر او نازل نميشود؟ بگو جز اين نيست که معجزات نزد خداست و من فقط هشدار دهنده اي آشکارم (50) و{ آيا همين برايشان کافي نيست که آن کتاب را بر تو نازل کرديم که بر آنان خوانده ميشود؟ البته در اين رحمتي و پندي براي مومنان است}(51) بگو خداوند براي گواهي بين من و شما کافيست. آنچه را که در آسمانها و زمين است ميداند. و کساني که به باطل ميگروند و به خدا کفر ميورزند زيانکارند (52) و آن عذاب را به عجله از تو ميخواهند و اگر سرآمدي معين نبود البته برآنان در مي آمد.و،بطور ناگهاني بر آنان در خواهد آمد و متوجه نخواهند بود (53) {آن عذاب را به عجله از تو ميخواهند و البته جهنم فراگير کافران است.(54) روزي که آن عذاب از بالايشان و از زير پاهايشان آنها را فرا گيرد و گويد بچشيد آنچه را که انجام ميداديد}(55)
عنکبوت4 آیات56تا69
يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِي وَاسِعَةٌ فَإِيَّايَ فَاعْبُدُونِ ﴿56﴾ كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ ﴿57﴾ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُم مِّنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴿58﴾ الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿59﴾ وَكَأَيِّن مِن دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَإِيَّاكُمْ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿60﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ ﴿61﴾ اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿62﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّن نَّزَّلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ مِن بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ ﴿63﴾ وَمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ﴿64﴾ فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ ﴿65﴾ لِيَكْفُرُوا بِمَا آتَيْنَاهُمْ وَلِيَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ ﴿66﴾ أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَيُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَكْفُرُونَ ﴿67﴾ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْكَافِرِينَ ﴿68﴾ وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ ﴿69﴾
اي بندگانم که ايمان آورده ايد! زمينم وسيع است، پس فقط مرا عبادت کنيد (56) هر کسي چشنده مرگ است. آنگاه بسوي ما بازگردانده ميشويد (57)و آنانکه ايمان آورده و عمل شايسته کرده اند را در آن بهشت در مسکن هایی جايشان ميدهيم که نهرها از کف آن جاري است که در آن جاودانند. پاداش عاملان چه خوب است (58) همانها که پايداري کردند و بر پروردگارشان توکل نمودند (59) و چه بسا جنبندگاني که روزيشان را هم حمل نمي توانند کنند. خداوند است كه روزيشان ميدهد. به شما هم همينطور. و همو شنواي داناست (60) و اگر از آن کافران بپرسي آسمانها و زمين را چه کسي آفريد و خورشيد و ماه را چه کسي رام کرد حتما خواهند گفت خداوند. پس به کجا به خطا منحرف ميشوند؟ (61) خداوند است که روزي را براي هر کس از بندگانش که بخواهد بسط میدهد يا به اندازه ميدهد، که خداوند به همه چيز داناست (62) و اگر از آنها بپرسي چه کسي از آسمان آبي ميفرستد و بوسيله آن زمين را پس از مرگش زنده ميکند خواهند گفت خداوند. بگو سپاس خداوند را سزاست. اما اکثرشان عقل خویش را بکار نميبرند (63) و اين زندگي دنيا جز بازيي و سرگرميي نيست، و آخرت، اگر بدانند، زندگي واقعي است (64) این کافران چنانند که هنگامي که به کشتي سوار شوند خداوند را با اخلاص ميخوانند. اما وقتيکه بسوي خشکي نجاتشان داد فورا به شرک ميگرايند (65) تا آنچه را که به آنان داده ايم کفران کنند و برخوردار شوند، اما بزودي خواهند دانست (66) آيا نمي بينند که ما حرم امني قرار داديم و ساير مردم از دور و بر آن ربوده ميشوند؟ آيا به باطل ايمان مي آورند و به نعمت خداوند کفر ميورزند؟ (67) و چه کسي ظالم تر است از کسي که به خدا افتراي دروغ بندد؟ و يا حق را وقتي که بسويش آمده تکذيب کند؟ آيا در جهنم جايگاهي براي کافران نيست؟ (68) و آنانکه در راه ما کوشش نمايند، آنها را به راه هاي خويش بیشتر هدايت خواهيم کرد. و البته خداوند با نيکوکاران است (69)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب: اي مسلمانان توكلتان را يكسره به خدا نموده و مسيرتان را كاملا صحيح كنيد و اي پيامبر! مخالفانت خودشان به عقایدی که تو دعوت میکنی اقرار دارند. مخالفتشان دلایل دیگری دارد، تو رسالتت را پیگیری کن.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم! برای رشد و تعالی خویش باید کوششی بکنید و رفتارعاقلانه با والدین (که از طرفی باید به آنها احسان کنید وازطرف دیگرنباید درجهت خلاف حق اطاعتشان کنید) و باید در راه ایمان از خودتان صبر و استقامتی نشان دهید زیرا خداوند ارزیابی میکند .
در پاراگراف 2 شرحی گذرا از پیامبران سابق میدهد و اشاره ای به مشکلاتشات با قومشان میکند که در آخر، آنها و پیروانشان نجات یافته و آن اقوام هلاک میشوند .
در پاراگراف 3 می فرماید : کسی که سنگ بنای عقاید و رفتارهایش را بر «حق» مبتنی نکند، بر چه مبتنی خواهد کرد؟ ای کافران ! این قرآن به عنوان معجزه کافی نیست ؟ و ای پیامبر! چنین چیز ارزشمندی به تو داده شده ، قدردان آن باش.
در این پاراگراف می فرماید : ای مسلمانان! به ایمانتان بچسبید که رستگاریتان در همان است و ای کافران ! ازلحاظ عقاید که به پیامهای این پیامبر نزدیک هستید ، از لحاظ معیشت هم که از مزایای حرمت وامنیتی که خدای این پیامبر برای شهرتان ایجادکرده دارید استفاده میکنید ، پس مخالفت و کفر و لجبازی و توطئه های دائمی تان چه وجهی دارد؟
3 - سوالات
1-حالت کلی این پاراگراف چگونه است ؟ (نکوهش برای اعتراف قلبی به چیزی که بطور زبانی انکار میشود؟ یا....؟)
2-چرا در آیه69 ، به جای «فینا» نفرموده «فی آیاتنا» (یا چیزی شبیه به آن)؟
3-شباهت های «موت» (آیه63) را با موت درانسان بیان کنید .
4-خداوند در این پاراگراف هم از ضمیر «من» استفاده فرموده (یبسط یشاء یقدر عباده نجّاهم مع) و هم ازضمیر«ما» استفاده فرموده (آتینا انّا جعلنا فینا لنهدینهم سبلنا )علت رابیان کنید .
5-منظور از «یقدر» (آیه62) چیست؟ (به اندازه می آورد؟ ابراز قدرت میکند؟یا....؟)
6-منظور از «یوفکون» (آیه61) چیست؟
7-حالت کلمه مذکور را بیان کنید (نکوهش ضمنی؟یا...؟)
8-کلمه «حیوان» (آیه64) از لحاظ «دستورزبان»ی چه وضعیتی دارد؟ (مثال بزنید)
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
در آیه های 56 و 60 تلویحا مومنان را به هجرت تشویق میفرماید .
آیه های 61 و 62 بما میگوید در زمان نزول این سوره فعالان کفر آفرینش آسمانها و زمین و رام کردن خورشید و ماه و فرو ریختن باران را به خداوند نسبت میدادند و از آیه 65 فهمیده میشود مردم آن دوره کشتس سوار میشدند و از آیه 67 فهمیده میشود حومه مکه نا امن بود و آدم ربائی چیزی غیر عادی نبود و از آیه 69 فهمیده میشود در زمان نزول این آیات در اردوگاه ایمان عده ای بودند که در مسلمانی خویش جدی بوده و در راه خدا از کوششی دریغ نداشتند .
5 – کلیدهای تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 59 فرع بر آیه 58 است و این واضح است.
آیه 57 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است.
آیه 60 نیز همین طور. زیرا اگر چشم خویش را بر آن ببندیم و قبل و بعد آن را به یکدیگر وصل کنیم میبینیم روال سخن صافتر و یکدستتر میشود.
آیه 66 فرع بر آیه 65 است و این واضح است.
آیه 62 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است.
دو آیه 64 و 65 نیز همینطور.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِي وَاسِعَةٌ فَإِيَّايَ فَاعْبُدُونِ ﴿56﴾ كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ ﴿57﴾ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُم مِّنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴿58﴾ الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿59﴾ وَكَأَيِّن مِن دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَإِيَّاكُمْ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿60﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ ﴿61﴾ اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿62﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّن نَّزَّلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ مِن بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ ﴿63﴾ وَمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ﴿64﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب: اي مسلمانان! توكل و عبادت تان را يكسره بسوی خدا نمایید که رستگار خواهید شد و از اینکه ممکن است در اثر اظهار ایمان به سختی بیفتید مهراسید.
2
فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ ﴿65﴾ لِيَكْفُرُوا بِمَا آتَيْنَاهُمْ وَلِيَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ ﴿66﴾ أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَيُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَكْفُرُونَ ﴿67﴾ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْكَافِرِينَ ﴿68﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب: اي مردم! شما که اعتقاد واقعی تان به خداست، آن را ظاهری هم اظهار کنید.
3
وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ ﴿69﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
درب: اي مردم! بسوی ما قدمی بردارید، پاسخ ما حس خواهید کرد.
6 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 57 آنقدر مشهور است که لازن نیست راجع به برجستگی اش چیزی بگوئیم.
7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 58 «قیامتی» است و چنانکه بارها شرح داده ایم نه تنها فوق ذهنیات مخاطبان اولیه، بلکه فوق ذهنیات ما نیز هست.
همچنین است آیه 64.
نیز آیه 68.
آیه های 60 و 61 و 62 ،از آنجا که مکانیزم اجرائی آنها برایمان روشن نیست، فوق ذهنیات ما است، چه رسد به مخاطبان اولیه.
همچنین است آیه 69.
8 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 69 با بیانی روشن پیشگوئی موفقیت آنحضرت را کرده است .
9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»
در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .
آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .
10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - اي مسلمانان توكلتان را يكسره به خدا نموده و مسيرتان را كاملا صحيح كنيد
2 - اي پيامبر! مخالفانت خودشان به عقایدی که تو دعوت میکنی اقرار دارند. مخالفتشان دلایل دیگری دارد، تو رسالتت را پیگیری کن.
11 - کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 57 و 58 و 61 و 62 و 64 و 65 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
شرک مشرکانِ آن روزها در چه حدودی بود؟
در رابطه با آیات 61تا63 معلوم می شود که کفار آن روزها این چیزها را قبول داشتند:
1- آسمانها و زمین را خدا آفریده،
2- خورشید و ماه را خدا رام کرده،
3- خداوند از آسمان آبی میفرستند و بوسیله آن زمین را زنده میکند.
یعنی آنها قبول داشتند که روزی بندگان نیز بدست خداست. چنانکه ملاحظه میشود، آنها ، هم خالقیت خداوند ، و هم رازقیت او را ، قبول داشتند ، و لذا شرک آنها محدود به سایر عناصر تدبیری جهان بود که در آنها بعضی ملائکه و ارواح خبیثه و طیبه را شریک میدانستند و برای آنها بتهائی درست کرده بودند.
یک مکان امن در جنگل وحوش
موضوع آیه 67 همان است که در سوره قریش آمده است که «ای مشرکان شما در دنیای جنگل مانندِ پر از جنگ و غارت و وحشیگیریی زندگی میکنید که مکه مانند یک جهانِ متفاوتِ امن و محترم در آن جنگل وحشی، زندگی امن و آبرومندانهای برای شما فراهم کرده که احترام آن نیز بخاطر احترام رب آن است ، و لذا آیا سزاست که رسول همان رب را احترام و پیروی نکرده بلکه شدیدترین مخالفتها را هم با او بکنید؟»
جمع بندی و تفسیر
اي بندگانم که ايمان آورده ايد! زمينم وسيع است، پس فقط مرا عبادت کنيد (56) {هر کسي چشنده مرگ است. آنگاه بسوي ما بازگردانده ميشويد}(57) و آنانکه ايمان آورده و عمل شايسته کرده اند را از آن بهشت در اتاقهائي جايشان ميدهيم که نهرها از کف آن جاريست که در آن جاودانند. پاداش عاملان چه خوب است (58) {همانها که پايداري کردند و بر پروردگارشان توکل نمودند.(59) و چه بسا جنبندگاني که روزيشان را هم حمل نمي (توانند) کنند. خداوند است كه روزيشان ميدهد. به شما هم همينطور. و همو شنواي داناست}(60) و اگر از آنها بپرسي آسمانها و زمين را چه کسي آفريد و خورشيد و ماه را چه کسي رام کرد حتما خواهند گفت خداوند. پس به کجا به خطا منحرف ميشوند؟(61) خداوند است که روزي را براي هر کس از بندگانش که بخواهد باز ميکند يا به اندازه ميدهد، که خداوند به همه چيز داناست (62) و اگر از آنها بپرسي چه کسي از آسمان آبي ميفرستد و بوسيله آن زمين را پس از مرگش زنده ميکند خواهند گفت خداوند. بگو سپاس خداوند را سزاست. اما اکثرشان عقل بکار نميبرند (63) {و اين زندگي دنيا جز بازيي و سرگرميي نيست، و آخرت، اگر بدانند، زندگي (واقعي) است}(64)و هنگامي که به کشتي سوار شوند خداوند را با اخلاص به دعا ميخوانند. اما وقتيکه بسوي خشکي نجاتشان داد فورا به شرک ميگرايند (65) تا آنچه را که که به آنان داديم کفران کنند و برخوردار شوند، اما بزودي خواهند دانست (66) آيا نمي بينند که ما حرم امني قرار داديم و (ساير) مردم از دور و بر آن ربوده ميشوند؟ آيا به باطل ايمان مي آورند و به نعمت خداوند کفر ميورزند؟(67) و چه کسي ظالم تر است از کسي که به خدا افتراي دروغ بندد؟ و يا حق را وقتي که بسويش آمد تکذيب کند؟ آيا در جهنم جايگاهي براي کافران نيست؟(68) و آنانکه در (راه) ما کوشش نمايند ، آنها را به راه هاي خويش هدايت خواهيم کرد. و البته خداوند با نيکوکاران است (69)
سوره نحل
﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾
أَتَى أَمْرُ اللّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿1﴾ يُنَزِّلُ الْمَلآئِكَةَ بِالْرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء
مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنذِرُواْ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنَاْ فَاتَّقُونِ ﴿2﴾ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿3﴾
خَلَقَ الإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ ﴿4﴾ وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ ﴿5﴾ وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ ﴿6﴾ وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُواْ بَالِغِيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴿7﴾ وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً وَيَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿8﴾ وَعَلَى اللّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَآئِرٌ وَلَوْ شَاء لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ ﴿9﴾ هُوَ الَّذِي أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء لَّكُم مِّنْهُ شَرَابٌ وَمِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ ﴿10﴾ يُنبِتُ لَكُم بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخِيلَ وَالأَعْنَابَ وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿11﴾ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالْنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالْنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿12﴾ وَمَا ذَرَأَ لَكُمْ فِي الأَرْضِ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ ﴿13﴾ وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿14﴾ وَأَلْقَى فِي الأَرْضِ رَوَاسِيَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَأَنْهَارًا وَسُبُلاً لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿15﴾ وَعَلامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ ﴿16﴾ أَفَمَن يَخْلُقُ كَمَن لاَّ يَخْلُقُ أَفَلا تَذَكَّرُونَ ﴿17﴾ وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَةَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ اللّهَ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿18﴾ وَاللّهُ يَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ ﴿19﴾ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ لاَ يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ ﴿20﴾ أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْيَاء وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ ﴿21﴾
بسم الله الرحمن الرحيم
امر خدا آمد ، پس ای کافران! عذاب را به عجله نخواهيدش. خداوند منزه و بالاتر است از آنچه با او شريک مي کنند (1) ملائکه را با روحي از امر خويش بر کساني از بندگانش که مي پسندد ميفرستد که هشدار دهيد که خدائي جز من نيست. و از من پروا کنيد (2) آسمانهاو زمين را به حق آفريد. بالاتر است از آنچه با او شريک مي کنند (3) انسان را از نطفه اي آفريد. آنگاه، همو، ستيزه گري آشکار است (4) و چارپايان را آفريد كه شما در آنها پوشش و منافع ديگر داريد و از آنها ميخوريد (5) و در آنها زيبائيي در زندگی تان داريد، وقتيکه از چراگاه مي آيند و وقتيکه به سوي آن ميروند (6) و بارهاي شما را بسوي شهري که جز به دشواري به آن نميرسيد، حمل ميكنند که پروردگارتان رئوف و مهربان است (7) و اسبها و قاطرها و الاغ ها که سوارشان ميشويد و مايه زينت هستند و نيز چيزهائي بسیار زیاد را که نميدانيد مي آفريند (8) هدایت به راه معتدل بر عهده خداست و غير از آن بيراهه است و اگر ميخواست همگي تان را هدايت ميکرد (9) هموست که از آسمان برايتان آبي فرستاد، که از آن نوشيدنيي است و نيز روئيدنيي که در آن مي چرانيد (10) و بوسيله آن برايتان زراعت و زيتون و خرما و انگور و همه ميوه ها را ميروياند. كه در آن آيه اي براي متفکران است (11) و شب و روز و آفتاب و ماه را برايتان رام کرد و ستارگان به امر او رام هستند، كه در اين آياتي براي عاقلان است (12) و آنچه در زمين برايتان آفريد رنگارنگ است. كه در اين آياتي براي پند پذيران است (13) و هموست که دريا را رام کرد تا از آن گوشتي تازه بخوريد و زينتي که برخویش بپوشيد استخراج کنيد. و کشتي را مي بينيد که آب را مي شکافد و تا از فضل او روزيتان را جستجو کنيد و شايد شکر بگزاريد (14) و در زمين لنگرهائي درانداخت که مبادا شما را بلرزاند و رودها و راه هائي قرار داد شايد هدايت يابيد (15) و علامت هائي پديد آورد و بوسيله آنها و نیز ستارگان هدايت مي يابید (16) آيا کسي که مي آفريند مانند کسي است که نمي آفريند؟ آيا ای کافران پند نمي گيريد؟ (17) و اگر نعمتهاي خدا را شماره کنيد ، نميتوانيد آنها را به شمار آوريد. و البته خداوند آمرزگار مهربان است (18) و خداوند آنچه را که پنهان مي کنيد و يا آشکار ميکنيد ميداند (19) و آنانکه غير از خدا را ميخوانند بدانند که آنها چيزي نمي آفرينند بلکه خودشان مخلوقند (20) مردگاني غير زنده می باشند. و نميدانند چه موقع برانگيخته خواهند شد (21)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
تاکنون ، در چهار جلد قبلی این تفسیر ، در ابتدای پاراگراف اول هر سوره ، ذیل تیتر فوق، لااقل دو جدول اول و آخرِ طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یا همان «درس» سوره) را می آوردیم ، اینک که خواننده محترم به اندازه کافی آنها را دیده ، و دانسته که طرز استخراج چگونه است ، به علت علاقه به رعایت اختصار ، دیگر جدول های مذکور را که دائما طولانی تر میشود ، ذکر نمیکنیم ، و اگر کسی بخواهد، میتواند همه آنها را در کتاب «راهنمای تحلیلی» ما (در سایت ، که در اول و آخر این کتاب معرفی کرده ایم) ببیند .
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب : گوشهاي از نعمت های الهي.
2 - کلید های تفسیری
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
أَتَى أَمْرُ اللّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿1﴾ يُنَزِّلُ الْمَلآئِكَةَ بِالْرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء
مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنذِرُواْ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنَاْ فَاتَّقُونِ ﴿2﴾ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿3﴾
خَلَقَ الإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ ﴿4﴾
درس: اي مردم! نعمت های خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب:ای مردم!امر قیامت به صورت هشدار در باره وقوع حتمی اش به شما رسید.
2
وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ ﴿5﴾ وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ ﴿6﴾ وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُواْ بَالِغِيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴿7﴾ وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً وَيَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿8﴾ وَعَلَى اللّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَآئِرٌ وَلَوْ شَاء لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ ﴿9﴾ هُوَ الَّذِي أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء لَّكُم مِّنْهُ شَرَابٌ وَمِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ ﴿10﴾ يُنبِتُ لَكُم بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخِيلَ وَالأَعْنَابَ وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿11﴾ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالْنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالْنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿12﴾ وَمَا ذَرَأَ لَكُمْ فِي الأَرْضِ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ ﴿13﴾ وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿14﴾ وَأَلْقَى فِي الأَرْضِ رَوَاسِيَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَأَنْهَارًا وَسُبُلاً لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿15﴾ وَعَلامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ ﴿16﴾ أَفَمَن يَخْلُقُ كَمَن لاَّ يَخْلُقُ أَفَلا تَذَكَّرُونَ ﴿17﴾ وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَةَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ اللّهَ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿18﴾ وَاللّهُ يَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ ﴿19﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: گوشهاي از نعمت های الهی.
3
وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ لاَ يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ ﴿20﴾ أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْيَاء وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ ﴿21﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب:ای مردم!بجای خدایان بی خاصیت به خدای واقعی گرایش یابید.
3 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 1 و 2 از این لحاظ که راجع به قیامت است و خود قیامت همانطور که این جهان فوق ذهنیات جنین است، فوق ذهنیات آدمیزاده است، بالاتر است از امکان درک ما و به طریق اولی از درک مخاطبان اولیه نیز بالاتر است.
آیه 9 از این لحاظ که جزئیات مکانیزمش برای ما (و به طریق اولی برای مخاطبان اولیه) مشخص نیست، بالاتر از ذهنیات ما است.
همچنین است آیه های 10 و 11 و 12 و 13.
نیز آیه 15.
همچنین است آیه 19.
آیه 18 که سخن از بینهایت میگوید هم از دهنیات ما بالاتر است و هم مخاطبان اولیه.
4 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»
در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .
آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .
5 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
یاد آوری گوشه ای از نعمت های الهی .
6 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 1 تا 4 و 12 و 15 و 17 تا 21 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
سخن این پاراگراف
در این پاراگرافِ نسبتاً طولانی به گوشههایی از نعمات الهی که بشر غرق در استفاده از آنهاست و به همین علت از آنها غافل است اشاره میشود، شاید بیداری و توجهی حاصل شود. نعمت هائی مانند :
هدایت بوسیلۀ وحی (آیه 2)
وجود جهان (آیه 3)
آفرینش انسان (آیه 4)،
چارپایان که لباس و غذا و راحتی ما را تأمین میکنند (آیات 5 تا 8)
باران و رویش گیاهان (آیههای 10 و 11)
نظم جهان (آیه 12)
امکان حمل و نقل آبی و خوراک دریائی (آیه 14)
آرامش زمین (آیه 15)
جهتیابی (آیه 16)
و غیره و غیره.
آیا در این نعمات شکی هست؟
آیا در اینکه این نعمات از جانب خداست شکی هست؟
آیا در اینکه اینها مشتی از خروار و کمی است از بسیار شکی هست؟
اگر نه، پس چرا کفر؟ و چرا شرک؟ و چرا تکذیب پیامبران؟ اینها چیزهائی است که این پاراگراف میخواهد بگوید.
دریافتهای کوتاه مستقیم
آیه 1: جمله «امر خدا آمد» به قرینه «پس با عجله نخواهیدش» از آنجا که در
سورههای قبل دیدیم که کفار به پیامبرانشان میگفتند «آن (عذاب) را بیاورید اگر راست میگوئید»
لذا «امر خدا» به قیامت انطباق دارد و اینکه فرموده «آمد» به این معنی است که «بسیار نزدیک شده است» آنقدر نزدیک که گویا آمده است.
آیه 2: از جمله «هشدار دهید ...» معلوم میشود که منظور، پیامبران است.
بنابراین «روحی از امر خویش» اشاره به وحی است.
لذا «کسانی از بندگانش که میپسندد» پیامبران هستند. و «پسند» خداوند بر حسب لیاقت و شایستگی است و لذا معنی آیه این میشود: «ملائکه را با وحی خویــــش بر کسانی که لیاقت پیامبری دارند میفرستد که هشدار دهید ...»
آیه 12: شب و روز آفتاب و ماه و دریا را برای شما رام کرد یعنی امور عالم را طوری سامان داد که آدمی زندگی مطلوبی داشته باشد.
آیه 17: میفرماید، این خداست که اینهمه را از او دارید.
با وجود این، پس چرا بسوئی رو میکنید که هیچ فایدهای برایتان ندارد و نعمتی از سوی او ندیدهاید.
آیه 19: اشاره لطیفی دارد به اینکه شرک مشرکان یک عمل صادقانه نیست.
یعنی حق برایشان آشکار شده اما علیرغم درک حق، آنرا انکار نموده و به باطل رو میکنند.
آیه 21: «مردگانی غیر زنده» ، یعنی چون چیزی نمیآفرینند، اثری در زندگی شما (مشرکان) ندارند و برای شما در حکم مرده هستند.
ضمناً در آیه 1 که میگوید«امر خدا آمد» یعنی آنقدر نزدیک شده است که گویا آمده، از آنجا که امروزمیدانیم این آیات در زمانی نازل شده که هجرت خیلی نزدیک بوده، این ،یک پیشگوییِ تحققیافته بوده و در عداد معجزات قرآنی است.
جمع بندی و تفسیر
بسم الله الرحمن الرحيم
امر خدا آمد ، پس به عجله نخواهيدش. منزه و بالاتر است از آنچه با او شريک مي کنند (1) ملائکه را با روحي از امر خويش بر کساني از بندگانش که مي پسندد ميفرستد که هشدار دهيد که خدائي جز من نيست. و از من پروا کنيد (2) آسمانهاو زمين را به حق آفريد. بالاتر است از آنچه با او شريک مي کنند (3) انسان را از نطفه اي آفريد. آنگاه، همو، ستيزه گري آشکار است (4) و چارپايان را آفريد كه شما در آنها (پوشش) و منافع ديگر داريد و از آنها ميخوريد (5) {و در آنها زيبائيي داريد، وقتيکه از چراگاه مي آيند و وقتيکه به سوي آن ميروند (6) و بارهاي شما را بسوي شهري که جز به دشواري به آن نميرسيد، حمل ميكنند که پروردگارتان رئوف و مهربان است (7) و اسبها و قاطرها و الاغ ها که سوارشان ميشويد و مايه زينت هستند و}نيز چيزهائي را که نميدانيد مي آفريند (8) راه معتدل بر عهده خداست و (غير) از آن بيراهه است و اگر ميخواست همگي تان را هدايت ميکرد (9) هموست که از آسمان برايتان آبي فرستاد ،که از آن نوشيدنيي است و نيز روئيدنيي که در آن مي چرانيد (10) {بوسيله آن برايتان زراعت و زيتون و خرما و انگور و همه ميوه ها را ميروياند. كه در آن آيه اي براي متفکران است}(11) و شب و روز و آفتاب و ماه را برايتان رام کرد و ستارگان به امر او رام هستند، كه در اين آياتي براي عاقلان است (12) و آنچه در زمين برايتان آفريد رنگارنگ است. كه در اين آياتي براي پند پذيران است (13) و هموست که دريا را رام کرد تا از آن گوشتي تازه بخوريد و زينتي که بپوشيد استخراج کنيد. و کشتي را مي بيني که آب را مي شکافد و تا از فضل او (روزيتان را) جستجو کنيد و شايد شکر بگزاريد (14) و در زمين لنگرهائي درانداخت که مبادا شما را بلرزاند و رودها و راه هائي (قرار داد) شايد هدايت يابيد (15) و علامت هائي (پديد آورد) و بوسيله ستارگان هدايت مي يابند (16) آيا کسي که مي آفريند مانند کسيست که نمي آفريند؟ آيا پند نمي گيريد؟(17) و اگر نعمتهاي خدا را شماره کنيد ، نميتوانيد آنها را به شمار آوريد. البته خداوند آمرزگار مهربان است (18) و خداوند آنچه را که پنهان مي کنيد و يا آشکار ميکنيد ميداند (19) و آنانکه غير از خدا را ميخوانند (بدانند که آنها) چيزي نمي آفرينند بلکه خودشان مخلوقند (20) مردگاني غير زنده. و نميدانند چه موقع برانگيخته خواهند شد (21)
نحل2 آیات22تا26
إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَالَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ قُلُوبُهُم مُّنكِرَةٌ وَهُم مُّسْتَكْبِرُونَ ﴿22﴾ لاَ جَرَمَ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ ﴿23﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُم مَّاذَا أَنزَلَ رَبُّكُمْ قالوا أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ ﴿24﴾ لِيَحْمِلُواْ أَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِينَ يُضِلُّونَهُم بِغَيْرِ عِلْمٍ أَلاَ سَاء مَا يَزِرُونَ ﴿25﴾ قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَأَتَى اللّهُ بُنْيَانَهُم مِّنَ الْقَوَاعِدِ فَخَرَّ عَلَيْهِمُ السَّقْفُ مِن فَوْقِهِمْ وَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَشْعُرُونَ ﴿26﴾ ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُخْزِيهِمْ وَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكَآئِيَ الَّذِينَ كُنتُمْ تُشَاقُّونَ فِيهِمْ قَالَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ إِنَّ الْخِزْيَ الْيَوْمَ وَالْسُّوءَ عَلَى الْكَافِرِينَ ﴿27﴾ الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنفُسِهِمْ فَأَلْقَوُاْ السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِن سُوءٍ بَلَى إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿28﴾ فَادْخُلُواْ أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ ﴿29﴾ وَقِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْاْ مَاذَا أَنزَلَ رَبُّكُمْ قَالُواْ خَيْرًا لِّلَّذِينَ أَحْسَنُواْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِينَ ﴿30﴾ جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَآؤُونَ كَذَلِكَ يَجْزِي اللّهُ الْمُتَّقِينَ ﴿31﴾ الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿32﴾ هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ أَن تَأْتِيَهُمُ الْمَلائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ أَمْرُ رَبِّكَ كَذَلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا ظَلَمَهُمُ اللّهُ وَلكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴿33﴾ فَأَصَابَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُواْ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ ﴿34﴾ وَقَالَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللّهُ مَا عَبَدْنَا مِن دُونِهِ مِن شَيْءٍ نَّحْنُ وَلا آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن دُونِهِ مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبِينُ ﴿35﴾ وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ فَمِنْهُم مَّنْ هَدَى اللّهُ وَمِنْهُم مَّنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ فَسِيرُواْ فِي الأَرْضِ فَانظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ ﴿36﴾ إِن تَحْرِصْ عَلَى هُدَاهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي مَن يُضِلُّ وَمَا لَهُم مِّن نَّاصِرِينَ ﴿37﴾ وَأَقْسَمُواْ بِاللّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لاَ يَبْعَثُ اللّهُ مَن يَمُوتُ بَلَى وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ ﴿38﴾ لِيُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي يَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّهُمْ كَانُواْ كَاذِبِينَ ﴿39﴾ إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَيْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَن نَّقُولَ لَهُ كُن فَيَكُونُ ﴿40﴾ وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ فِي اللّهِ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ ﴿41﴾ الَّذِينَ صَبَرُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿42﴾
خداي شما خدائيست واحد. پس کساني که به آخرت ايمان ندارند، قلوبشان انکارگر است و سركشي ميكنند (22) البته خداوند آنچه را که پنهان مي کنند و آنچه را آشکار مي کنند ميداند البته او سركشان را دوست ندارد (23) و وقتي که به آنها گفته ميشود پروردگارتان چه فرستاده ميگويند افسانه هاي پيشينيان است (24) تا بارهاي خود را در روز قيامت بطور کامل بر دارند و نيز قسمتي از بارهاي کساني را که بدون علم گمراهشان کرده اند. توجه کنيد، بدباري است که بر ميدارند (25) پيشينيان آنان نيز نيرنگ کردند. پس خداوند نيز بنيان آنها را بركند و سقف بر آنان فرود آمد و عذاب از جائي که فکرش را نميکردند به سروقتشان رسید (26)آنگاه در روز قيامت خوارشان ميکند و ميگويد آن شريکانم که در مورد آنها بسختي با مومنان مخالفت ميکرديد کجا هستند؟ صاحبان علم چنین ارزیابی میکنند: امروز خواري و بدي عليه کافران است (27) همان کساني که به خويش ظلم ميکنند، و وقتي ملائکه جانشان را دریافت میکنند، از در تسليم درمي آيند و ميگويند ما هيچ کار بدي نميکرديم، بلي، خداوند ميداند چه ميکرده ايد (28) به آنان خطاب میشود اینک داخل درب هاي جهنم شويد که در آن جاودانيد و جايگاه متکبران چه بد است (29) و به کساني که تقوا پيشه کرده بودند گفته ميشود پروردگارتان چه نازل کرده؟ ميگويند خوب. براي کسانيکه نيکي کردند، در اين جهان پاداش نيکي خواهد بود و خانه آخرت بهتر است و سراي اهل تقوا چه نيکوست (30) بهشتهائي جاودان که داخلش ميشوند. در آن هر چه بخواهند خواهند داشت. خداوند تقوا داران را اينطور پاداش ميدهد (31) همان ها که ملائکه جان آنها را در حاليکه پاکيزه هستند دریافت میکنند و به آنها ميگويند سلام بر شما داخل بهشت شويد بسبب آنچه انجام ميداديد (32) آيا اینان به چيزي غير از آمدن ملائکه يا آمدن امر پروردگارت رضایت نمیدهند؟ پيشينيان آنها نيز چنين کردند و خدا به آنها ظلمي نکرد بلکه خودشان به خويش ظلم ميکردند (33) و بدي هاي اعمال زشتي که ميکردند به آنان رسيد و آنچه را که مسخره ميکردند بر سرشان فرود آمد (34) و مشرکان ميگويند اگر خدا نميخواست، نه ما و نه نياکان ما هيچ چيزي را با او شريک نميکرديم، و چيزي را هم حرام نمي نموديم. پيشينيان آنها نيز چنين ميگفتند. مگربرعهده پيامبران چيزي غير از رساندن آشکار هست؟(35) و البته در هر امتي، رسولي برانگيختيم که خداوند را عبادت کنيد و از طاغوت دوري کنيد. از مخاطب های آن پیامبران کساني را خداوند هدايتشان کرد و کساني به گمراهي دچار شدند. پس در زمين بگرديد و ببينيد عاقبت تکذيبگران چه شد (36) ای پیامبر! اگر چه بر هدايت آنها حريص هستي اما خداوند کسي را که گمراه کرده هدايت نمي کند و ياوري نخواهند داشت (37) و سخت ترين قسم هاي خويش را ادا کردند که خداوند کسي را که مرده، زنده نمي کند. بلي، وعده اي است که بر عهده اوست و ليکن اکثر مردم نميدانند (38) تا اینکه علاوه بر رسیدن اهداف الهی ، ضمنا برايشان آنچه را که در موردش اختلاف ميکردند آشکار کند و اینکه کافران بدانند که دروغ ميگفتند (39) جز اين نيست که گفتار ما به چيزي وقتي که اراده اش کرديم اين است که بگوييم باش ، خواهد شد (40) و کساني که پس از ظلمي که ديده اند در راه خدا مهاجرت کنند آنها را در اين جهان بخوبي جاي خواهيم داد و البته پاداش آخرت بزرگتر است اگر بدانند (41) همان کسانی که صبر کردند و بر پروردگار خويش توکل نمودند (42)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: كفر وگردنكشي در مقابل خداوند مانع رشد شماست و اتخاذ اين مواضع شما را به سعادت نمي رساند و ای مردم! كدام موقعيت آخرتي را براي خويش مي پسنديد؟ اگر بهشت جاودان را میپسندید پس زندگی متناسب با آن را در پیش گیرید و ای مسلمانان! در راه خدا هجرت کنید و موفق خواهید شد.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! شما دائما دارید از بینهایت نعمت های پروردگارتان استفاده میکنید ، لذا سزاوارنیست جز رفتار شکر آمیز ازشما سرزند .
در این پاراگراف می فرماید : ای کافران ! از این خودبزرگ بینی ها و غفلت ها و نیرنگ ها و رفتارهای نا صحیح که باعث نابودی پیشینیان تان هم شد دست بردارید و به راه صحیح بازگردید تا سعادتمند شوید و کافران در قیامت جوابگو نیستند و در این جهان نیز توقع بیجا دارند در حالی که اهل تقوا در آخرت وضع مطلوب خواهند داشت و کافران شرک خود را به خداوند نسبت میدهند و به عاقبت همانندان پیش از خود توجه نمیکنند و قیامت را تکذیب میکنند و توجه ندارند که این نوع اعتقادات واین نوع رفتارها به شقاوت میرساند و ای پیروان رسول خدا(ص) ! هجرت در راه خدا به شما کمک خواهد کرد دردنیا زندگیی شایسته ودرآخرت نیز رستگار باشید .
3 - سوالات
1-حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟ (ارشاد مشفقانه؟ یا.....؟)
2-چرا از کلمه «ابواب» (آیه29) استفاده فرموده؟
3-درکدام آیه این پاراگراف ازضمیر متکلم وحده استفاده شده و چرا؟
4-منظور از «تشاقّون» (آیه27) چیست؟
5- منظور از «علم» (آیه27) چیست؟
6-چرا درآیه28 ، به جای «تتوفاهم» نفرموده «توفاهم»؟
7-با توجه به آیه34 ، آنها چه چیزی را مسخره میکردند؟
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه های 41 و 42 به وضوح فهمیده میشود مومنانی که مورد آزار فعالان کفر قرار میگرفتند تشویق به هجرت شده اند .
5 - کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
آیههای 24 و 25 فرع بر مجموع آیات قبل از خویش است و این واضح است.
آیههای 28 و 29 فرع بر آیه 27 است و این واضح است. همچنین است آیههای 31 و 32 نسبت به آیه 30. نیز، آیه 34 نسبت به آیه 33.
آیه 37 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است. همچنین است موقعیت آیه 40. آیه 39 نیز فرع بر آیه 38 است.
آیه 42 فرع بر آیه 41 است و این واضح است .
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَالَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ قُلُوبُهُم مُّنكِرَةٌ وَهُم مُّسْتَكْبِرُونَ ﴿22﴾ لاَ جَرَمَ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ ﴿23﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُم مَّاذَا أَنزَلَ رَبُّكُمْ قالوا أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ ﴿24﴾ لِيَحْمِلُواْ أَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِينَ يُضِلُّونَهُم بِغَيْرِ عِلْمٍ أَلاَ سَاء مَا يَزِرُونَ ﴿25﴾ قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَأَتَى اللّهُ بُنْيَانَهُم مِّنَ الْقَوَاعِدِ فَخَرَّ عَلَيْهِمُ السَّقْفُ مِن فَوْقِهِمْ وَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَشْعُرُونَ ﴿26﴾ ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُخْزِيهِمْ وَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكَآئِيَ الَّذِينَ كُنتُمْ تُشَاقُّونَ فِيهِمْ قَالَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ إِنَّ الْخِزْيَ الْيَوْمَ وَالْسُّوءَ عَلَى الْكَافِرِينَ ﴿27﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: كفر وگردنكشي در مقابل خداوند مانع رشد شماست و اتخاذ اين مواضع شما را به سعادت نمي رساند.
2
الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنفُسِهِمْ فَأَلْقَوُاْ السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِن سُوءٍ بَلَى إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿28﴾ فَادْخُلُواْ أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ ﴿29﴾ وَقِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْاْ مَاذَا أَنزَلَ رَبُّكُمْ قَالُواْ خَيْرًا لِّلَّذِينَ أَحْسَنُواْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِينَ ﴿30﴾ جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَآؤُونَ كَذَلِكَ يَجْزِي اللّهُ الْمُتَّقِينَ ﴿31﴾ الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿32﴾ هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ أَن تَأْتِيَهُمُ الْمَلائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ أَمْرُ رَبِّكَ كَذَلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا ظَلَمَهُمُ اللّهُ وَلكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴿33﴾ فَأَصَابَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُواْ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ ﴿34﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: ای مردم! كدام موقعيت آخرتي را براي خويش مي پسنديد؟ اگر بهشت جاودان را میپسندید پس زندگی متناسب با آن را در پیش گیرید.
3
وَقَالَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللّهُ مَا عَبَدْنَا مِن دُونِهِ مِن شَيْءٍ نَّحْنُ وَلا آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن دُونِهِ مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبِينُ ﴿35﴾ وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ فَمِنْهُم مَّنْ هَدَى اللّهُ وَمِنْهُم مَّنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ فَسِيرُواْ فِي الأَرْضِ فَانظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ ﴿36﴾ إِن تَحْرِصْ عَلَى هُدَاهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي مَن يُضِلُّ وَمَا لَهُم مِّن نَّاصِرِينَ ﴿37﴾ وَأَقْسَمُواْ بِاللّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لاَ يَبْعَثُ اللّهُ مَن يَمُوتُ بَلَى وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ ﴿38﴾ لِيُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي يَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّهُمْ كَانُواْ كَاذِبِينَ ﴿39﴾ إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَيْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَن نَّقُولَ لَهُ كُن فَيَكُونُ ﴿40﴾ وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ فِي اللّهِ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ ﴿41﴾ الَّذِينَ صَبَرُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿42﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: ای مسلمانان! در راه خدا هجرت و پایداری کنید که موفق خواهید شد.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
مکانیزم نیمه دوم آیه 22 حتی برای ما قرن بیست و یکمی ها نیز مشخص نیست، چه رسد به مخاطب های اولیه.
همچنین است نیمه اول آیه 23.
آیه های 25 و 27 قیامتی است و به علتی که بارها شرح داده ایم بالاتر از اذهان ما و آنها است.
همچنین است آیات 28 تا 34.
آیه 26 از ان لحاظ که مواردش در آن روز مشخص نبود و امروز هم پیشرفت فوق العاده ای ننموده، بالاتر از ذهنیات ما و انان است.
آیه 40 از شئون الهی و مطلقا بالاتر از ذهنیات ما است.
7 - پیشگوئی های تحقق یافته
با توجه به آیههای 41و42از آنجا که بعداً معلوم شد این سوره نزدیک به هجرت بزرگ نازل شده، فهمیده میشود این دو آیه در ایجاد ذهنیت مساعد برای مسلمانان نازل شده است و حاوی یک پیشگوئی محقق شده بوده و در عداد معجزات قرآنی است .
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 – ای کافران! كفر وگردنكشي در مقابل خداوند مانع رشد شماست
2 - ای مردم! كدام موقعيت آخرتي را براي خويش مي پسنديد؟ اگر بهشت جاودان را میپسندید پس زندگی متناسب با آن را در پیش گیرید
3 - ای مسلمانان! در راه خدا هجرت کنید و موفق خواهید شد.
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 22 تا 24 و 31 تا 35 و 40 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
«قسمتی از» بار دیگران را نیز
آیه 25 متضمن نکته ظریفی است.
معلوم است که آدمی بار خود را در قیامت بر میدارد.
یعنی مسئول اعمال خودش است و به عقاب اعمال زشت خویش باید برسد.
اما اینکه فرموده «قسمتی از» بار کسانی که بدون علم گمراهشان کرده یعنی چه؟ کسی را که این فرد مستکبر گمراه کرده، علیالقاعده باید تمام بار او را بردارد پس چرا فرموده «قسمتی از آن» را؟
واضح است آن فرد گمراه شده، نیز سرمایهای از عقل و فهم و آزادی و اختیار داشته و میتوانسته با استفاده از این سرمایه در مقابل رفتار آن فرد مستکبر بایستد و از او پیروی نکند ، اما این کار را نکرده است.
یعنی از سرمایههای خدادادی استفاده نکرده و از او پیروی کرده است.
بنا بر این گمراهی او ، «قسمتی» بعلت فشارها ، تبلیغات ، توطئه و
برنامه ریزی های آن فرد مستکبر بوده و «قسمتی» بعلت استفاده نکردن خودش از سرمایههای خدادادی که وسیله هدایت و نجاتش بوده، و به این ترتیب، مسئولیت گمراهی او، «قسمتی» با خودش است و «قسمتی» با آن فرد مستکبر.
مشرکان معمولاً «جبری» هم هستند
با توجه به آیه 35 و نیز با توجه به مفهوم مخالف «درب»، موقعیتهای ناپسندی که منجر به شقاوت دو جهان خواهد شد عبارت است از:
1- مسخره کردن آموزههای دینی (آیه 34)، 2- مغلطهکاری و القای مطالب باطل، در خصوص «خواست خدا» بودن اعمال کافرانه (آیه 35)، 3- ادای سختترین قسمها بر واقع نشدن قیامت (آیه 38)، 4- اختلاف (درباره حق) (آیه 39).
قبلاً در سورههای پیشین بارها و بارها مطالب فوق را دیدهایم. چیزی که اندکی توضیح لازم دارد، موضوع ردیف 2 است که ذیلاً عرض میکنیم:
مشرکان قائل به نوعی جبر بودند و (هستند) و اعمال خود و هر کس دیگر را خارج از اراده فاعل آن دانسته و به این ترتیب تظاهر به نوعی حقانیت برای مجموعه خویش میکردند.
جمع بندی و تفسیر
خداي شما خدائيست واحد. پس کساني که به آخرت ايمان ندارند، قلوبشان انکار گر است و سركشي ميكنند (22) البته خداوند آنچه را که پنهان مي کنند و آنچه را آشکار مي کنند ميداند البته او سركشان را دوست ندارد (23) {و وقتي که به آنها گفته ميشود پروردگارتان چه فرستاده ميگويند افسانه هاي پيشينيان است.(24) تا بارهاي خود را در روز قيامت بطور کامل بر دارند و نيز قسمتي از بارهاي کساني را که بدون علم گمراهشان کرده اند. توجه کنيد، بدباريست که بر ميدارند}(25)پيشينيان آنان نيز نيرنگ کردند. پس خداوند نيز بنيان آنها را بركند و سقف بر آنان فرود آمد و عذاب از جائي که فکرش را نميکردند به سراغشان آمد (26)آنگاه در روز قيامت خوارشان ميکند و ميگويد آن شريکانم که در مورد آنها بسختي مخالفت ميکرديد کجا هستند؟ صاحبان علم ميگويند امروزخواري و بدي عليه کافران است (27) {همان کساني که به خويش ظلم ميکنند، و وقتي ملائکه (جانشان را) ميگيرند، از در تسليم درمي آيند و ميگويند ما هيچ کار بدي نميکرديم، بلي، خداوند ميداند چه ميکرده ايد.(28) پس داخل درب هاي جهنم شويد که در آن جاودانيد و جايگاه متکبران چه بد است}(29) و به کساني که تقوا پيشه کرده بودند گفته ميشود پروردگارتان چه نازل کرده؟ ميگويند خوب. براي کسانيکه نيکي کردند، در اين جهان (پاداش) نيکي خواهد بود و خانه آخرت بهتر است و سراي اهل تقوا چه نيکوست(30) {بهشتهائي جاودان که داخلش ميشوند. در آن هر چه بخواهند خواهند داشت. خداوند تقوا داران را اينطور پاداش ميدهد.(31) همان ها که ملائکه (جان) آنها را (در حاليکه) پاکيزه (هستند) ميگيرند و به آنها ميگويند سلام بر شما داخل بهشت شويد بسبب آنچه انجام ميداديد}(32) آيا منتظر چيزي غير از آمدن ملائکه يا آمدن امر پروردگارت هستند؟ پيشينيان آنها نيز چنين کردند و خدا به آنها ظلمي نکرد بلکه خودشان به خويش ظلم ميکردند (33) و بدي هاي اعمال زشتي که ميکردند به آنان رسيد و آنچه را که مسخره ميکردند بر سرشان فرود آمد (34)و مشرکان ميگويند اگر خدا نميخواست، نه ما و نه نياکان ما هيچ چيزي را با او شريک نميکرديم، و چيزي را هم حرام نمي نموديم. پيشينيان آنها نيز چنين ميکردند. مگربرعهده پيامبران چيزي غير از رساندن آشکار هست؟(35) و البته در هر امتي، رسولي برانگيختيم که خداوند را عبادت کنيد و از طاغوت دوري کنيد. از آنها کساني را خداوند هدايتشان کرد و کساني به گمراهي دچار شدند. پس در زمين بگرديد و ببينيد عاقبت تکذيبگران چه شد (36) {اگر چه بر هدايت آنها حريص هستي اما خداوند کسي را که گمراه کرده هدايت نمي کند و ياوري نخواهند داشت(37) و سخت ترين قسم هاي خويش را خوردند که خداوند کسي را که مرده، زنده نمي کند. بلي، وعده ايست که بر عهده اوست و ليکن اکثر مردم نميدانند (38) {تا برايشان آنچه را که در موردش اختلاف ميکردند آشکار کند و تا کافران بدانند که دروغ ميگفتند.(39) جز اين نيست که گفتار ما به چيزي وقتي که اراده اش کرديم، اين است که بگوييم باش پس خواهد شد}(40) و کساني که پس از ظلمي که ديده اند در راه خدا مهاجرت کنند آنها را در اين جهان بخوبي جاي خواهيم داد و پاداش آخرت بزرگتر است اگر بدانند (41) همانها که صبر کردند و بر پروردگار خويش توکل نمودند (42)
نحل3 آیات43 تا60
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ ﴿43﴾ بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴿44﴾ أَفَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُواْ السَّيِّئَاتِ أَن يَخْسِفَ اللّهُ بِهِمُ الأَرْضَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَشْعُرُونَ ﴿45﴾ أَوْ يَأْخُذَهُمْ فِي تَقَلُّبِهِمْ فَمَا هُم بِمُعْجِزِينَ ﴿46﴾ أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَى تَخَوُّفٍ فَإِنَّ رَبَّكُمْ لَرؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴿47﴾ أَوَ لَمْ يَرَوْاْ إِلَى مَا خَلَقَ اللّهُ مِن شَيْءٍ يَتَفَيَّأُ ظِلاَلُهُ عَنِ الْيَمِينِ وَالْشَّمَآئِلِ سُجَّدًا لِلّهِ وَهُمْ دَاخِرُونَ ﴿48﴾ وَلِلّهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مِن دَآبَّةٍ وَالْمَلآئِكَةُ وَهُمْ لاَ يَسْتَكْبِرُونَ ﴿49﴾ يَخَافُونَ رَبَّهُم مِّن فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ ﴿50﴾ وَقَالَ اللّهُ لاَ تَتَّخِذُواْ إِلهَيْنِ اثْنَيْنِ إِنَّمَا هُوَ إِلهٌ وَاحِدٌ فَإيَّايَ فَارْهَبُونِ ﴿51﴾ وَلَهُ مَا فِي الْسَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلَهُ الدِّينُ وَاصِبًا أَفَغَيْرَ اللّهِ تَتَّقُونَ ﴿52﴾ وَمَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْأَرُونَ ﴿53﴾ ثُمَّ إِذَا كَشَفَ الضُّرَّ عَنكُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِّنكُم بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ ﴿54﴾ لِيَكْفُرُواْ بِمَا آتَيْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُواْ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ﴿55﴾ وَيَجْعَلُونَ لِمَا لاَ يَعْلَمُونَ نَصِيبًا مِّمَّا رَزَقْنَاهُمْ تَاللّهِ لَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَفْتَرُونَ ﴿56﴾ وَيَجْعَلُونَ لِلّهِ الْبَنَاتِ سُبْحَانَهُ وَلَهُم مَّا يَشْتَهُونَ ﴿57﴾ وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأُنثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ ﴿58﴾ يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِن سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلاَ سَاء مَا يَحْكُمُونَ ﴿59﴾ لِلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلّهِ الْمَثَلُ الأَعْلَىَ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿60﴾
ای پیامبر! قبل از تو کسي را نفرستاديم مگر مرداني که بسويشان وحي ميكرديم پس، ای مردم! از اهل علم و اطلاع بپرسيد اگر خودتان نميدانيد (43) آن پیامبران را با دلايل روشن و نوشته ها بر آنان و این قرآن را نيز بسوي تو فرستاديم تا براي مردم بيان کني چه مطالبی براي آنان فرستاده ايم و شايد تفکر کنند (44) آيا آنهائي که توطئه هاي بد نمودند ايمن هستند از اينکه زمين آنها را فرو ببرد يا اينکه عذاب از جائي که به فکرشان نميرسد بسويشان بيايد؟ (45) يا اينکه هنگام رفت و آمدشان آنها را بگيرد و نتوانند کاري کنند؟ (46) يا اينکه آنان را در حال ترس، فرو بگيرد؟ و البته پروردگارتان رئوف و مهربان است (47) آيا اینان چيزهائي را که خداوند آفريده، نمی بینند که سايه شان از راست و چپ سجده کنان و با اظهار کوچکي مي آيند؟ (48) و آنچه در آسمانها و زمين است اعم از جنبندگان و ملائکه، براي خداوند سجده مي کنند و سركشيی ندارند (49) از پروردگارشان که فوقشان است خشیت دارند و به آنچه مامورند عمل ميکنند (50) و خداوند گفت دو خدا نگيريد. جز اين نيست که او خدايي است يگانه. و فقط از من پروا کنيد (51) و آنچه در آسمانها و زمين است از آنِ اوست و قيامت دردناک نيز از آن اوست. پس، آيا از غير او پروا ميکنيد؟ (52) ای مردم! هر نعمتي که داريد از خداست. و هنگاميکه ناراحتي به شما برسد بسوي او ناله درد آلود سر ميدهيد (53) آنگاه که ناراحتي را از شما برطرف کرد فورأ عده اي از شما براي پروردگارشان شريک ميگيرند (54) تا نسبت به آنچه که به آنان عطا کرده ايم کفران ورزند. بر آنان چنین مقرر میشود که برخوردار شويد و بزودي خواهيد دانست (55) این کفار از آنچه روزيشان کرده ايم، براي چيزي که نميدانند، نصيبي قرار میدهند. به خدا قسم حتمأ درباره آنچه که افترا مي بنديد از شما باز خواست خواهد شد (56) و براي خداوند ملائکه را دختران او قرار میدهند. خداوند منزه است از اینکه اولاد داشته باشد. و براي خودشان اولاد پسر را می پسندند (57) و هنگامي که به يکي آنها مژده دختر داده شود رويش سياه ميشود اما اندوه خود را فرو ميخورد(58) از بدي مژده اي که به او داده شده از قوم خويش متواري ميشود که آيا او را با خواري نگه دارد يا در زير خاک پنهانش کند؟ چه زشت است حکمي که مي کنند (59) براي آنها که به آخرت ايمان ندارند مَثَل زشت و براي خداوند مثل بالاتر است و همو پيروزمند حکيم است (60)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب : ای مردم! به قدرتهای الهی توجه کنید و به راه درست برگردید و توجه به موقعيت خداوند و هماهنگ شدن با نتيجه آن، به سعادت مي رساند اما داشتن اعتقاد غلط راجع به او به شقاوت مي رساند و ای پیامبر! کماکان رسالتت را با قوت پی بگیر.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! شما دائما دارید از بینهایت نعمت های پروردگارتان استفاده میکنید ، لذا سزاوارنیست جز رفتار شکر آمیز ازشما سرزند .
در پاراگراف 2 می فرماید : ای کافران ! از این خودبزرگ بینی ها و غفلت ها و نیرنگ ها و رفتارهای نا صحیح که باعث نابودی پیشینیان تان هم شد دست بردارید و به راه صحیح بازگردید تا سعادتمند شوید و کافران در قیامت جوابگو نیستند و در این جهان نیز توقع بیجا دارند در حالی که اهل تقوا در آخرت وضع مطلوب خواهند داشت و کافران شرک خود را به خداوند نسبت میدهند و به عاقبت همانندان پیش از خود توجه نمیکنند و قیامت را تکذیب میکنند و توجه ندارند که این نوع اعتقادات واین نوع رفتارها به شقاوت میرساند و ای پیروان رسول خدا(ص) ! هجرت در راه خدا به شما کمک خواهد کرد دردنیا زندگیی شایسته ودرآخرت نیز رستگار باشید .
ای پیامبر! پیامبران قبلی نیز راهنمایشان وحی بود و تو نیز این پندها را برای مردم بیان کن و بشر غرق در نعمتهای الهی است ولی عدهای که به آخرت ایمان ندارند ، و لذا به وضعیت ناپسند منتقل خواهند شد و این کافران چه ایرادی دارند که خلاف جهت کل جهان رفتار میکنند؟
3 - سوالات
1-« فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ » (آیه43) با موضوع کدام کلید تفسیر مطابق است؟
2-منظور از «ذکر» (آیه44) چیست؟
3 – از مطالب این پاراگراف فهمیده میشود که پیـامبران سابق با «معجزات» و «کتاب ها» بسوی قومشان فرستاده میشدند و به سوی پیامبر ما (ص) «ذکر» نازل شد تا «برای مردم» «چیزی را که بسویشان نازل شده» ، «بیان کند» با توجه به این مطالب ، بگوئید : منظور از «چیزی را که بسویشان نازل شده» چیست؟
4 – آیا «ذکر» و «چیزی راکه بسویشان نازل شده» ، یک چیز است؟ (برای جواب فقط دلیل قرآنی ارائه کنید)
5- باتوجه به مطالب این پاراگراف ، اگر بگوئیم وظیفه آنحضرت این بوده که«ذکر» رابرای مردم«بیان»کند درست است؟ (بادلایل قرآنی جواب دهید)
6 – مخاطب کلمه «فاسئلوا» چه کسانی است؟ (کافرانی که مسئله دار شده بودند ولی از ترس روسای قبایل هنوز جرئت اعلام ایمان نداشتند؟ یا . . . ؟
7 – در تفاسیر راجع به سوال فوق جستجوئی نموده و سپس تصمیم بگیرید که جواب صحیح چیست .
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیات پاراگراف قبل و نیز چندین پاراگراف در سوره های قبل فهمیده میشود که بسیاری از کفار معمولی خیلی میل داشتند اعلام ایمان کنند اما از ترس روسای قبایل این کار را نمیکردند ، از این پاراگراف (سه آیه 45 تا 47) به وضوح فهمیده میشود که خود روسای قبایل نیز این موضوع را حس کرده و فهمیده بودند که دارند قافیه را می بازند و لذا به تکاپو افتاده بودند .
در آیه های 58 و 59 اشاره ای به موضوع «دختر کشی» که در میان برخی از اعراب معمول بود دیده میشود که البته در همینجا هم شیوع امر مذکور فهمیده نمیشود .
5 – کلیدهای تفسیری
با توجه به کلمه «واصباً» (=دردناک)، از بین سه معنیِ کلمه «دین»، آن معنی که به «قیامت» مرتبط است بهتر به آیه 52 میخورد.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ ﴿43﴾ بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴿44﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب : ای پیامبر! کما کان رسالتت را با قوت پی گیر.
2
أَفَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُواْ السَّيِّئَاتِ أَن يَخْسِفَ اللّهُ بِهِمُ الأَرْضَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَشْعُرُونَ ﴿45﴾ أَوْ يَأْخُذَهُمْ فِي تَقَلُّبِهِمْ فَمَا هُم بِمُعْجِزِينَ ﴿46﴾ أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَى تَخَوُّفٍ فَإِنَّ رَبَّكُمْ لَرؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴿47﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب : ای مردم! به قدرتهای الهی توجه کنید و به راه درست برگردید.
3
أَوَ لَمْ يَرَوْاْ إِلَى مَا خَلَقَ اللّهُ مِن شَيْءٍ يَتَفَيَّأُ ظِلاَلُهُ عَنِ الْيَمِينِ وَالْشَّمَآئِلِ سُجَّدًا لِلّهِ وَهُمْ دَاخِرُونَ ﴿48﴾ وَلِلّهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مِن دَآبَّةٍ وَالْمَلآئِكَةُ وَهُمْ لاَ يَسْتَكْبِرُونَ ﴿49﴾ يَخَافُونَ رَبَّهُم مِّن فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ ﴿50﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: ای مردم! توجه به موقعيت خداوند و هماهنگ شدن با نتيجه آن، به سعادت مي رساند.
4
وَقَالَ اللّهُ لاَ تَتَّخِذُواْ إِلهَيْنِ اثْنَيْنِ إِنَّمَا هُوَ إِلهٌ وَاحِدٌ فَإيَّايَ فَارْهَبُونِ ﴿51﴾ وَلَهُ مَا فِي الْسَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلَهُ الدِّينُ وَاصِبًا أَفَغَيْرَ اللّهِ تَتَّقُونَ ﴿52﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب : ای مردم! داشتن اعتقاد غلط راجع به او به شقاوت مي رساند.
5
وَمَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْأَرُونَ ﴿53﴾ ثُمَّ إِذَا كَشَفَ الضُّرَّ عَنكُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِّنكُم بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ ﴿54﴾ لِيَكْفُرُواْ بِمَا آتَيْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُواْ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ﴿55﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: ای مردم! به قدرتهای الهی توجه کنید و به راه درست برگردید.
6
وَيَجْعَلُونَ لِمَا لاَ يَعْلَمُونَ نَصِيبًا مِّمَّا رَزَقْنَاهُمْ تَاللّهِ لَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَفْتَرُونَ ﴿56﴾ وَيَجْعَلُونَ لِلّهِ الْبَنَاتِ سُبْحَانَهُ وَلَهُم مَّا يَشْتَهُونَ ﴿57﴾ وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأُنثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ ﴿58﴾ يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِن سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلاَ سَاء مَا يَحْكُمُونَ ﴿59﴾ لِلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلّهِ الْمَثَلُ الأَعْلَىَ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿60﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: ای مردم! داشتن اعتقاد غلط راجع به او به شقاوت مي رساند.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 52 قیامتی است، و چنانکه بارها توضیح داده ایم، بالاتر از ذهنیات ما و مخطبان اولیه است.
7 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 41 توصیه ای به مهاجرت شده ، و دیدیم مهاجرتی با توفیق زیاد به وقوع پیوست .
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - ای مردم! به قدرتهای الهی توجه کنید و به راه درست برگردید
2 - توجه به موقعيت خداوند و هماهنگ شدن با نتيجه آن، به سعادت مي رساند
3 - داشتن اعتقاد غلط راجع به او به شقاوت مي رساند
4 - ای پیامبر! کماکان رسالتت را با قوت پی بگیر.
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 45 تا 47 و 51 و 54 و 55 و 57 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
از «اهل ذکر» بپرسید ...
در رابطه با آیههای 43و44در حقیقت، جمله «پس بپرسید از اهل ذکر اگر خودتان نمیدانید» جملهایست پرانتزی و با توجه به این نکته، مطلب آیههای 43 و 44 چنین خلاصه میشود: ای پیامبر! پیامبران قبل از تو اینطور بودند که:
1- وحی بسویشان میآمد،
2- با دلایل روشن (مثلاً معجزات) تأیید میشدند،
3- و نیز کتابهای آسمانی همراهشان بود. و بسوی تو نیز این قرآن را فرستادیم تا برای این مردم بیان کنی.
خلاصه اینکه با توجه به «درس»، برای اینکه بشر بتواند سعادت دو جهان را بدست بیاورد، باید طرح و برنامه و نقشه راه داشته باشد که آن همان است که نزد پیامبرمان بود یعنی قرآن.
اما اینکه فرموده «بپرسید از اهل ذکر اگر نمیدانید» یعنی اینکه این حرف جدیدی نیست. سابقه قبلی دارد. به عبارت دیگر این جمله پرانتزی همعرض است با دوآیه آخر سوره اعلی .
خلاصه اینکه «اهل ذکر» لازم نیست چنانکه المیزان گفته معصومین باشند ، بلکه همیشه کسانی بوده اند که «دین شناس» و «کتاب آسمانی شناس» بوده اند ، و آیه مورد نظر دارد به کفاری که تحت تاثیر قرآن (آن مقدار که تا کنون – که نزدیک های هجرت باشد نازل شده) قرار گرفته و در کفرشان تردید پیدا کرده بودند میگوید اگر شکی در حقانیت این پیغمبر دارید به اشخاصی که دین شناس و کتاب آسمانی شناس هستند مراجعه کنید .
تأخیری میاندازیم شاید تنبه یابید
موضوع آیات 45تا47 یعنی اینکه اگر این اتفاقات برای صاحبان توطئههای بد رخ بدهد عادلانه است، اما خداوند از آنجا که بسیار رئوف و مهربان است این عدالت را به اجرا در نمیآورد . بلکه در اثر رأفت و رحمت خویش باز هم مهلتی میدهد و تأخیری میاندازد، تا شاید برای بعضیها تنبهی رخ دهد، و بازگشتی کنند .
«سجده» سایه ، سایر موجودات ، ملائکه ، و انسان
در رابطه با آیات 48تا50 سجدهای که ما به تصور میآوریم، اظهار «رام»ی و تواضع در مقابل خداوند است که از طریقِ خود را به زمین انداختن و اظهار کوچکی نمودن صورت میگیرد.
چیزی که در آیه 48 مطرح شده بسیار شبیه همان است.
اگر به سایهها توجه نمائید، ملاحظه خواهید نمود که سایهها، انگار که خود را به زمین انداخته و دارند خود را را روی زمین میکشند، و از لحاظ سمبلیک میتوان آن را بسیار شبیه سجده دانست.
البته چون سجده یک عمل ارادی است، افضل است، و لذا حرکت سایه روی زمین را باید شبیه سجده قلمداد کرد نه سجده را شبیه آن.
با توجه به آیه 49، سجده ملائکه مفهوم است.
اما سجده جنبندگان در کل آسمانها و زمین، چون شامل همه جور موجوداتی اعم از جاندار و بیجان میشود، میتوانیم از مفهوم آیه 48 مدد بگیریم و معنی سجده آنان را به ذهن بیاوریم.
سجده موجودات بیجان (مثلاً آنچه که در ابتدای سوره رحمان دیدیم که «درخت و گیاه» یا «درخت و ستاره» سجده میکنند)، میباید بمعنی «رام» شدن کامل در مقابل قوانین الهی که همان قوانین قرار داده شده در ذات جهان است، بوده باشد.
آنچه در آیه 50 آمده مفهوم را کاملاً تکمیل میکند که درکِ موقعیتِ خداوندیِ خداوند و عمل به وظیفه، همان اتخاذ موضع صحیح است که توسط هر مخلوقِ آگاهِ ذیشعور، مانند ملائکه، صورت میگیرد .
سجده در موجودات بیجان نیز بصورت پیروی کامل و تخطی نکردن از نظام جهانی آفرینش و انجام کامل صحیحِ بیخطایِ نقشِ خویش، میباشد .
در مورد انسان نیز، این دو نکته (یعنی درک موقعیت خداوندی و عمل به وظیفه) در اعمال عبادی (و در اوج آنها در سجده) نمود مییابد.
پرانتزها : آیات 54 تا 59 فرع بر آیههای قبل از خویش است.
لذا آیههای اصلی این پاراگراف آیههای 51 و 52 و 53 و 60 است.
از طرفی جنس مؤنث را بیارزش میدانید و از طرف دیگر میپرستید؟
چکیده آیات 60-55 این است که برای باصطلاح «خدایان» خویش قربانیهایی مینمودند، و زاده شدن مولود پسر را نتیجه سعادت شخص، و مولود دختر را نتیجه بیارزشی او و والدینش حساب میکردند، و ملائکه را نیز دختران خداوند میدانستند، و بسیاری از باصطلاح «خدایان» آنها نیز بعضی از ملائکه بودند. البته در بطن همین اعتقاد آنها تناقضی هم هست باین ترتیب که چیزی را که برای خویش بد میدانستند، همان را پرستش هم میکردند.
البته درباره دخترکشی و پرستیدن «دختران خدا» قبلا شرحی گفته ایم .
جمع بندی و تفسیر
و قبل از تو کسي را نفرستاديم مگر مرداني که بسويشان وحي ميكرديم پس از اهل ذکر بپرسيد اگر خودتان نميدانيد (43) با دلايل روشن و نوشته ها و آن ذکر (قرآن) را نيز بسوي تو فرستاديم تا براي مردم بيان کني چه براي آنان فرستاده ايم و شايد تفکر کنند (44) آيا آنهائي که توطئه هاي بد نمودند ايمن هستند از اينکه زمين آنها را فرو ببرد يا اينکه عذاب از جائي که به فکرشان نميرسد بسويشان بيايد؟(45) يا اينکه هنگام رفت و آمدشان آنها را بگيرد و نتوانند کاري کنند؟(46) يا اينکه آنان را در حال ترس، فرو بگيرد؟ و البته پروردگارتان رئوف و مهربان است (47) آيا نديدند چيزهائي را که خداوند آفريده، سايه شان از راست و چپ سجده کنان و با اظهار کوچکي مي آيند؟(48) و آنچه در آسمانها و زمين است اعم از جنبندگان و ملائکه، براي خداوند سجده مي کنند و سركشي ندارند (49) از پروردگارشان که فوقشان است ميترسند و به آنچه مامورند عمل ميکنند (50)و خداوند گفت دو خدا نگيريد. جز اين نيست که او خداييست يگانه. و فقط از من پروا کنيد (51) و آنچه در آسمانها و زمين است از آن اوست و قيامت دردناک نيز از آن اوست. پس، آيا از غير او پروا ميکنيد؟(52) و هر نعمتي که داريد از خداست.و هنگاميکه ناراحتي به شما برسد بسوي او ناله درد آلود سر ميدهيد (53) آنگاه که ناراحتي را از شما برطرف کرد فورأ عده اي از شما براي پروردگارشان شريک ميگيرند.(54) تا نسبت به آنچه که به آنان عطا کرده ايم کفران ورزند. پس برخوردار شويد و بزودي خواهيد دانست.(55) و از آنچه روزيشان کرديم، براي چيزي که نميدانند، نصيبي قرار دادند. به خدا قسم حتمأ درباره آنچه که افترا مي بنديد از شما باز خواست خواهد شد.(56) و براي خداوند دختران قرار ميدهند. منزه است. و براي خودشان آنچه که دلشان ميخواهد (قرار ميدهند).(57) و هنگامي که به يکي آنها مژده دختر داده شود رويش سياه ميشود و اندوه خود را فرو ميخورد.(58) از بدي مژده اي که به او داده شده از قوم خويش متواري ميشود که آيا او را با خواري نگه دارد يا در زير خاک پنهانش کند؟ چه زشت است حکمي که مي کنند.(59) براي آنها که به آخرت ايمان ندارند مثل زشت و براي خداوند مثل بالاتر است و همو پيروزمند حکيم است (60)
نحل4 آیات61تا72
وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِم مَّا تَرَكَ عَلَيْهَا مِن دَآبَّةٍ وَلَكِن يُؤَخِّرُهُمْ إلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ لاَ يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ يَسْتَقْدِمُونَ ﴿61﴾ وَيَجْعَلُونَ لِلّهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى لاَ جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ الْنَّارَ وَأَنَّهُم مُّفْرَطُونَ ﴿62﴾ تَاللّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿63﴾ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلاَّ لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿64﴾ وَاللّهُ أَنزَلَ مِنَ الْسَّمَاء مَاء فَأَحْيَا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ ﴿65﴾ وَإِنَّ لَكُمْ فِي الأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهِ مِن بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِلشَّارِبِينَ ﴿66﴾ وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿67﴾ وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ ﴿68﴾ ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿69﴾ وَاللّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفَّاكُمْ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لاَ يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئًا إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ قَدِيرٌ ﴿70﴾ وَاللّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فِي الْرِّزْقِ فَمَا الَّذِينَ فُضِّلُواْ بِرَآدِّي رِزْقِهِمْ عَلَى مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَهُمْ فِيهِ سَوَاء أَفَبِنِعْمَةِ اللّهِ يَجْحَدُونَ ﴿71﴾ وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ ﴿72﴾
اگر قرار باشد خداوند مردم را بسبب ظلمشان بگيرد، روي زمين هيچ جنبنده اي نخواهد ماند وليکن آنها را تا سرآمدي معين مهلت ميدهد. پس هنگامي که سرآمدشان سررسيد ، نه ساعتي تأخير خواهند داشت و نه جلو خواهند افتاد (61) و چيزي را که خودشان بدشان مي آيد به دروغ به خدا نسبت ميدهند و به دروغ چنين ميگويند که آن چيز خوب براي آنان است. چاره اي ندارند جز اينکه آتش از آن آنان است و بسوي آن با سرعت رانده ميشوند (62) به خدا قسم البته بسوي اقوام قبل از تو نيز رسولاني فرستاديم اما شيطان اعمالشان را برايشان آراست. و در آن روز قیامت همو سرپرست آنهاست و عذابي دردناک خواهند داشت (63) و اين کتاب را بر تو نازل نکرديم مگر براي اينکه برايشان آنچه را که در آن اختلاف پيدا کرده اند بيان کني و نيز هدايت و رحمتي براي مومنان باشد (64) و خداوند از آسمان آبي فرستاد و بوسيله آن زمين را پس از مرگش زنده کرد. البته در اين آياتي است براي کساني که مي شنوند (65) و براي شما درباره چارپايان عبرتي است: از آنچه در شکمهاي آنهاست به شما مي نوشانيم و از ميان سرگين و خون شيري خالص و گوارا براي نوشندگان دارند (66) و از ميوه هاي نخلستان ها و تاکستان ها روزيي نيکو و مايه مستي ميگيريد که البته در اين آيتي براي خرد ورزان است (67) و پروردگارت به زنبور عسل وحي کرد که از کوهها و درختان و آنچه برمي افرازند خانه بگزيند (68) سپس از شهد همه نوع ميوه جات بخورد و به راه هاي پروردگارت به سهولت روان باشد. آنگاه از شکمهاشان نوشابه اي به رنگهاي گوناگون خارج ميشود که در آن براي مردم شفاست. که البته در اين آيتي براي انديشمندان است (69) و خداوند شما را آفريد، آنگاه شما را بطور کامل دريافت مي کند، و بعضي از شماها آنقدر عمر ميکنید که به پائين ترين درجات زندگي ميرسید. آنقدر که پس از دانايي به جائي ميرسید که چيزي ندانید. که خداوند البته داناي قدرتمند است (70) و خداوند بعضي از شما را از لحاظ روزي بر بعضي ديگر برتري داد. پس آنانکه برتر شدند روزي شان را بر مملوکشان تقسيم نمي کنند که با آنان مساوي شوند. آيا نعمت خدا را انکار مي کنند؟ (71) و خداوند از خودهاتان برايتان جفتهائي قرار داد و برايتان از جفتهاتان اولاد و ياوراني قرار داد و شما را از چيزهاي دلپسند روزي داد. آيا به باطل ايمان آورده و به نعمت خدا کافر ميشوند؟(72)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: يادآوري گوشه اي ديگر از آيات و نعمات الهي و انتقاد از کافران که به همه اینها بیتوجه بوده و شرک میورزند.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! شما دائما دارید از بینهایت نعمت های پروردگارتان استفاده میکنید ، لذا سزاوارنیست جز رفتار شکر آمیز ازشما سرزند .
در پاراگراف 2 می فرماید : ای کافران ! از این خودبزرگ بینی ها و غفلت ها و نیرنگ ها و رفتارهای نا صحیح که باعث نابودی پیشینیان تان هم شد دست بردارید و به راه صحیح بازگردید تا سعادتمند شوید و کافران در قیامت جوابگو نیستند و در این جهان نیز توقع بیجا دارند در حالی که اهل تقوا در آخرت وضع مطلوب خواهند داشت و کافران شرک خود را به خداوند نسبت میدهند و به عاقبت همانندان پیش از خود توجه نمیکنند و قیامت را تکذیب میکنند و توجه ندارند که این نوع اعتقادات واین نوع رفتارها به شقاوت میرساند و ای پیروان رسول خدا(ص) ! هجرت در راه خدا به شما کمک خواهد کرد دردنیا زندگیی شایسته ودرآخرت نیز رستگار باشید .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای پیامبر! پیامبران قبلی نیز راهنمایشان وحی بود و تو نیز این پندها را برای مردم بیان کن و بشر غرق در نعمتهای الهی است ولی عدهای که به آخرت ایمان ندارند ، و لذا به وضعیت ناپسند منتقل خواهند شد و این کافران چه ایرادی دارند که خلاف جهت کل جهان رفتار میکنند؟
در این پاراگراف کافران را که علیرغم این همه نعمتهای گوناگون این رفتارها را دارند نکوهش می فرماید .
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
در آیه 67 اشاره به گرفتن عرقیات از خرما و انگور و در آیه های 68 و 69 اشاره به استفاده از عسل و در آیه 70 اشاره به رسیدن برخی از مردم به سن های خیلی بالا و در آیه 71 اشاره به اختلاف طبقاتی نسبتا زیاد دیده میشود.
4 - کلید های تفسیری
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِم مَّا تَرَكَ عَلَيْهَا مِن دَآبَّةٍ وَلَكِن يُؤَخِّرُهُمْ إلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ لاَ يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ يَسْتَقْدِمُونَ ﴿61﴾ وَيَجْعَلُونَ لِلّهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى لاَ جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ الْنَّارَ وَأَنَّهُم مُّفْرَطُونَ ﴿62﴾ تَاللّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿63﴾ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلاَّ لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿64﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: نکوهش کافران که به این حقایق بیتوجه بوده و شرک میورزند.
2
وَاللّهُ أَنزَلَ مِنَ الْسَّمَاء مَاء فَأَحْيَا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ ﴿65﴾ وَإِنَّ لَكُمْ فِي الأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهِ مِن بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِلشَّارِبِينَ ﴿66﴾ وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿67﴾ وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ ﴿68﴾ ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿69﴾ وَاللّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفَّاكُمْ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لاَ يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئًا إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ قَدِيرٌ ﴿70﴾ وَاللّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فِي الْرِّزْقِ فَمَا الَّذِينَ فُضِّلُواْ بِرَآدِّي رِزْقِهِمْ عَلَى مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَهُمْ فِيهِ سَوَاء أَفَبِنِعْمَةِ اللّهِ يَجْحَدُونَ ﴿71﴾ وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ ﴿72﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: يادآوري گوشه اي ديگر از آيات و نعمت های الهي.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 68 آنقدر مشهور است و آنقدر کاشیکاری شده اش در اینجا و آنجا دیده میشود که بهتر است ما چیزی از برجستگیش نگوئیم.
6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
نکوهش کافران که علیرغم این همه نعمتهای گوناگون این رفتارها را دارند.
8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 61 تا 65 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
از تفسیر متمایل به سرمایهداری یا سوسیالیستی بپرهیزید
در رابطه با آیه 71 این آیه از لحاظ مفسران محترم مختلف به تفسیرهای مختلفی تفسیر شده که عمدتاً میتوان آنها را به سه دسته بزرگ تقسیم کرد:
1- تفسیرهای متمایل به سرمایهداری و بازار، بطور خلاصه به این معنی که ثروت یک موهبت الهی است و کسی که آنرا ندارد نباید به کسی که دارد حسادت کند زیرا آنرا خدا داده و اگر کسی حسادت کند به این معنی است که با خداوند مخالفت ورزیده که این عین کفر و شرک و گناه کبیره و ... است.
2- تفسیرهای متمایل به سوسیالیسم، بطور خلاصه به این معنی که آیه در صدد انتقاد از کسانیست که ثروتشان را تقسیم نمیکنند تا همگان از ثروت همگانی بهرهمند شوند و انجام ندادن این کار (همانطور که در انتهای آیه آمده) انکار نعمت خداوندی است.
3- تفسیرهای خارج از این دو طیف که از لحاظ تنوع زیاد است اما از لحاظ اهمیت و مورد قبول واقع شدن و مورد دفاع قرار گرفتن، به هیچ روی در سطح آن دو طیف اصلی نیست.
اما ما در این تفسیر به «درس» و «درب» که هر دو از خود آیات گرفته شدهاند نگاه میکنیم و چیزی را از خارج قرآن بر آن تحمیل نمیکنیم و عرض میکنیم:
آنچه از «درس» و «درب» استفاده میشود این است که آدمی باید در آیات و نعمات الهی دقت کند و موضوع آیه 71 نیز از این موضوع مستثنی نیست.
اگر با دید «درس» و «درب» که «قرآنیترین» دید است به آیه نگاه کنیم باید «نکات نعمتی» آن را از «نکات غیر نعمتی» آن جدا کنیم.
نکات نعمتی آیه 71 کدام است؟
نکته نعمتی آیه 71 این است که «خداوند به بعضی از شما رزق بیشتری داد».
نکته غیر نعمتی آیه 71 این است که «آنانکه برتر شدند، روزیشان را بر مملوکشان تقسیم نمیکنند که با آنان مساوی شوند». باید توجه داشت که جمله اخیر یک جمله معترضه (پرانتزی) است و جزء سخن اصلی نیست که بتواند مورد چنان استنتاجهائی (سرمایهداری یا سوسیالیستی) واقع بشود. بعبارت دیگر آنهمه استنتاجهای مختلف، اعم از تفسیرهای مایل به سرمایهداری یا سوسیالیستی، کاملاً زاید بوده است.
البته وجهِ نعمتیِ «به بعضی از شما رزق بیشتری داد» واضح است زیرا این امر «موتور حرکت رو به پیش جامعه بشری» است.
دریافتهای کوتاه مستقیم
آیه 63: با توجه به قرینه «من قبلک» (قبل از تو)، در «فهو و لیهم الیوم» (امروز سرپرستشان است)، کلمه «امروز»، به معنی برزخی آن است.
آیات64تا72: بعضی از مطالب این قسمت در سورههای قبلی آمده ، اما زمینه همه این مطالب توجه دادن آدمی به نعمتهاییست که از بس آنها را دیده، برایش عادی شده .
آیه 67: اشارهای به این هست که از انگور میتوان شراب گرفت و از همین جا معلوم میشود که در این مقطع هنوز حکم تحریم شراب نازل نشده بود.
آیه 69: راجع به زنبور عسل میفرماید «از همه نوع میوهجات بخور»، اشارهای به این هست که شهد گل مقدمه میوه است و چنانکه به «جنین انسانی» میتوان «آدمیزاد» گفت، در آیه مذکور نیز «شهد گل» را «میوه» نامیده است.
آیه 70: چیزی که ما عادت کردهایم راجع به پیران تصور کنیم «ناتوانی» است، اما ظاهراً ملاک خداوند با عادت و سلیقه ما فرق میکند و آنحضرت «نادانی» را ضعف مهمتری میداند .
جمع بندی و تفسیر
و اگر قرار باشد خداوند مردم را بسبب ظلمشان بگيرد، روي آن (زمين) هيچ جنبنده اي نخواهد ماند وليکن آنها را تا سرآمدي معين مهلت ميدهد. پس هنگامي که سرآمدشان سررسيد ، نه ساعتي تأخير خواهند داشت و نه جلو خواهند افتاد (61) و چيزي را که خودشان بدشان مي آيد به دروغ به خدا نسبت ميدهند و به دروغ چنين ميگويند که آن چيز خوب براي آنان است. چاره اي ندارند جز اينکه آتش از آن آنان است و بسوي آن با سرعت رانده ميشوند (62) به خدا قسم البته بسوي اقوام قبل از تو نيز (رسولاني) فرستاديم اما شيطان اعمالشان را برايشان آراست. و در آنروز همو سرپرست آنهاست و عذابي دردناک خواهند داشت (63) و اين کتاب را بر تو نازل نکرديم مگر براي اينکه برايشان آنچه را که در آن اختلاف پيدا کرده اند بيان کني و نيز هدايت و رحمتي براي مومنان باشد (64) و خداوند از آسمان آبي فرستاد و بوسيله ان زمين را پس از مرگش زنده کرد. البته در اين آياتي است براي کساني که مي شنوند (65) و براي شما درباره چارپايان عبرتيست: از آنچه در شکمهاي آنهاست به شما مي نوشانيم و از ميان سرگين و خون شيري خالص و گوارا براي نوشندگان دارند (66) و از ميوه هاي نخلستان ها و تاکستان ها روزيي نيکو و مايه مستي ميگيريد که البته در اين آيتي براي خرد ورزان است (67) و پروردگارت به زنبور عسل وحي کرد که از کوهها و درختان و آنچه برمي افرازند خانه بگزين (68) سپس از همه نوع ميوه جات بخور و به راه هاي پروردگارت به رامي روان باش. آنگاه از شکمهاشان نوشابه اي به رنگهاي گوناگون خارج ميشود که در آن براي مردم شفاست. که البته در اين آيتي براي انديشمندان است (69) و خداوند شما را آفريد، آنگاه شما را بطور کامل دريافت مي کند، و بعضي از شماها (آنقدر عمر ميکند که) به پائين ترين درجات زندگي ميرسد. آنقدر که پس از دانايي به جائي ميرسد که چيزي نداند. که خداوند البته داناي قدرتمند است (70) و خداوند بعضي از شما را از لحاظ روزي بر بعضي ديگر برتري داد. پس آنانکه برتر شدند روزي شان را بر مملوکشان تقسيم نمي کنند که با آنان مساوي شوند. آيا نعمت خدا را انکار مي کنند؟(71) و خداوند از خودهاتان برايتان جفتهائي قرار داد و برايتان از جفتهاتان اولاد و ياوراني قرار داد و شما را از چيزهاي دلپسند روزي داد. آيا به باطل ايمان آورده و به نعمت خدا کافر ميشوند؟(72)
نحل5 آیات73تا83
وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ شَيْئًا وَلاَ يَسْتَطِيعُونَ ﴿73﴾ فَلاَ تَضْرِبُواْ لِلّهِ الأَمْثَالَ إِنَّ اللّهَ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ ﴿74﴾ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً عَبْدًا مَّمْلُوكًا لاَّ يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَمَن رَّزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ يُنفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْرًا هَلْ يَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴿75﴾ وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَّجُلَيْنِ أَحَدُهُمَا أَبْكَمُ لاَ يَقْدِرُ عَلَىَ شَيْءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلَى مَوْلاهُ أَيْنَمَا يُوَجِّههُّ لاَ يَأْتِ بِخَيْرٍ هَلْ يَسْتَوِي هُوَ وَمَن يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿76﴾ وَلِلّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا أَمْرُ السَّاعَةِ إِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿77﴾ وَاللّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿78﴾ أَلَمْ يَرَوْاْ إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّرَاتٍ فِي جَوِّ السَّمَاء مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ اللّهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿79﴾ وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّن بُيُوتِكُمْ سَكَنًا وَجَعَلَ لَكُم مِّن جُلُودِ الأَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَيَوْمَ إِقَامَتِكُمْ وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَمَتَاعًا إِلَى حِينٍ ﴿80﴾ وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلاَلاً وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ الْجِبَالِ أَكْنَانًا وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَسَرَابِيلَ تَقِيكُم بَأْسَكُمْ كَذَلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ ﴿81﴾ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلاَغُ الْمُبِينُ ﴿82﴾ يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ يُنكِرُونَهَا وَأَكْثَرُهُمُ الْكَافِرُونَ ﴿83﴾
و غير از خداوند عبادت کساني را ميکنند که از آسمانها و زمين اختيار روزيي را براي آنان ندارند و نه ميتوانند داشته باشند (73) پس براي خداوند مثل نزنيد. زیرا خداوند علم مطلق دارد و شما نمیدانید (74) خداوند مثلي ميزند: بنده مملوکي که قدرت بر چيزي ندارد و کسي که از جانب خويش روزيي نيکو به او داده ايم و او آشکار و پنهان از آن انفاق ميکند، آيا اينها مساويند؟ سپاس خداي را. بلکه اکثرشان نميدانند (75) و خداوند مثلي ميزند: دو نفر که يکي لال است و بر چيزي قادر نيست و سربارِ سرور خويش است و به هر طرف که او را متوجه ميکنند خيري نمي آورد آيا او با کسي که به عدل فرمان ميدهد و بر صراط مستقيم است مساويست؟ (76) و علم غيب آسمانها و زمين از خداوند است و امر قيامت جز مانند چشم بر هم زدن نيست. بلکه از آن هم نزديکتر است. خداوند بر هر چيزي تواناست (77) و خداوند شما را از شکمهاي مادرانتان بيرون آورد و چيزي نميدانستيد و براي شما گوش و چشمها و دلها قرار داد شايد شکر کنيد (78) آيا پرندگان را در جّو آسمان که رام هستند نديدند؟ چيزي آنها را جز خداوند نگه نميدارد. البته در آن براي مومنان آياتي است (79) و خداوند برايتان از خانه هاتان وسيله آرامشي قرار داد و همچنين از پوست چارپايان خانه هائي قرار داد که در سفر و حضر سبک و مناسب باشد و از پشم ها و کرک ها و موهاي آنها اثاثي و وسيله برخورداريي تا مدتي قرار داد (80) و خداوند از آنچه آفريد برايتان سايه بان هائي قرار داد و برايتان از کوه ها چيزهائي قرار داد که خود را ميپوشانيد و برايتان پيراهن هائي قرار داد که شما را از گرما و از سختي تان هنگام جنگ و کار حفظ ميکند. چنين است که خداوند نعمتش را بر شما تمام ميکند شايد تسليم حق شويد (81) پس اگر روي بر گرداندند جز ابلاغی آشکار بر عهده تو نيست (82) نعمت خدا را مي شناسند و آنگاه انکارش مي کنند و اکثرشان کافرند (83)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب :اي مردم به اين مثل ها و اين آيات و نعمت ها توجه كنيد تا رشد يابيد.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! شما دائما دارید از بینهایت نعمت های پروردگارتان استفاده میکنید ، لذا سزاوارنیست جز رفتار شکر آمیز ازشما سرزند .
در پاراگراف 2 می فرماید : ای کافران ! از این خودبزرگ بینی ها و غفلت ها و نیرنگ ها و رفتارهای نا صحیح که باعث نابودی پیشینیان تان هم شد دست بردارید و به راه صحیح بازگردید تا سعادتمند شوید و کافران در قیامت جوابگو نیستند و در این جهان نیز توقع بیجا دارند در حالی که اهل تقوا در آخرت وضع مطلوب خواهند داشت و کافران شرک خود را به خداوند نسبت میدهند و به عاقبت همانندان پیش از خود توجه نمیکنند و قیامت را تکذیب میکنند و توجه ندارند که این نوع اعتقادات واین نوع رفتارها به شقاوت میرساند و ای پیروان رسول خدا(ص) ! هجرت در راه خدا به شما کمک خواهد کرد دردنیا زندگیی شایسته ودرآخرت نیز رستگار باشید .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای پیامبر! پیامبران قبلی نیز راهنمایشان وحی بود و تو نیز این پندها را برای مردم بیان کن و بشر غرق در نعمتهای الهی است ولی عدهای که به آخرت ایمان ندارند ، و لذا به وضعیت ناپسند منتقل خواهند شد و این کافران چه ایرادی دارند که خلاف جهت کل جهان رفتار میکنند؟
در پاراگراف 4 کافران را که علیرغم این همه نعمتهای گوناگون این رفتارها را دارند نکوهش می فرماید .
در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر ! منشاء کفر ورزی این کافران لجبازی است ، لذا چندان اهمیتی به آنان مده .
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 80 فهمیده میشود خانه های مردم آن روزها میتوانست آرامش شان را تامین کند و نیز در آیه 81 به لباسهایی برای زندگی عادی و نیز لباسهایی که برای جنگ داشتند اشاره دارد .
4 - کلید های تفسیری
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ شَيْئًا وَلاَ يَسْتَطِيعُونَ ﴿73﴾ فَلاَ تَضْرِبُواْ لِلّهِ الأَمْثَالَ إِنَّ اللّهَ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ ﴿74﴾ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً عَبْدًا مَّمْلُوكًا لاَّ يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَمَن رَّزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ يُنفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْرًا هَلْ يَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴿75﴾ وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَّجُلَيْنِ أَحَدُهُمَا أَبْكَمُ لاَ يَقْدِرُ عَلَىَ شَيْءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلَى مَوْلاهُ أَيْنَمَا يُوَجِّههُّ لاَ يَأْتِ بِخَيْرٍ هَلْ يَسْتَوِي هُوَ وَمَن يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿76﴾ وَلِلّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا أَمْرُ السَّاعَةِ إِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿77﴾
درس: اي مردم نعمت های خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: اي مردم به اين مثل ها توجه كنيد و از آنها عبرت گیرید تا رشد يابيد.
2
وَاللّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿78﴾ أَلَمْ يَرَوْاْ إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّرَاتٍ فِي جَوِّ السَّمَاء مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ اللّهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿79﴾ وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّن بُيُوتِكُمْ سَكَنًا وَجَعَلَ لَكُم مِّن جُلُودِ الأَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَيَوْمَ إِقَامَتِكُمْ وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَمَتَاعًا إِلَى حِينٍ ﴿80﴾ وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلاَلاً وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ الْجِبَالِ أَكْنَانًا وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَسَرَابِيلَ تَقِيكُم بَأْسَكُمْ كَذَلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ ﴿81﴾
درس: اي مردم نعمت های خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: اي مردم اين آیات و نعمت های الهی توجه كنيد و از آنها عبرت گیرید تا رشد يابيد.
3
فَإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلاَغُ الْمُبِينُ ﴿82﴾ يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ يُنكِرُونَهَا وَأَكْثَرُهُمُ الْكَافِرُونَ ﴿83﴾
درس: اي مردم نعمت های خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: اي پیامبر! به بی توجهی های اینان منگر، ماموریت تو فقط ابلاغ است.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 74 بار معارفی و تفسیری فوق العاده ای دارد و از این لحاظ دارای برجستگی خاصی است.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 77 سخن از برقراری قیامت دارد که از شئون الهی است و فوق ذهنیات کل آدمیزاده ها است و طبعا بالاتر از درک مخاطبان اولیه هم میباشد.
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
تحلیل منشاء کفر ورزی کافران به لجبازی ، و توصیه به آنحضرت که چندان اهمیتی به آنان ندهد .
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 73 و 77 و 78 و 82 و 83 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
دریافتهای کوتاه مستقیم
آیه 74: کسی که مثل میزند باید به واقعیت چنان احاطهای داشته باشد که بتواند آنرا بصورت الگوی ساده قابل مثل زدن در آورد و چطور ممکن است آدمی که مخلوقی بیش نیست، چنان به ذات و صفات الهی اشراف و اطلاع پیدا کند که نه تنها بتواند آنها را بطور کامل فهم کند بلکه بتواند آنرا بصورت الگوی ساده در آورده و برای دیگران مثل بزند.
آیههای 75و76 : خداوند که همه چیز را آفریده و بر همه چیز اشراف و اطلاع دارد میتواند مثل بزند و در آیههای مذکور در رد شرک و توضیح توحید دو مثل زده است. در آیه 75، بنده مملوکی که قدرت بر چیزی ندارد، همان معبودهای شرک است که مخلوق خداوند هستند. و چیزی که مورد نکوهش قرار گرفته، این است که شخص، آن بنده مملوک بیخیر را (که معبودان شرک باشد) بر خداوند ترجیح دهد. و همچنین در آیه 76، معبودان شرک را به آن لالِ ناتوانِ سر بار مثل زده و نسبت آن با خداوند، همان نسبتی است که در آیه 75 ذکر شده است.
آیه 78: اینکه در آیه 78 گوش را مفرد اما چشمها و دلها را جمع آورده، چه بسا ناظر بر این واقعیت باشد که چشمها و دل آدمی در زمان واحد میتواند متوجه چند چیز باشند اما گوش فقط میتواند متوجه یک مبدأ باشد و در عین حال و در زمان واحد نمیتواند متوجه بیش از یک فرستنده باشد.
آیه 80: خانههای «از پوست چارپایان» یعنی «چادر» و آیه 81: یعنی غارها، و زرهها.
جمع بندی و تفسیر
و غير از خداوند عبادت کساني را ميکنند که از آسمانها و زمين اختيار روزيي را براي آنان ندارند و نه ميتوانند داشته باشند.(73) پس براي خداوند مثل نزنيد. خدا ميداند و شما نميدانيد.(74) خداوند مثلي ميزند: بنده مملوکي که قدرت بر چيزي ندارد و کسي که از جانب خويش روزيي نيکو به او داده ايم و او آشکار و پنهان از آن انفاق ميکند، آيا اينها مساويند؟ سپاس خداي را. بلکه اکثرشان نميدانند.(75) و خداوند مثلي ميزند: دو نفر که يکي شان لال است و بر چيزي قادر نيست و سربار سرور خويش است و به هر طرف که رو ميکند خيري نمي آورد آيا او با کسي که به عدل فرمان ميدهد و بر صراط مستقيم است مساويست؟(76) و علم غيب آسمانها و زمين از خداوند است و امر قيامت جز مانند چشم بر هم زدن نيست. بلکه از آن هم نزديکتر است. خداوند بر هر چيزي تواناست.(77) و خداوند شما را از شکمهاي مادرانتان بيرون آورد و چيزي نميدانستيد و براي شما گوش و چشمها و دلها قرار داد شايد شکر کنيد.(78) آيا پرندگان را در جّو آسمان که رام هستند نديدند؟ چيزي آنها را جز خداوند نگه نميدارد. البته در آن براي مومنان آياتيست.(79) و خداوند برايتان از خانه هاتان وسيله آرامشي قرار داد و همچنين از پوست چارپايان خانه هائي قرار داد که در سفر و حضر سبک و مناسب باشد و از پشم ها و کرک ها و موهاي آنها اثاثي و وسيله برخورداريي تا مدتي قرار داد.(80) و خداوند از آنچه آفريد برايتان سايه بان هائي قرار داد و برايتان از کوه ها چيزهائي قرار داد که خود را ميپوشانيد و برايتان پيراهن هائي قرار داد که شما را از گرما و از سختي تان (هنگام جنگ) حفظ ميکند. چنين است که خداوند نعمتش را بر شما تمام ميکند شايد تسليم (حق) شويد.(81) پس اگر روي بر گرداندند جز رساندني آشکار بر عهده تو نيست.(82) نعمت خدا را مي شناسند و آنگاه انکارش مي کنند و اکثرشان کافرند.(83)
نحل6 آیات84تا89
وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا ثُمَّ لاَ يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ وَلاَ هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ ﴿84﴾ وَإِذَا رَأى الَّذِينَ ظَلَمُواْ الْعَذَابَ فَلاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَلاَ هُمْ يُنظَرُونَ ﴿85﴾ وَإِذَا رَأى الَّذِينَ أَشْرَكُواْ شُرَكَاءهُمْ قَالُواْ رَبَّنَا هَؤُلاء شُرَكَآؤُنَا الَّذِينَ كُنَّا نَدْعُوْ مِن دُونِكَ فَألْقَوْا إِلَيْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّكُمْ لَكَاذِبُونَ ﴿86﴾ وَأَلْقَوْاْ إِلَى اللّهِ يَوْمَئِذٍ السَّلَمَ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ ﴿87﴾ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِيلِ اللّهِ زِدْنَاهُمْ عَذَابًا فَوْقَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُواْ يُفْسِدُونَ ﴿88﴾ وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلاء وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ ﴿89﴾ إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ﴿90﴾ وَأَوْفُواْ بِعَهْدِ اللّهِ إِذَا عَاهَدتُّمْ وَلاَ تَنقُضُواْ الأَيْمَانَ بَعْدَ تَوْكِيدِهَا وَقَدْ جَعَلْتُمُ اللّهَ عَلَيْكُمْ كَفِيلاً إِنَّ اللّهَ يَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ ﴿91﴾ وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّتِي نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّةٍ أَنكَاثًا تَتَّخِذُونَ أَيْمَانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ أَن تَكُونَ أُمَّةٌ هِيَ أَرْبَى مِنْ أُمَّةٍ إِنَّمَا يَبْلُوكُمُ اللّهُ بِهِ وَلَيُبَيِّنَنَّ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ ﴿92﴾ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلكِن يُضِلُّ مَن يَشَاء وَيَهْدِي مَن يَشَاء وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿93﴾ وَلاَ تَتَّخِذُواْ أَيْمَانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا وَتَذُوقُواْ الْسُّوءَ بِمَا صَدَدتُّمْ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَلَكُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿94﴾ وَلاَ تَشْتَرُواْ بِعَهْدِ اللّهِ ثَمَنًا قَلِيلاً إِنَّمَا عِندَ اللّهِ هُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿95﴾ مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَمَا عِندَ اللّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُواْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿96﴾ مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿97﴾
به فکر روزقیامت باشید که از همه اقوام شاهدي علیه آنها برانگيزيم، آنگاه به کافران نه اجازه چيزي داده ميشود و نه اينکه عذر خواهي کنند (84) و هنگامي که ظالمان عذاب را ببينند نه تخفيفي خواهند داشت و نه مهلتي خواهند يافت (85) و هنگامي که مشرکان آنهائي را که شريک گرفتند ببينند گويند پروردگارا اينها کساني هستند که شريکشان گرفتيم و آنها را به جاي تو ميخوانديم. پس آن گفتار بر آنها فرود مي آيد که شما ها دروغگوئيد (86) و در آن روز تسليم خداوند ميشوند و آنچه بر او افترا مي بستند از آنها محو ميشود (87) آنانکه کفر ورزيدند و از راه خدا بازداشتند عذابي به عذابشان مي افزائيم براي آن فسادي که ميکردند (88) و روزي که در هر قومي گواهي از خودشان بر آنها برانگيزيم و تو را نيز بعنوان گواه بر اينها بياوريم. و اين کتاب را بر تو نازل كرديم تا بيان کننده همه چيز و هدايـت و رحمتي و مژده اي براي تسليم شدگان باشد (89) خداوند به عدل و احسان و بخشش به خويشان فرمان ميدهد و کارهاي زشت و ناپسند و تجاوز را غدغن ميکند . خداوند موعظه تان ميکند شايد پند گيريد (90) و به عهد خدا وقتي که عهد کرديد وفا کنيد و قسم ها را پس از تأکيد بر آنها نشکنيد ، در حاليکه خداوند را نیز بر خود گواه قرار داده ايد ، که خداوند به آنچه ميکنيد داناست (91) و مانند آن زن مباشيد که رشته خويش را پس از تابيدن پراکنده و گسيخته ميکرد. قسم هايتان را بين خودتان سبب اين قرار مدهيد که گروهي به سبب قسم های دروغ شما بيش از ديگري برخوردار شود. جز اين نيست که خداوند بوسيله آن قسم ها آزمايشتان ميکند و براي شما در روز قيامت حقیقتِ آنچه را که در آن اختلاف مي ورزيديد بيان خواهد نمود (92) و اگر خدا ميخواست شما را مانند هم قرار ميداد، و ليکن هر که را بخواهد گمراه ميکند و هر که را بخواهد هدايت ميکند ، و حتمأ راجع به آنچه انجام ميدهيد باز خواست خواهيد شد (93) و قسم هايتان را بين خودتان وسيله دغل قرار ندهيد تا قدمي را بعد از محکمي بلغزانيد ، و بسبب آنچه که از راه خدا بازداشتيد بدی بچشيد ، و عذاب عظيم داشته باشيد (94) و عهد خدا را به قيمتي ناچيز مفروشيد ، جز اين نيست که آنچه نزد خداست برايتان بهتر است اگر بدانيد (95) آنچه نزد شماست تمام ميشود و آنچه نزد خداست ميماند و البته پاداش کساني را که صبر نمودند به بهترين وجهي ميدهيم (96) هر کس ، چه زن باشد و چه مرد ، اگرعمل صالح کند و مومن باشد ، البته او را به زندگيي دلپسند زنده ميداريم و پاداشش را بهتر از آنچه که بسبب عملش سزاوارش شده ميدهيم (97)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب : اي مردم! آيا مي خواهيد چنين عاقبتي داشته باشيد؟راه رشدتان اين است.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! شما دائما دارید از بینهایت نعمت های پروردگارتان استفاده میکنید ، لذا سزاوارنیست جز رفتار شکر آمیز ازشما سرزند .
در پاراگراف 2 می فرماید : ای کافران ! از این خودبزرگ بینی ها و غفلت ها و نیرنگ ها و رفتارهای نا صحیح که باعث نابودی پیشینیان تان هم شد دست بردارید و به راه صحیح بازگردید تا سعادتمند شوید و کافران در قیامت جوابگو نیستند و در این جهان نیز توقع بیجا دارند در حالی که اهل تقوا در آخرت وضع مطلوب خواهند داشت و کافران شرک خود را به خداوند نسبت میدهند و به عاقبت همانندان پیش از خود توجه نمیکنند و قیامت را تکذیب میکنند و توجه ندارند که این نوع اعتقادات واین نوع رفتارها به شقاوت میرساند و ای پیروان رسول خدا(ص) ! هجرت در راه خدا به شما کمک خواهد کرد دردنیا زندگیی شایسته ودرآخرت نیز رستگار باشید .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای پیامبر! پیامبران قبلی نیز راهنمایشان وحی بود و تو نیز این پندها را برای مردم بیان کن و بشر غرق در نعمتهای الهی است ولی عدهای که به آخرت ایمان ندارند ، و لذا به وضعیت ناپسند منتقل خواهند شد و این کافران چه ایرادی دارند که خلاف جهت کل جهان رفتار میکنند؟
در پاراگراف 4 کافران را که علیرغم این همه نعمتهای گوناگون این رفتارها را دارند نکوهش می فرماید .
در پاراگراف 5 می فرماید : ای پیامبر ! منشاء کفر ورزی این کافران لجبازی است ، لذا چندان اهمیتی به آنان مده .
در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر! کافران در قیامت اعتراف خواهند کرد که عقیدهشان باطل، و چابلوسیشان بیفایده است، تو را نیز دادستان علیه خویش خواهند یافت و ای ایمان آوردگان به این پیامبر! شما برای زندگی درایـن جهان احتیاج به قوانینی دارید که بزودی به آن نیاز پیداخواهیدکرد . این احکام همان است .
3 - سوالات
1-باتوجه به جدول فوق ، صرف نظر از کمّیت ، از لحاظ«اهمیت» قسمت نفیی وزین تراست یا اثباتی؟
2-چراخداوند دراینجا ازضمیر«من»(متکلم وحده)استفاده فرموده؟
3-آیه93باکدام کلیدفهم قرآن مطابق است؟
4-نیمه دوم آیه91 باکدام کلیدفهم قرآن مطابق است؟
5-حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟
6-ماخذ مثالی را که درآیه92ذکرشده(دراساطیرقوم عرب)بیان کنید .
7-منظوراز«دخل»(آیه های92و94)چیست؟
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه های 90 تا 97 فهمیده میشود اردوگاه ایمان از لحاظ کیفیت متوسط اخلاقی اعضاء به حد قابل توجهی رسیده بود و صفاتی مورد تاکید و تکرار قرار گرفته که صفت اشخاص محترم قابل اعتماد است : عدل ، احسان ، دهش، وفا به عهد ، شکیبایی ، پایداری ، و دوری از اخلاق زشت و فحشاء و منکر و تجاوز و زورگویی .
جامعه مسلمین دیگر به حدی از رشد و بلوغ رسیده که میتواند خودش را اداره کند .
همین جامعه، از لحاظ «عمل صالح»، چنانکه در بندهای قبل دیدیم دیگر به ظاهر اکتفا ندارد و به «اخلاص» و کیفیتِ رابطه شخص با مبدأ معنویت تکیه دارد.
همین جامعه از لحاظ رشد عقلی به جایی رسیده که موضوعات پیچیده معارف الهی را در قالب مثلها، بطور استدلالی دریافت و آنرا جذب میکند.
این جامعه، اینک به جائی رسیده که «مقررات اجتماعی و اخلاقی» دریافت میکند که رعایت آنها علت قوام و دوام جوامع و عدم رعایت آنها سبب فروپاشی آنها میگردد. هیچ احکام حکومتی و اجتماعیی جامعتر از آنچه در این قسمت آمده، نیست.
5 – کلیدهای تفسیری
آیه 93 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا ثُمَّ لاَ يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ وَلاَ هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ ﴿84﴾ وَإِذَا رَأى الَّذِينَ ظَلَمُواْ الْعَذَابَ فَلاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَلاَ هُمْ يُنظَرُونَ ﴿85﴾ وَإِذَا رَأى الَّذِينَ أَشْرَكُواْ شُرَكَاءهُمْ قَالُواْ رَبَّنَا هَؤُلاء شُرَكَآؤُنَا الَّذِينَ كُنَّا نَدْعُوْ مِن دُونِكَ فَألْقَوْا إِلَيْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّكُمْ لَكَاذِبُونَ ﴿86﴾ وَأَلْقَوْاْ إِلَى اللّهِ يَوْمَئِذٍ السَّلَمَ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ ﴿87﴾ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِيلِ اللّهِ زِدْنَاهُمْ عَذَابًا فَوْقَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُواْ يُفْسِدُونَ ﴿88﴾ وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلاء وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ ﴿89﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: اي مردم! آيا مي خواهيد چنين عاقبتي داشته باشيد؟
2
إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ﴿90﴾ وَأَوْفُواْ بِعَهْدِ اللّهِ إِذَا عَاهَدتُّمْ وَلاَ تَنقُضُواْ الأَيْمَانَ بَعْدَ تَوْكِيدِهَا وَقَدْ جَعَلْتُمُ اللّهَ عَلَيْكُمْ كَفِيلاً إِنَّ اللّهَ يَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ ﴿91﴾ وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّتِي نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّةٍ أَنكَاثًا تَتَّخِذُونَ أَيْمَانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ أَن تَكُونَ أُمَّةٌ هِيَ أَرْبَى مِنْ أُمَّةٍ إِنَّمَا يَبْلُوكُمُ اللّهُ بِهِ وَلَيُبَيِّنَنَّ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ ﴿92﴾ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلكِن يُضِلُّ مَن يَشَاء وَيَهْدِي مَن يَشَاء وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿93﴾ وَلاَ تَتَّخِذُواْ أَيْمَانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا وَتَذُوقُواْ الْسُّوءَ بِمَا صَدَدتُّمْ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَلَكُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿94﴾ وَلاَ تَشْتَرُواْ بِعَهْدِ اللّهِ ثَمَنًا قَلِيلاً إِنَّمَا عِندَ اللّهِ هُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿95﴾ مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَمَا عِندَ اللّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُواْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿96﴾ مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿97﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: اي مردم! راه رشدتان اين است.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیات 84 تا 89 قیامتی است، و چنانکه بارها توضیح داده شده،
خارج از ذهنیات کلیه آحاد بنی آدم است الی یوم القیامه، از جمله مخاطبان اولیه.
آیه 97 از این لحاظ که مکانیزم اجرائی اش هنوز معلوم نشده، نه تنها بالاتر از ذهنیات مخاطبان اولیه بلکه ما قرن بیست و یکمی ها نیز هست.
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - ای پیامبر! کافران در قیامت اعتراف خواهند کرد که عقیدهشان باطل، و چابلوسیشان بیفایده است، تو را نیز دادستان علیه خویش خواهند یافت
2 - ای ایمان آوردگان! شما برای زندگی درایـن جهان احتیاج به قوانینی دارید که بزودی به آن نیاز پیداخواهیدکرد . این احکام همان است .
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 85 تا 88 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
در باره این پاراگراف
در این پاراگراف دو آیه 90 و 91 سخن اصلی و محوری بوده و آیه های 92 تا 96 به وجوهی از این سخن محوری اشاره دارد ، و از آنجا که این سوره در نزدیکیهای هجرت نازل شده تلویحا این هشدار را در خود دارد که ای مسلمانان مبادا پس از اینکه از این شرایط نا مطلوب رها شدید به این ورطه های ناپسند اخلاقی دچار شوید .
قانون اساسی برای جامعه رو به رشد
بطور واضح و آشکار پیداست که در این چند مقرره اجتماعی و اخلاقی، جنبه نفیی آن، بر جنبه اثباتی آن غالب است و نیز پیداست که جنبه نفیی آن، روی نکوهش قسمشکنی متمرکز است.
اگر موضوع را در لیستی مرتب کنیم بهتر معلوم میشود:
اوامر :
(1) عدل
(2) احسان
(3) بخشش به خویشاوندان (آیه 90)
(4) وفا به عهد خدا (آیه 91)
نواهی :
(1) ترکِ کارهای زشت
(2) ترکِ کارهای ناپسند
(3) ترکِ ظلم (آیه 90)
(4) ترکِ قسمشکنی (آیه 91)
(5) ترکِ قرار دادن قسمها برای اینکه گروهی ثروتمندتر از دیگران گردند (آیه 92) (6) ترکِ قرار دادن قسمها برای دغلباری و جلوگیری از راه خدا (آیه 94)
(7) ترک بیاهمیتی به عهد خدا (آیه 95)
اما از لحاظ کمّی، آیات 91 تا 94 (4 آیه از 8 آیه) راجع به اهمیت قسم و نشکستن آن است و 4 آیه دیگر مربوط به کلیه موارد دیگر است.
چرا اینهمه تأکید روی قسم؟
از همین تأکید زیاد فهمیده میشود که قسم خوردن در آن روزها امری بسیار عادی و شایع و رایج بوده و با این تأکید زیاد، پایههای سدّ کردن و نهی آن گذاشته شده است.
رایج بودن قسم خوردن در آن زمان، ضمناً، از اینجا نیز فهمیده میشود که میبینیم بسیاری از سورههای آغازین قرآنی، یا با قسم شروع میشود یا حاوی قسم است مثلاً سورههای عصر، قارعه، طارق، تین، شمس، لیل، بلد، قیامت، نازعات، مرسلات، قلم، بروج، فجر، نجم و غیره. اما این را هم میبینیم که هر چه بطرف زمان حاضر (سوره نحل) و پس از آن (سوره نحل به بعد) پیش میرویم قسمهای قرآنی کم و کمتر میشود بطوریکه در سورههای نازله پس از هجرت، میشود گفت که دیگر تقریباً دیده نمیشود. (غیر از سوره عادیات)
چه بسا علت آن این باشد که قرآن میخواهد رفتار و سلیقه مردم تغییر کند و بهبود یابد و عقل و منطق و استدلال وزن بیشتری یافته و نقش قسم در زندگی مردم کمرنگتر شود.
البته باید اعتراف کنیم آنچه واقعاً در دنیای انسانی اتفاق افتاد همین بود و امروزه میبینیم قسم خوردن جایگاهی به آن اهمیت که قبلاً در زندگیها داشت ندارد.
جمع بندی و تفسیر
و روزي که از همه اقوام شاهدي برانگيزيم آنگاه به کافران نه اجازه چيزي داده ميشود و نه اينکه عذر خواهي کنند (84) و هنگامي که ظالمان عذاب را ببينند نه تخفيفي خواهند داشت و نه مهلتي خواهند يافت (85) و هنگامي که مشرکان آنهائي را که شريک گرفتند ببينند گويند پروردگارا اينها کساني هستند که شريکشان گرفتيم و آنها را به جاي تو ميخوانديم. پس آن گفتار بر آنها فرود مي آيد که شما ها دروغگوئيد (86) و در آن روز تسليم خداوند ميشوند و آنچه بر او افترا مي بستند از آنها محو ميشود (87) آنانکه کفر ورزيدند و از راه خدا بازداشتند عذابي به عذابشان مي افزائيم براي آن فسادي که ميکردند (88) و روزي که در هر قومي گواهي از خودشان بر آنها برانگيزيم و تو را نيز بعنوان گواه بر اينها بياوريم. و اين کتاب را بر تو نازل كرديم تا بيان کننده همه چيز و هدايـت و رحمتي و مژده اي براي تسليم شدگان باشد (89) خداوند به عدل و احسان و بخشش به خويشان فرمان ميدهد و کارهاي زشت و ناپسند و تجاوز را غدغن ميکند . خداوند موعظه تان ميکند شايد پند گيريد (90) و به عهد خدا وقتي که عهد کرديد وفا کنيد و قسم ها را پس از تأکيد بر آنها نشکنيد ، در حاليکه خداوند را نیز بر خود گواه قرار داده ايد ، که خداوند به آنچه ميکنيد داناست (91) و مانند آن زن مباشيد که رشته خويش را پس از تابيدن پراکنده و گسيخته ميکرد. قسم هايتان را بين خودتان سبب اين قرار ميدهيد که گروهي بيش از ديگري باشد. جز اين نيست که خداوند بوسيله آن (قسم ها) آزمايشتان ميکند و براي شما در روز قيامت آنچه را که در آن اختلاف مي ورزيديد بيان خواهد نمود (92) و اگر خدا ميخواست شما را مانند هم قرار ميداد، و ليکن هر که را بخواهد گمراه ميکند و هر که را بخواهد هدايت ميکند ، و حتمأ راجع به آنچه انجام ميدهيد باز خواست خواهيد شد (93) و قسم هايتان را بين خودتان وسيله دغل قرار ندهيد تا قدمي را بعد از محکمي بلغزانيد ، و بسبب آنچه که از راه خدا بازداشتيد بدي بچشيد ، و عذاب عظيم داشته باشيد (94) و عهد خدا را به قيمتي ناچيز مفروشيد ، جز اين نيست که آنچه نزد خداست برايتان بهتر است اگر بدانيد (95) آنچه نزد شماست تمام ميشود و آنچه نزد خداست ميماند و البته پاداش کساني را که صبر نمودند به بهترين وجهي ميدهيم (96) هر کس ، چه زن باشد و چه مرد ، اگرعمل صالح کند و مومن باشد ، البته او را به زندگيي دلپسند زنده ميداريم و پاداشش را بهتر از آنچه که بسبب عملش سزاوارش شده ميدهيم (97)
نحل7 آیات98تا128
فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ ﴿98﴾ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿99﴾ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُم بِهِ مُشْرِكُونَ ﴿100﴾ وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَّكَانَ آيَةٍ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُواْ إِنَّمَا أَنتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴿101﴾ قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ ﴿102﴾ وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُّبِينٌ ﴿103﴾ إِنَّ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللّهِ لاَ يَهْدِيهِمُ اللّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿104﴾ إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَأُوْلئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ ﴿105﴾ مَن كَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعْدِ إيمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِيمَانِ وَلَكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿106﴾ ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّواْ الْحَيَاةَ الْدُّنْيَا عَلَى الآخِرَةِ وَأَنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ ﴿107﴾ أُولَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ ﴿108﴾ لاَ جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرونَ ﴿109﴾ ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُواْ مِن بَعْدِ مَا فُتِنُواْ ثُمَّ جَاهَدُواْ وَصَبَرُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿110﴾ يَوْمَ تَأْتِي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَن نَّفْسِهَا وَتُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ ﴿111﴾ وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُّطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذَاقَهَا اللّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُواْ يَصْنَعُونَ ﴿112﴾ وَلَقَدْ جَاءهُمْ رَسُولٌ مِّنْهُمْ فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَهُمْ ظَالِمُونَ ﴿113﴾ فَكُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلالاً طَيِّبًا وَاشْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ ﴿114﴾ إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالْدَّمَ وَلَحْمَ الْخَنزِيرِ وَمَآ أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿115﴾ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلاَلٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِّتَفْتَرُواْ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ لاَ يُفْلِحُونَ ﴿116﴾ مَتَاعٌ قَلِيلٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿117﴾ وَعَلَى الَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمْنَا مَا قَصَصْنَا عَلَيْكَ مِن قَبْلُ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴿118﴾ ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُواْ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿119﴾ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلّهِ حَنِيفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿120﴾ شَاكِرًا لِّأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿121﴾ وَآتَيْنَاهُ فِي الْدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ ﴿122﴾ ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿123﴾ إِنَّمَا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَإِنَّ رَبَّكَ لَيَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُواْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴿124﴾ ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ ﴿125﴾ وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُواْ بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ وَلَئِن صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِّلصَّابِرينَ ﴿126﴾ وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللّهِ وَلاَ تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلاَ تَكُ فِي ضَيْقٍ مِّمَّا يَمْكُرُونَ ﴿127﴾ إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَواْ وَّالَّذِينَ هُم مُّحْسِنُونَ ﴿128﴾
ای پیامبر! هنگامي که قرآن ميخواني، از شر شيطان رانده شده به خدا پناه بر (98) كه او تسلطي بر مومناني که بر پروردگارشان توکل ميکنند ندارد (99) جز اين نيست که تسلط او بر کساني است که تسلط او را ميپذيرند و نيز کساني که با خداوند شريک قرار ميدهند (100) و هنگامي که آيه اي را تبديل به آيه اي ديگر کنيم در حاليکه خداوند آنچه را نازل ميکند، بهتر ميشناسد، ميگويند جز اين نيست که تو مفتري هستي. نه ! بلکه اکثرشان علمي ندارند (101) بگو آنرا روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل کرده تا مومنان را ثابت قدم کند و مژده اي براي مسلمانان باشد (102) و البته ميدانيم که با تاكيد ميگويند یک نفر بشر این چیزها را به او ياد ميدهد. زبان کسي که اين اشاره را به او ميکنند عجمي است. و اين قرآن به زبان عربي آشکار است (103) آنآنکه به آيات خدا ايمان نمي آورند خداوند هدايتشان نمي کند و عذاب دردناک خواهند داشت (104) جز اين نيست: فقط کساني به خداوند دروغ مي بندند که به آيات خدا ايمان ندارند و خودشان دروغگويند (105) كسي كه پس از ايمان به خداوند دوباره به او كفر ورزد و دلش را براي كفر گشاده گرداند، غضبي از جانب خداوند بر او خواهد بود و عذابي عظيم خواهد داشت مگر اينكه مجبور به اظهار كفر شده، و قلبش به ايمان مطمئن باشد كه وضع او فرق خواهد داشت (106) اين به آن سبب است که کسانی که بدون اینکه تحت فشار باشند از ایمان به کفر برمیگردند، زندگي دنيا را به آخرت ترجيح ميدهند و خداوند کافران را هدايت نمي کند (107) آنها کساني هستند که خداوند بر قلبهاشان و گوششان و چشمهاشان مهر زده و از حقایق غافلند (108) چاره اي نيست جز اينکه آنها در آخرت زيانکارند (109) سپس پروردگارت نسبت به کساني که پس از ناراحتي هائي که دچار شدند مهاجرت کردند و سپس جهاد کردند و صبر نمودند البته حتمأ آمرزگار مهربان است (110)روزي مي آيد که هر کس گرفتار دفاع از خويشتن است و به هر کس هر چه کرده بطور کامل داده شده و هيچ ظلمي به آنان نميشود (111) و خداوند شهري را مثل ميزند که امن و مطمئن بود و روزيش به فراواني از همه جا ميرسيد آنگاه به نعمت هایش کفران ورزيدند و او نيز بسبب اعمالشان لباس گرسنگي و ترس بر آنها پوشانيد (112) و پيامبري از خودشان بسويشان آمد اما تکذيبش کردند و عذاب بگرفتشان در حاليكه ظالم بودند (113) پس ، از آنچه خداوند از چيزهاي حلال و دلپسند روزيتان کرده بخوريد ، و نعمتش را شکر گوئيد ، اگر فقط او را عبادت مي کنيد (114) جز اين نيست که مردار و خون و گوشت خوک و آنچه اسم غير خدا بر آن بخوانند بر شما حرام است. البته اگر کسي ناچار شد ، در صورتيکه زياده روي و تجاوز نكند، البته خداوند آمرزگار مهربان است (115) و به هر چه به زبانتان ميرسد به دروغ نگوئيد اين حلال و اين حرام است تا به خدا دروغ بسته باشيد . کساني که به خدا دروغ بندند رستگار نخواهند شد (116) کسی که چنین کند نتیجه اش برخورداريي اندک در این دنیا خواهد داشت ولی در آخرت عذابي دردناک نصیبش میشود (117) و آنچه را قبلا برايت گفتيم بر يهوديان حرام کرديم و به آنها ظلم نکرديم بلکه خودشان به خويش ظلم کردند (118) البته پروردگارت نسبت به کساني که از روي جهالت کار زشتي نموده و سپس توبه کرده و اصلاح نمودند ، آمرزگار مهربان است (119) ابراهيم خودش يک امت بود که در مقابل خداوند فروتن و يکتاپرست بود و از مشرکان نبود (120) در مورد نعمتهايش نيز شکرگزار بود که برگزيدش و به سوي جاده مستقيم هدايتش نمود (121) و در دنيا به او نيکي داديم و در آخرت نيز از صالحان خواهد بود (122) آنگاه ای پیامبر! بتو وحي کرديم که دين ابراهيم را پيروي کن که يکتاپرست بود و از مشرکان نبود (123) جز اين نيست که حکمِ روزِ شنبه یهودیان عليه کساني قرار داده شد که در آن اختلاف کردند و پروردگارت در قيامت درباره اختلافشان حکم خواهد نمود (124) به راه پروردگارت با حکمت و موعظهء نيکو دعوت کن و با مخالفانت به بهترين روش مبارزه کن . پروردگارت بهتر ميداند چه کسي از راهش منحرف شده و همو هدايت يافتگان را بهتر ميشناسد (125) و اگر ظلمی را که برشما شده ، پيگيري ميکنيد ، فقط نظير آن آسيبي که ديده ايد پیگیری کنید و اگر صبر کنيد ، البته براي صابران بهتر است (126) و صبر کن و صبر تو جز به ياري خداوند نيست و برايشان اندوهگين مباش و درباره نيرنگهائي هم که ميزنند دلتنگ مباش (127) البته خداوند با تقوا داران است و نيز با کساني است که نيکوکارند (128)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب : ای مسلمانان! صبر کنید، هجرت و جهاد کنید و موفق خواهید شد و كفران نعمت، و تكذيب، و حرام و حلال بيجا نكنيد ، و اي پيامبر! به وحی دلگرم باش و رسالتت را پیگیر و ابراهيم را به ياد آر و موفق خواهی شد و و چنين كن و چنين باش .
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! شما دائما دارید از بینهایت نعمت های پروردگارتان استفاده میکنید ، لذا سزاوارنیست جز رفتار شکر آمیز ازشما سرزند .
در پاراگراف 2 می فرماید : ای کافران ! از این خودبزرگ بینی ها و غفلت ها و نیرنگ ها و رفتارهای نا صحیح که باعث نابودی پیشینیان تان هم شد دست بردارید و به راه صحیح بازگردید تا سعادتمند شوید و کافران در قیامت جوابگو نیستند و در این جهان نیز توقع بیجا دارند در حالی که اهل تقوا در آخرت وضع مطلوب خواهند داشت و کافران شرک خود را به خداوند نسبت میدهند و به عاقبت همانندان پیش از خود توجه نمیکنند و قیامت را تکذیب میکنند و توجه ندارند که این نوع اعتقادات واین نوع رفتارها به شقاوت میرساند و ای پیروان رسول خدا(ص) ! هجرت در راه خدا به شما کمک خواهد کرد دردنیا زندگیی شایسته ودرآخرت نیز رستگار باشید .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای پیامبر! پیامبران قبلی نیز راهنمایشان وحی بود و تو نیز این پندها را برای مردم بیان کن و بشر غرق در نعمتهای الهی است ولی عدهای که به آخرت ایمان ندارند ، و لذا به وضعیت ناپسند منتقل خواهند شد و این کافران چه ایرادی دارند که خلاف جهت کل جهان رفتار میکنند؟
در پاراگراف 4 کافران را که علیرغم این همه نعمتهای گوناگون این رفتارها را دارند نکوهش می فرماید .
در پاراگراف 5 می فرماید : ای پیامبر ! منشاء کفر ورزی این کافران لجبازی است ، لذا چندان اهمیتی به آنان مده .
در پاراگراف 6 می فرماید : ای پیامبر! کافران در قیامت اعتراف خواهند کرد که عقیدهشان باطل، و چابلوسیشان بیفایده است، تو را نیز دادستان علیه خویش خواهند یافت و ای ایمان آوردگان به این پیامبر! شما برای زندگی درایـن جهان احتیاج به قوانینی دارید که بزودی به آن نیاز پیداخواهیدکرد . این احکام همان است .
در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر ! دل خوش دارکه در وضعیتی محکم هستی ، آنچه بدست آورده ای تثبیت میشود ، پیروان راستینت درمعرض ریزش قرارندارند وکافران نیز آنچه میگویند اهمیتی ندارد اینک که فشار کفار بر پیروانت از حدی گذشـــته و بعضی از آنها از تو بریده و به مخالفانت پیوسته اند اندوهگین مباش . آنها لایق آنچــــه که خـود را داخل آن کرده بودند نبودند که به اندک امتحـانی مردود شـدند و الـبـتـه خداوندتان حمایتگر تو و پیروان راستین تو است و و ای پیامبر! ابراهیم گونه با رسالتت به بهترین وجه برخورد کن و به مسلمانان نیز همین را بیاموز و ای مسلمانان! به غذاهای حلال رو کنید و کفران نعمت نکنید .
3 - سوالات
1 – منظور از «ولایت» (آیه100) چیست؟
2 - « وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ » (آیه101) باکدام کلید تفسیر مطابق است؟
3 – منظور از «سلطان» (آیه های99و100) چیست؟
4 - درآیه100 ، منظور اکثریت چه کسانی است؟
5 – از آیه 103 ، چه «حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها» میتوان زد؟
6 – از آیه 101چطور؟
7 - حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟ (ارشاد پیامبر-ص-؟ دلداری پیامبر-ص-؟ یا...؟)
8 – با توجه به آیه102 ، ماموریت قرآن را تشریح کنید .
9 – آیه 98 چه «بار اعجازی» دارد؟
10 – منظور از «حق» (آیه102) چیست؟
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 103 فهمیده میشود مقارن نزول این آیه فعالان کفر حرف جدیدی از خویش در آوردند و گفتند کسی را میشناسند که قرآن را بر آنحضرت فرومیخواند.
از آیه 106 فهمیده میشود فعالان کفر هنوز هم به سیاست آزار و اذیت خشن مومنان با هدف برگرداندن آنان به وضع سابق ادامه میدادند که در این مقطع تاکتیک تقیه توصیه شد و در آیه 110 به وضوح و صراحت راه مهاجرت را نشان داده است .
از مطالب این بند به وضوح معلوم است که بزرگان مشرکان در پای بتها حیواناتی را قربانی میکردند (آیه 115) و براساس آئینهای مشرکانه خود ساخته، چیزهائی را حرام و چیزهائی را حلال اعلام میکردند (آیههای 115 و 116) و علت این رفتارها تراشیدن نوعی انحصارات و منافع نامشروع برای خودشان بود (آیه 117). همچنین یهودیان که باصطلاح اهل کتاب آسمانی بودند نیز از این لحاظ با مشرکان فرقی نداشتند (آیه 118). در این شرایط پیامبر اکرم(ص) با وحی حق مطلب و حلال و حرام واقعی را برایشان تشریح نمود .
از آیه 126 فهمیده میشود اینک اردوگاه ایمان به جائی رسیده بود که اگر مورد آزار و عقوبت فعالان کفر قرار میگرفت میتوانست مقابله به مثل کند .
5 – کلیدهای تفسیری
اصلی-فرعی:
دو آیه 99 و 100 فرع است بر دو کلمه آخر آیه 98.
آیه 106 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است. آیه 105 فرع بر آیه 104 است و این واضح است. آیه 108 فرع بر آیه 107 است و این نیز واضح است.
همچنین است وضعیت آیه 109 نسبت به آیه 108.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ ﴿98﴾ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿99﴾ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُم بِهِ مُشْرِكُونَ ﴿100﴾ وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَّكَانَ آيَةٍ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُواْ إِنَّمَا أَنتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴿101﴾ قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ ﴿102﴾ وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُّبِينٌ ﴿103﴾ إِنَّ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللّهِ لاَ يَهْدِيهِمُ اللّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿104﴾ إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَأُوْلئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ ﴿105﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: ای پيامبر! به وحی دلگرم باش و رسالتت را پیگیر.
2
مَن كَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعْدِ إيمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِيمَانِ وَلَكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿106﴾ ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّواْ الْحَيَاةَ الْدُّنْيَا عَلَى الآخِرَةِ وَأَنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ ﴿107﴾ أُولَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ ﴿108﴾ لاَ جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرونَ ﴿109﴾ ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُواْ مِن بَعْدِ مَا فُتِنُواْ ثُمَّ جَاهَدُواْ وَصَبَرُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿110﴾ يَوْمَ تَأْتِي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَن نَّفْسِهَا وَتُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ ﴿111﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: ای مسلمانان! قدردان اعتقادات تان باشید که از نعمت های مهم الهی است.
3
وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُّطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذَاقَهَا اللّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُواْ يَصْنَعُونَ ﴿112﴾ وَلَقَدْ جَاءهُمْ رَسُولٌ مِّنْهُمْ فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَهُمْ ظَالِمُونَ ﴿113﴾ فَكُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلالاً طَيِّبًا وَاشْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ ﴿114﴾ إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالْدَّمَ وَلَحْمَ الْخَنزِيرِ وَمَآ أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿115﴾ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلاَلٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِّتَفْتَرُواْ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ لاَ يُفْلِحُونَ ﴿116﴾ مَتَاعٌ قَلِيلٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿117﴾ وَعَلَى الَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمْنَا مَا قَصَصْنَا عَلَيْكَ مِن قَبْلُ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴿118﴾ ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُواْ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿119﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: ای مردم! بالاترین نعمت به شما داده شده، با تکذیبِ این رسول هردو جهان تان را خراب نکنید.
4
إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلّهِ حَنِيفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿120﴾ شَاكِرًا لِّأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿121﴾ وَآتَيْنَاهُ فِي الْدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ ﴿122﴾ ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿123﴾ إِنَّمَا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَإِنَّ رَبَّكَ لَيَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُواْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴿124﴾ ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ ﴿125﴾ وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُواْ بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ وَلَئِن صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِّلصَّابِرينَ ﴿126﴾ وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللّهِ وَلاَ تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلاَ تَكُ فِي ضَيْقٍ مِّمَّا يَمْكُرُونَ ﴿127﴾ إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَواْ وَّالَّذِينَ هُم مُّحْسِنُونَ ﴿128﴾
درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.
درب: ای پیامبر! کما فی السابق به پیگیری محکم رسالتت بپرداز، که یاری خداوندی را خواهید داشت.
6 - آیات برجسته این پاراگراف
آیات 98 تا 100 به علت کثرت استقبال هنرمندان، اعم ازخوشنویس و کاشیکار که کارهایشان چه بصورت کاشیکاری در مساجد و زیارتگاه ها و چه به صور دیگر به وفور دیده میشود، و نیز استفاده اصحاب منبر و نویسندگان، که بسیار از این آیات استفاده کرده اند، در زمره آیات برجسته قرآنی در آمده است.
7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 99 و 100، از آنجا که مکانیزم کارشان هنوز مشخص نشده برای ما، بشر قرن بیست و یکمی بالاتر از ذهنیات است چه رسد به مخاطب اولیه.
همچنین است آیه 102.
آیه 111 قیامتی است و چنانکه قبلا شرح داده ایم بالاتر از ذهنیات ما است، چه رسد به مخاطب اولیه.
همچنین است آیه 124.
8 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 98 با ذکر کلمه قرآن وعده داده که تعالیم وحی تا تکمیل آن ادامه خواهد یافت .
در آیه 106 تاکتیک تقیه را به مسلمانانِ تحت فشار مباح اعلام کرده و در این نکته ای است که از آن وعده تلویحی موفقیت مستفاد میشود .
در آیه 110 قول بهروزی و موفقیت به مسلمانان مهاجر داده و چنانکه میدانیم به این وعده عمل شده است .
در آیات 120 تا 122 با تجلیل از ابراهیم و ذکر موفقیت هایش تلویحا قول موفقیت به آنحضرت نیز داده است .
در آیه های 123 و 125 او را بر دین ابراهیم ذکر کرده و به او نشان داده که تاکیدش در دعوتش بر چه باشد ، و در این وعده ای نهفته است .
در آیه 126 به مسلمانی که هجرت کنند اجازه مقابله به مثل در عوض تعرضات احتمالیِ خصم را داده ، و در این ، این پیشگوئیِ تحقق یافته هست که شما هجرت خواهید کرد و مورد پیگیری و تعرض قرار خواهید گرفت اما آنقدر قوی خواهید بود که مقابله به مثل کنید .
در آیات 127 و 128 ضمن دلداری به آنحضرت و اینکه به پشتیبانی الهی وعده اش داده ، وعده موفقیت به او – با توجه به اتفاقات بعدی که همه در باره آن میدانند - روشن است .
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 – صدور مجوز هجرت و دفاع
2 - كفران نعمت، و تكذيب، و حرام و حلال بيجا نكنيد
3 – دلگرمی به آنحضرت که به وحی دلگرم باشد و رسالتش را همچنان پیگیرد
4 – توصیه به آنحضرت که ابراهيم را به ياد آرد و به موفقیت نیز دل بندد
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 98 تا 102 ، و 104 و 105 و 115 و 120 تا 122 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است .
شرح مختصر
شیاطین هیچ گونه دخالتی در فیزیک جهان ندارند
در رابطه با آیات 100-98 چنانکه تاکنون در چند جای قرآن دیدهایم و از این پس نیز زیاد خواهیم دید، شیاطین، اعم از جن یا انس، ابزاری جز وسوسه ندارند.
پیشنهاداتی بصورت وسوسه میکنند، اگر آدمی جذب شد، گمراه میشود و اگر هم جذب نشد که هیچ.
خلاصه اینکه شیطان، هیچ قدرت و قوه مجبور کنندهای ندارد و نمیتواند هیچ کس را مجبور به پذیرش وسوسههای خود کند و این نکته بسیار مهمی است که با فکر اروپایی و امریکایی که بصورت فیلمها، سریالها، رُمانها، دائماً در گوش مخاطبین خوانده میشود تفاوت بسیار مهمی دارد. دنیای «هری پاتر»ی و «ارباب حلقهها»ئی و «جن گیر»ی سراسر غلط و باطل و بیاساس است و سخن در این باب زیاد است اما برای خواننده آگاه ، همینقدر کافیست.
رفتارهای کافرانه مطرح در اینجا و پاراگراف بعد
با توجه به آیات 108-101 رفتارهای کافرانهای که در این پاراگراف ذکر شده است عبارت است از:
1 - نسبت افترا دادن به پیامبر پس از اینکه آیهای تبدیل میشود (آیه 101)
2 - نسبت دادن آیات به غیر خدا و برای قبولاندن این امر، ذکر نام کسی برای آن (آیه 103)
3 – دروغگویی (آیه 105)
4 - بازگشت به کفر، پس از ایمان (آیه 106)
5 - ترجیح زندگی دنیا به آخرت (آیه 107)
6 – غفلت (آیه 108)
دریافتهای مستقیم کوتاه
آیه 101: همانطور که تاکنون در همین سوره دیدیم، نزول این سوره مقارن است با تحولات و نقاط عطفی در حیات امت نوپای اسلام که از آنجمله موضوع هجرت اول (مهاجرت به یمن به سرپرستی جعفر بن ابیطالب) را دیدیم.
و همچنین دیدیم که چگونه با صدور مقرراتی اخلاقی و اجتماعی، سنگ بنای
جامعهای جدید گذاشته میشود، و نیز میبینیم چگونه در انتهای سوره، نوعی حالت تدافعیِ فعال پیشبینی میشود که با حالت صبر و احتراز از واکنش متناسب متقابل که تاکنون جریان داشت فرق میکند،
مجموعه این تغییرات در دستورها و توصیهها که از طریق آیات نازله صورت میگیرد، طبعاً برای پاسخ به نیازهای جدید جامعه در حالِ رشدِ امتِ نوپایِ اسلام بوده است.
اما کافران این تغییر لحن آیات را به تغییر لحن پیامبر نسبت میدادند و چنین وانمود میکردند که پیامبر حرفی را که قبلاً به خدا نسبت میداد، عوض کرده و چون (به استدلال آنها) حرف نباید عوض شود، پس این تغییر لحن که او باز هم دارد آنرا به خدا نسبت میدهد افترائی بیش نیست و برای اینکه سخن خود را مستند هم جلوه دهند، کسی را نیز اسم میبردند، که یعنی مثلاً پیامبر(ص) به او رجوع میکند و این مطلب را (یعنی قرآن را) او به پیامبر(ص) دیکته میکند.
منتها چون در همان زمان شأن والای قرآن برای همگان آشکار شده بود، نمیتوانستند دیکته کننده را از بین خودشان معرفی کنند لذا یکنفر از مسلمانان را که با شنیدن آوازه اسلام از بلاد دیگر خود را به حوزه اسلام رسانده و به مسلمانان پیوسته بود را نام میبردند که پیامبر(ص) این مطالب را از او تلقی میکند.
آیه 103: مطلب را با استدلال به فقط یکی از ویژگیهای کلام قرآنی که فصاحت و بلاغت عجیب آن باشد رد میکند به این معنی که شما خودتان عرب هستید و قرآن به زبان خودتان است. علیرغم مبارزهطلبیهای قرآن (مثلاً آنچه در سورههای قبلی آمده که اگر فکر میکنید این قرآن افترا و ساخته و پرداخته بشر است شما هم مانند آن را بیاورید و اگر نیاوردید بدانید که این قرآن به علم پروردگار نازل شده) نتوانستید مانند آن را بیاورید، پس چگونه ممکن است کسی که حتی همزبان شما هم نیست بتواند گوینده چیزی باشد که شما نتوانید (لااقل از لحاظ فصاحت و بلاغت و فن بیان در زبان خودتان) مانند آن را بیاورید؟
آیات 109-106: چطور ممکن است کسی ایمان بیاورد و دوباره کفر بورزد؟ ، اگر اوضاع آن زمان را در نظر بگیریم که مسلمانان ضعیف و کم و فقیر، اما از لحاظ روحیه قوی و محکم و از لحاظ عقلی و استدلالی بسیار بالا بودند، موضوع مفهوم میگردد. باین معنی که عدهای از استدلالات قرآنی خوششان میآمد و میگرویدند و بعداً در اثر وسوسههای قبیله خویش و سران کفار و وعده امکانات و رفاهیات، رسماً اعتذاز میجستند و اظهار کفر میکردند. عدهای هم برای این امر تحت فشار قرار میگرفتند و وقتیکه شکنجه و آزار و اذیت از حد میگذشت مجبور میشدند کلمهای که کافران را خوشحال کند بگویند. (مثلاً موضوع عمار بن یاسر از این نوع است). آیه 110: به وضوح خبر از آیندهای میدهد که در آن بحث درگیری و جهاد و جنگ و گرفتاری و صبر بر مصیبت است. و این نیز نمود دیگری از تغییر وضعیت امت نوپای مسلمین است.
آیات 123-120: توصیهها، هم به پیامبر(ص) میخورد، و هم به تک تک آحاد افرد جامعه در حالِ تأسیسِ مسلمانی.
آیه 123: خاص پیامبر(ص) است و همان توصیه در آن وجود دارد.
آیه 124: مربوط است به یکی از جوامعی که میباید به مثل این توصیهها عمل میکردند اما نکردند و در نتیجه مورد عقوبت قرار گرفتند.
آیه 125: مجدداً خاص پیامبر(ص) است که در آن ظرائفی راجع به حصول بهترین نتیجه آموزش داده میشود.
آیه 126: به مجموع پیامبر(ص) و مسلمانان بر میگردد و در آن نکتهای ظریف هست که توجه به آن به تعالی روحی بیشتر میانجامد.
آیه 127: مجدداً خاص پیامبر(ص) و آیه 128 باز هم ناظر به هر دو، پیامبر(ص) و مردم میباشد.
آیات 123-120: بیشتر ناظر به مردم است که ای مردم اگر حق برایتان آشکار شد منتظر چیز دیگری نباشید و به آن حق آشکار شده عمل کنید و از اینکه در جامعهتان تک افتاده باشید ناراحت نباشید که چنین کاری به هدایت بیشتر و خیر دو جهان منتج خواهد شد. و عمل حضرت ابراهیم (یعنی عمل به حقِ درک شده، علیرغم مخالفت قاطع عمومی) چنان در نظر خداوند مهم است که مهمترین و بزرگترین و آخرین پیامبر، که صاحب ماندگارترین دین نیز هست را، به پیروی از او توصیه میکند.
آیه 124: اشاره به آن دسته از یهودیان است که در حکم شنبه (که در پاراگرافهای آخر سوره اعراف ذکر شده) کلاه شرعی گذاشتند و ظاهراً آن را رعایت اما در حقیقت عمل مخالف انجام دادند و از همین آیه فهمیده میشود که پیامبر(ص) علاوه بر مشرکان، با یهودیان نیز مشکل داشت.
آیه 126: فهمیده میشود که هر چه باشد بین مسلمانان و کفار اعم از مشرکان یا یهودیان، حالت صلح کامل حکمفرما نبوده بلکه درگیریهائی (ولو پراکنده) وجود داشته و منع مقابله به مثل را از مسلمانان برداشته، اما «صبر» را برایشان بهتر دیده.
آیه 127: معلوم میشود مشرکان و کافران به مسلمانان آسیبهائی وارد میکردند و این امر بر پیامبر(ص) بسیار گران بود اما آنحضرت بطور آشکار از درگیری منع شده بود و لذا باید میسوخت و میساخت و ابتدای آیه حاوی مژده روزهای بهتر را میدهد.
خود را مرکز عالم نپندارید
در این قسمت مردم را تشویق میکند که اهمیت بیشتری به مقررات دینی بدهند و هر کس خود را مرکز عالم نپندارد و نظر خویش را بعنوان مقررات دینی به خورد سایرین ندهد و در این چارچوب در آیههای 112 و 113 بیتوجهی به مورد فوق را سبب دچار شدن به عذاب دنیوی و هلاکت اعلام نموده و در آیههای 114 و 115، موارد حرام را مشخص نموده و بقیه موارد را حلال دانسته و لذا صریحاً اظهار نموده که تحریمهای رایج بین مشرکان و یهودیانِ آن زمان بیجا بوده و لازمالرعایه نیست و در آیههای 116و 117 مجدداً و بطور صریح بر انضباط زبانی تأکید کرده که بدون مجوز چیزی را حلال یا حرام نکنید و در آیه 118 برای آیات 114 تا 117 نمونهای ذکر کرده و در انتهای پاراگراف که آیه 119 باشد خلاصه همان مطالب فوق را نتیجهگیری نموده و مطلبی فرموده که ما مختصرترین شرح آن را در قالب «درب» خلاصه نمودیم.
ارائه بعضی از مصادیق انحرافها: بعضی از مصادیق انحرافها که در این بند ذکر شده عبارت است از:
1- استفاده نمودن از آنچه خداوند (و پیامبران او) حرام شمردهاند.
2- استفاده نکردن از آنچه خداوند (و پیامبران او) حلال شمردهاند.
3- دخالت در تشریعات دینی بدون اینکه مجوزی از سوی خداوند داده شده باشد.
جمع بندی و تفسیر
هنگامي که قرآن ميخواني، از شر شيطان رانده شده به خدا پناه بر (98) كه او تسلطي بر مومناني که بر پروردگارشان توکل ميکنند ندارد (99) جز اين نيست که تسلط او بر کساني است که تسلط او را ميپذيرند و نيز کساني که با خداوند شريک قرار ميدهند (100) و هنگامي که آيه اي را تبديل به آيه اي ديگر کنيم در حاليکه خداوند آنچه را نازل ميکند، بهتر ميشناسد، ميگويند جز اين نيست که تو مفتري هستي. نه ! بلکه اکثرشان علمي ندارند (101) بگو آنرا روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل کرده تا مومنان را ثابت قدم کند و مژده اي براي مسلمانان باشد (102) و البته ميدانيم که با تاكيد ميگويند بشري به او ياد ميدهد. زبان کسي که اين اشاره را به او ميکنند عجمي است. و اين قرآن به زبان عربي آشکار است (103) آنآنکه به آيات خدا ايمان نمي آورند خداوند هدايتشان نمي کند و عذاب دردناک خواهند داشت (104) {جز اين نيست: فقط کساني به خداوند دروغ مي بندند که به آيات خدا ايمان ندارند و خودشان دروغگويند.(105) كسي كه پس از ايمان به خداوند دوباره به او كفر ورزد و دلش را براي كفر گشاده گرداند، غضبي از جانب خداوند بر او خواهد بود و عذابي عظيم خواهد داشت مگر اينكه مجبور به (اظهار) كفر شده، و قلبش به ايمان مطمئن باشد (كه وضع او فرق خواهد داشت)}(106) اين به آن سبب است که آنان زندگي دنيا را به آخرت ترجيح ميدهند و خداوند کافران را هدايت نمي کند (107) {آنها کساني هستند که خداوند بر قلبهاشان و گوششان و چشمهاشان مهر زده و آنها غافلند.(108) چاره اي نيست جز اينکه آنها در آخرت زيانکارند}(109) سپس پروردگارت نسبت به کساني که پس از ناراحتي هائي که دچار شدند مهاجرت کردند و سپس جهاد کردند و صبر نمودند البته حتمأ آمرزگار مهربان است (110)روزي مي آيد که هر کس گرفتار دفاع از خويشتن است و به هر کس هر چه کرده بطور کامل داده شده و هيچ ظلمي به آنان نميشود (111) و خداوند شهري را مثل ميزند که امن و مطمئن بود و روزيش به فراواني از همه جا ميرسيد آنگاه به نعمت هایش کفران ورزيدند و او نيز بسبب اعمالشان لباس گرسنگي و ترس بر آنها پوشانيد (112) و پيامبري از خودشان بسويشان آمد اما تکذيبش کردند و عذاب بگرفتشان در حاليكه ظالم بودند (113) پس ، از آنچه خداوند از چيزهاي حلال و دلپسند روزيتان کرده بخوريد ، و نعمتش را شکر گوئيد ، اگر فقط او را عبادت مي کنيد (114) جز اين نيست که مردار و خون و گوشت خوک و آنچه اسم غير خدا بر آن بخوانند بر شما حرام است. البته اگر کسي ناچار شد ، در صورتيکه زياده روي و تجاوز نكند، البته خداوند آمرزگار مهربان است (115) و به هر چه به زبانتان ميرسد به دروغ نگوئيد اين حلال و اين حرام است تا به خدا دروغ بسته باشيد . کساني که به خدا دروغ بندند رستگار نخواهند شد (116) برخورداريي اندک است و عذابي دردناک خواهند داشت (117) و آنچه را قبلا برايت گفتيم بر يهوديان حرام کرديم و به آنها ظلم نکرديم بلکه خودشان به خويش ظلم کردند (118) البته پروردگارت نسبت به کساني که از روي جهالت کار زشتي نموده و سپس توبه کرده و اصلاح نمودند ، آمرزگار مهربان است (119) ابراهيم خودش يک امت بود که در مقابل خداوند فروتن و يکتاپرست بود و از مشرکان نبود (120) در مورد نعمتهايش نيز شکرگزار بود که برگزيدش و به سوي جاده مستقيم هدايتش نمود (121) و در دنيا به او نيکي داديم و در آخرت نيز از صالحان خواهد بود (122) آنگاه بتو وحي کرديم که دين ابراهيم را پيروي کن که يکتاپرست بود و از مشرکان نبود (123) جز اين نيست که (حکم) شنبه عليه کساني قرار داده شد که در آن اختلاف کردند و پروردگارت در قيامت درباره اختلافشان حکم خواهد نمود (124) به راه پروردگارت با حکمت و موعظه نيکو دعوت کن و با آنها به بهترين روش مبارزه کن . پروردگارت بهتر ميداند چه کسي از راهش منحرف شده و همو هدايت يافتگان را بهتر ميشناسد (125) و اگر پيگيري ميکنيد ، (فقط) نظير آن آسيبي که ديده ايد (پیگیری کنید) و اگر صبر کنيد ، البته براي صابران بهتر است (126) و صبر کن و صبر تو جز به (ياري) خداوند نيست و برايشان اندوهگين مباش و درباره نيرنگهائي هم که ميزنند دلتنگ مباش (127) البته خداوند با تقوا داران است و نيز با کساني است که نيکوکارند (128)
سوره فاطر
﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾
الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاء إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿1﴾ مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِكَ لَهَا وَمَا يُمْسِكْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿2﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاء وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ ﴿3﴾ وَإِن يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ ﴿4﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ ﴿5﴾ إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّمَا يَدْعُو حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرِ ﴿6﴾ الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ ﴿7﴾ أَفَمَن زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَن يَشَاء وَيَهْدِي مَن يَشَاء فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ ﴿8﴾ وَاللَّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَلِكَ النُّشُورُ ﴿9﴾ مَن كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ وَالَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَكْرُ أُوْلَئِكَ هُوَ يَبُورُ ﴿10﴾ وَاللَّهُ خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجًا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا يُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا يُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ ﴿11﴾ وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِن كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿12﴾ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِن قِطْمِيرٍ ﴿13﴾ إِن تَدْعُوهُمْ لَا يَسْمَعُوا دُعَاءكُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَكُمْ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَلَا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ ﴿14﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ ﴿15﴾ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ ﴿16﴾ وَمَا ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ ﴿17﴾ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالغَيْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَمَن تَزَكَّى فَإِنَّمَا يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ ﴿18﴾ وَمَا يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ ﴿19﴾ وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ ﴿20﴾ وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ ﴿21﴾ وَمَا يَسْتَوِي الْأَحْيَاء وَلَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَن يَشَاء وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِي الْقُبُورِ ﴿22﴾ إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِيرٌ ﴿23﴾ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِيهَا نَذِيرٌ ﴿24﴾ وَإِن يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْكِتَابِ الْمُنِيرِ ﴿25﴾ ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَكَيْفَ كَانَ نَكِيرِ ﴿26﴾
بسم الله الرحمن الرحيم
حمد مخصوص خداست که آسمانها و زمين را ايجاد و ملائکه را فرستادگاني قرار داد که داراي بالهائي هستند ، دو تا و سه تا و چهارتا، هر چه بخواهد در آفرينش مي افزايد که خداوند بر هر چيزي تواناست (1) آنچه خدا براي مردم از روي رحمت باز کند هيچکس نميتواند ببندد و اگر ببندد هيچ کس نميتواند بگشايد و همو پيروزمند فرزانه است (2) اي مردم! نعمت خدا را بر خويش بياد آوريد. آيا آفريننده اي غير از خدا هست که از آسمان و زمين روزيتان دهد؟ خدائي جز او نيست . پس به کجا منحرف ميشويد؟ (3) ای پیامبر! اگر تکذيبت کنند رسولانِ قبل از تو نيز تکذيب شدند و همه امور بسوي خدا برميگردد (4) اي مردم! وعده خدا حق است. پس مبادا زندگيِ دنيا گولتان زند و بخصوص مبادا فريب ها شما را درباره خدا بفريبد (5) شيطان البته دشمن شماست. پس او را دشمن گيريد. جز اين نيست که حزبش را ميخوانَد که اهل آن آتش سوزان باشند (6) کافران عذابي شديد دارند و مومنانِ صاحب عملِ صالح آمرزش و پاداشي بزرگ خواهند داشت (7) آيا کسي که عمل زشتش برايش جلوه داده شده و آن را نيکو مي بيند مانند مومنان است؟ نه! بلکه خداوند هر که را خواهد گمراه ميکند و هر که را لایق باشد هدايت ميکند. پس ای پیامبر! مبادا بعلت حسرتي که به حال مردم ميخوري خود را از بين ببري. خداوند ميداند آنها چه ميکنند (8) و خداوند است که بادها را ميفرستد و آنها ابرها را برمي انگيزند و آنها را بسوي زمين مرده ميرانيم و بواسطه آنها آن را بعد از مرگش زنده مي کنيم. زنده شدن پس از مرگ نيز چنين است (9) اگر کسي عزت بخواهد همه عزت ها از آن خداست. عقیده پاک بسوي او بالا ميرود و عمل صالح است كه آنرا بالا ميبرد، و کسانيکه به توطئه شوم ميپردازند عذابي شديد خواهند داشت و توطئه شان هم نابود ميشود (10) و خداوند شما را از خاکي آفريد، سپس از نطفه اي، سپس جفتهائي قرارتان داد، و هيچ ماده اي حملي برنميدارد و وضع حملي نمي کند مگر به علم او، و هيچ صاحب عمري عمر طولاني نمي کند و هيچ مقدار از عمرش کم نميشود مگر آنکه در کتابي هست. که اين براي خدا آسان است (11)و آن دو دريا يکسان نيستند. اين يکي شيرين و گوارا و آن يکي شور و تلخ است. و شما از هر دو گوشت تازه ميخوريد و چيزهاي زينتي استخراج کرده و مي پوشيد و کشتي را مي بيني که آب را ميشکافد تا از فضل او روزي خويش جستجو کنيد و شايد شکرگزاريد (12) شب را داخل روز و روز را داخل شب ميکند و آفتاب و ماه را رام کرده وهر کدام تا سرآمدي معين درجريانند. اين است خداي شما. فرمانروائي از آن اوست. و کساني را که غير از او ميخوانيد مالک حتي قطميري نيز نيستند (13)اگر آنها را بخوانيد صدايتان را نمي شنوند و اگر هم بشنوند اجابتتان نمي کنند و روز قيامت نسبت به شرک شما کافرند ، و ای انسان! هيچکس تو را مانند آن خداي آگاه خبردار نمي کند (14) اي مردم! شما محتاج خدائيد و خداوند بي نياز ستوده است (15) اگر بخواهد شما را ميبرد و آفريدگاني جديد مي آورد (16) و اين براي خداوند سخت نيست (17) و هيچ كس بار ديگري را برنميدارد. و اگر کسي ديگري را براي برداشتن بارسنگينش بخواند چيزي از آن بر نخواهد داشت. حتي اگر از خويشاوندان باشد. جز اين نيست که تو کساني را که در خلوت از پروردگارشان بيم دارند هشدار ميدهي. همانها که نماز بپاميدارند و هر کس که پاکيزگي پيشه كند بنفع خود اوست و سرانجام همه بسوي خداست (18) و کور و بينا مساوي نيستند (19) و نيز نور و تاريکيها (20) و نيز سايه و هُرم گرما (21) و همچنين زندگان و مردگان مساوي نيستند. خداوند به آنکه خواهد مي شنواند و تو ای پیامبر! نميتواني به آنها که در قبرها هستند چيزي بشنواني (22) تو جز هشدار دهنده اي نيستي (23) تو را به حق فرستاده ايم که مژده رسان و هشدار دهنده باشي و هيچ امتي نبوده که هشدار دهنده نداشته باشد (24) و اگر تکذيبت کنند، چيز عجيبي نيست، پيشينيان آنها نيز پيغمبرانشان را كه با دليل هاي روشن و پيامها و کتابهاي نور افشان بسويشان آمده بودند تکذيب كردند (25) آنگاه کافران را بگرفتم و كيفرم چه سخت بود (26)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
تاکنون ، در چهار جلد قبلی این تفسیر ، در ابتدای پاراگراف اول هر سوره ، ذیل تیتر فوق ، لااقل دو جدول اول و آخر طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یا همان «درس» سوره) را می آوردیم ، اینک که خواننده محترم به اندازه کافی آنها را دیده ، و دانسته که طرز استخراج چگونه است ، به علت علاقه به رعایت اختصار ، دیگر جدول های مذکور را که دائما طولانی تر میشود ، ذکر نمیکنیم ، و اگر کسی بخواهد، میتواند همه آنها را در کتاب «راهنمای تحلیلی» ما (در سایت ما که در اول و آخر این کتاب معرفی کرده ایم) ببیند.
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: گوشه اي از جهان نظام مند که مخلوق خداست و ذكر گوشه هايي از قدرت ها و نعمت های الهي، و اینکه اي مردم موقعيت مناسب خويش را در رابطه با خداوند و آخرت انتخاب كنيد و مبادا مانند كافران شويد.
2 - کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
دو آیه 10 و 12، بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند.
آیات 15 تا 18 گر چه فرع بر آیهای نیستند اما پرانتزی هستند زیرا اگر چشم خویش را بر آنها ببندیم و انتهای آیه 14 را به ابتدای آیه 19 وصل کنیم میبینیم روال سخن صاف و یکدست میشود.
آیه 26 فرع بر آیه 25 است و این واضح است.
مبالغه :
با توجه به اینکه در جاهائی از قرآن کریم سخنی همعرض آن آیه ابتدای سوره یس دارد که میفرماید ( ما انذر آباوهم فهم غافلون ) و از آنها معلوم میشود که اقوامی هم بوده اند که پیامبر به خویش ندیده بودند ، قسمت انتهائی آیه 24 (وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِيهَا نَذِيرٌ) از باب مبالغه است ، یعنی تقریبا همه اقوام نذیر داشته اند .
کنایه :
در آیه 22، «زنده و مرده» کنایه است از مؤمن و کافر.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاء إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿1﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: اشاره ای به کارگزاران امور جهان که نظام مندی جهان را تامین میکنند.
2
مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِكَ لَهَا وَمَا يُمْسِكْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿2﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاء وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ ﴿3﴾ وَإِن يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ ﴿4﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ ﴿5﴾ إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّمَا يَدْعُو حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرِ ﴿6﴾ الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ ﴿7﴾ أَفَمَن زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَن يَشَاء وَيَهْدِي مَن يَشَاء فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ ﴿8﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: ای مردم! خداوند است که آنچه را مطلوب شماست تامین میکند، آن را در جای غلط مجوئید.
3
وَاللَّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَلِكَ النُّشُورُ ﴿9﴾ مَن كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ وَالَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَكْرُ أُوْلَئِكَ هُوَ يَبُورُ ﴿10﴾ وَاللَّهُ خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجًا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا يُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا يُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ ﴿11﴾ وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِن كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿12﴾ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِن قِطْمِيرٍ ﴿13﴾ إِن تَدْعُوهُمْ لَا يَسْمَعُوا دُعَاءكُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَكُمْ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَلَا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ ﴿14﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ ﴿15﴾ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ ﴿16﴾ وَمَا ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ ﴿17﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: ای مردم! خداوند شما چنین علم و قدرتی دارد.
4
وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالغَيْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَمَن تَزَكَّى فَإِنَّمَا يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ ﴿18﴾ وَمَا يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ ﴿19﴾ وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ ﴿20﴾ وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ ﴿21﴾ وَمَا يَسْتَوِي الْأَحْيَاء وَلَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَن يَشَاء وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِي الْقُبُورِ ﴿22﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: ای مردم! چشمتان را برای دیدن آینده حتمی تان بگشائید و موقعیت مطلوب را احراز کنید.
5
إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِيرٌ ﴿23﴾ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِيهَا نَذِيرٌ ﴿24﴾ وَإِن يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْكِتَابِ الْمُنِيرِ ﴿25﴾ ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَكَيْفَ كَانَ نَكِيرِ ﴿26﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: ای پیامبر! رفتارت را متناسب با ماموریتت تنظیم کن.
3 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 1 به علت محتوای سنگینش، و نیز کثرت اقبال هنرمندان، اعم از خوشنویسان یا کاشیکاران که کارهای هنری خویش را زینت بخش مساجد و زیارتگاه ها نموده اند، جزء آیات برجسته قرآنی قرار گرفته است.
4 - آیات مشکل
آیه 1 به علت اختلاف نظر زیاد مفسران در آن، در زمره آیات مشکل قرآنی است.
5 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 1 از این لحاظ که به ملائکه پرداخته که هیچ بنی بشری نمیتواند تصوری از آن داشته باشد، بالاتر از ذهنیات همه ما است، لذا برای مخاطبان اولیه نیز همینطور بوده.
آیه 6 از این لحاظ که به شیطان پرداخته که هیچ بنی بشری نمیتواند تصوری از آن داشته باشد، بالاتر از ذهنیات همه ما است، لذا برای مخاطبان اولیه نیز همینطور بوده.
آیه 10 از این لحاظ که مکانیزم آن برای بشر قابل تصور هم نیست، بالاتر از ذهنیت ما، و به طریق اولی بالاتر از ذهنیات مخاطبان اولیه است.
همچنین است آیه 13.
در آیه 11 جمله «خلقکم من تراب»، از این لحاظ که تا قرن 19 که زمان انتشار کتاب «اصل انواع» باشد هنوز گره گشائی نشده بود، بالاتر از ذهنیات مخاطبان اولیه و چندصد سال بعد است.
آیه 24 از این لحاظ که به دوره های ماقبل تاریخ بشر اشاره دارد و حتی بشر قرن حاضر نیز درکی از آن ندارد، بالاتر از ذهنیات مخاطب اولیه است.
6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - گوشه اي از جهان نظام مند که مخلوق خداست و ذكر گوشه هايي از قدرت ها و نعمت های الهي
2 - اي مردم موقعيت مناسب خويش را در رابطه با خداوند و آخرت انتخاب كنيد و مبادا مانند كافران شويد.
8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 3 تا 9 و 13 تا 23 و 25 و 26 بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
«ملائکه» و «بال»
در رابطه با آیه 1 البته تصور ملائکه بصورت انسانی (آنهم با صورت زنانه) و در حالیکه دو عدد بال مانند پرندگان نیز در شانههایشان هست، خرافه و خیال است و هیچ واقعیی ندارد.
اینکه فرموده «ملائکه را فرستادگانی قرار داد که دارای بالهائی هستند»، از کلمه «فرستادگان» معلوم میشود موجودات با شعور و آموزش یافتهای هستند که برای انجام امر معلومی مأموریت یافتهاند اما اینکه فرموده «دارای بالهائی» هستند، به زبان مخاطب صحبت کرده و میباید «وسیلۀ نقل و انتقال» را مورد نظر قرار داده باشد. زیرا چنانکه میدانیم «بال» بدرد جائی میخورد که «هوا» موجود باشد و خارج از کره زمین، فقط تا ارتفاع چند کیلومتر آنقدر هوا هست که بتوان در آن «بال زد» آیا پس از آن که دیگر هوا نیست و امکان «بال زدن» وجود ندارد، دیگر ملائکهای نیست؟ در حالیکه در آیه به وضوح تصریح بر «آسمانها» نموده که طبعاً در آنجا هم ملائکه هستند. اما اینکه فرموده «فرستادگانی» هستند بما کمک میکند موضوع را کمی بهتر بفهمیم.
در کلمه «فرستاده»، مفهوم «مأموریت»، «مبدأ» و «مقصد» و «توانائی بر انجام مأموریت» و از این نوع مفاهیم نهفته است. با توجه به آیه، چنین فهمیده میشود که ملائکه موجوداتی هستند:
1- با شعور، 2- آموزش یافته برای انجام امور خاص، 3- دارای توانائی لازم برای انجام مورد مأموریت، 4- دارای تفاوت و تنوع بسیار زیاد نسبت به یکدیگر.
موضوع اخیر از آنجا فهمیده میشود که وقتی ما آدمها که عیناً شبیه یکدیگر هستیم اینقدر تفاوت در درک و استعداد و قدرت و امکانات داریم، ملائکه که شبیه یکدیگر نیستند و از لحاظ اصل وجودشان با یکدیگر تفاوت اساسی زیادی دارند، چه تنوع و تفاوت عظیمی نسبت به یکدیگر میتوانند داشته باشند.
چنین بنظر میآید که ملائکه کارگزاران اداره امور کل جهان باشند.
مثلاً یکی از چیزهائی که سبب اداره امور جهان میشود و اگر آن نباشد جهان مادی از هم میباشد، جاذبه عمومی است.
مثلاً میتوان مفهوم جاذبه عمومی را با توجه به مطلب آیه 1 چنین نامگذاری کرد: «سازمان ملائکۀ نگهدارِ اجزاءِ عالم در کنار یکدیگر و مانع فروپاشی آن».
اگر چنین تعبیری بکار ببریم در آنصورت کل جهان را «زنده» و «هدفمند» و «راهسپار بسوی مقصدی خاص» احساس کردهایم. زیرا برای هر امری مأموران با شعور قدرتمند آموزش یافتهای برای انجام آنها متصور است و چون امور، زیاد و متنوع است، بینهایت ملائکه نیز قابل تصور است.
مثلاً جاذبه، نور، ارزاق، حرکت کلی جهان، وقوع قیامت هر کدام به بینهایت امور زیر مجموعه خویش بستگی دارد و هر یک به مَلِکی نیازمند است که برحسب موضوع، دارای دو امکان (= دو بال) یا سه امکان (= سه بال) یا چهار امکان (= چهار بال) یا بیشتر میباشد (که این «بیشتر» بودن در آیه محدود نشده است)
اعتقادات صحیح و عمل صالح
در رابطه با آیه 10، اصل، همان «کلمه پاک» است که از جنس اعتقادات صحیح باشد و ظاهراً عمل صالح مانند «سوخت» است که به بالا رفتن آن کمک میکند. و از اینجا معلوم میشود که اصل، کسب اعتقادات صحیح است که در جهان بعدی بدرد میخورد اما عمل صالح، اعتقادات صحیح را بهتر و صحیحتر و تمیزتر و «بالا رونده»تر میکند.
«قطمیر»
آنچه در انتهای آیه 13 آمده حتی اگر معنی آن را هم ندانیم چیز زیادی را از دست ندادهایم زیرا در طرز بیان، معنی آن نیز القاء شده است که معنی چیزی را میدهد که در نهایتِ کم ارزشی باشد و البته لغت نیز همین را تأیید میکند که منظور از آن، چیزِ «مو» مانندِ داخلِ شکافِ هسته خرماست.
همه به خداوند نیازمندند و او نیاز به هیچ چیز و هیچ کس ندارد
آیه 15 تفسیر آیه 2 سوره اخلاص است. خواننده ارجمند حتماً میدانند موضوعاتی که ذیل آنها توضیحی داده نمیشود، یا قبلاً در سورههای قبلی توضیح داده شده و یا با توجه به مجموعه «درس» و «درب» روشن است و بهمین خاطر است که ملاحظه میفرمائید که در ذیل آیه 1 توضیح نسبتاً مفصلی عرض شد زیرا آن آیه در این زمینه (با توجه به لیست ترتیب نزول سورهها) برای «اولین بار» مطرح میشد.
جمع بندی و تفسیر
بسم الله الرحمن الرحيم
حمد مخصوص خداست که آسمانها و زمين را ايجاد و ملائکه را فرستادگاني قرار داد که داراي بالهائي هستند ، دو تا و سه تا و چهارتا، هر چه بخواهد در آفرينش مي افزايد که خداوند بر هر چيزي تواناست (1) آنچه خدا براي مردم از روي رحمت باز کند هيچکس نميتواند ببندد و اگر ببندد هيچ کس نميتواند بگشايد و همو پيروزمند فرزانه است (2) اي مردم ! نعمت خدا را بر خويش بياد آوريد. آيا آفريننده اي غير از خدا هست که از آسمان و زمين روزيتان دهد؟ خدائي جز او نيست . پس به کجا منحرف ميشويد؟ (3) و اگر تکذيبت کنند رسولانِ قبل از تو نيز تکذيب شدند و همه امور بسوي خدا برميگردد (4)اي مردم! وعده خدا حق است. پس مبادا زندگيِ دنيا گولتان زند و بخصوص مبادا فريب ها شما را درباره خدا بفريبد(5) شيطان البته دشمن شماست. پس او را دشمن گيريد. جز اين نيست که حزبش را ميخواند که اهل آن آتش سوزان باشند (6) کافران عذابي شديد دارند و مومنانِ صاحب عملِ صالح آمرزش و پاداشي بزرگ خواهند داشت (7) آيا کسي که عمل زشتش برايش جلوه داده شده و آن را نيکو مي بيند (مانند مومنان است؟) خداوند هر که را خواهد گمراه ميکند و هر که را خواهد هدايت ميکند. پس [ ای پیامبر ] مبادا بعلت حسرتي (که به حال مردم ميخوري) خود را از بين ببري. خداوند ميداند آنها چه ميکنند (8)و خداوند است که بادها را ميفرستد و آنها ابرها را برمي انگيزند و آنها را بسوي زمين مرده ميرانيم و بواسطه آنها آن را بعد از مرگش زنده مي کنيم. زنده شدن پس از مرگ نيز چنين است (9) اگر کسي عزت بخواهد همه عزت ها از آن خداست. کلمه پاک بسوي او بالا ميرود و عمل صالح است كه آنرا بالا ميبرد، و کسانيکه به توطئه شوم ميپردازند عذابي شديد خواهند داشت و توطئه شان هم نابود ميشود.(10) و خداوند شما را از خاکي آفريد، سپس از نطفه اي، سپس جفتهائي قرارتان داد، و هيچ ماده اي حملي برنميدارد و وضع حملي نمي کند مگر به علم او، و هيچ صاحب عمري عمر طولاني نمي کند و هيچ مقدار از عمرش کم نميشود مگر آنکه در کتابي هست. که اين براي خدا آسان است (11)و آن دو دريا يکسان نيستند. اين يکي شيرين و گوارا و آن يکي شور و تلخ است. وشما از هر دو گوشت تازه ميخوريد و چيزهاي زينتي استخراج کرده و مي پوشيد و کشتي را مي بيني که آب را ميشکافد تا از فضل او (روزي خويش) جستجو کنيد و شايد شکرگزاريد.(12) شب را داخل روز و روز را داخل شب ميکند و آفتاب و ماه را رام کرده وهر کدام تا سرآمدي معين درجريانند. اين است خداي شما. فرمانروائي از آن اوست. و کساني را که غير از او ميخوانيد مالک حتي قطميري نيز نيستند (13)اگر آنها را بخوانيد صدايتان را نمي شنوند و اگر هم بشنوند اجابتتان نمي کنند و روز قيامت نسبت به شرک شما کافرند و هيچکس تو را مانند آن (خداي) آگاه خبردار نمي کند (14) {اي مردم شما محتاج خدائيد و خداوند بي نياز ستوده است.(15) اگر بخواهد شما را ميبرد و آفريدگاني جديد مي آورد.(16) و اين براي خداوند سخت نيست.(17) و هيچ كس بار ديگري را برنميدارد. و اگر کسي ديگري را براي برداشتن بارسنگينش بخواند چيزي از آن بر نخواهد داشت.حتي اگر از خويشاوندان باشد.جز اين نيست که تو کساني را که در خلوت از پروردگارشان بيم دارند هشدار ميدهي.همانها که نماز بپاميدارند و هر کس که پاکيزگي پيشه كند بنفع خود اوست و سرانجام همه بسوي خداست}(18) و کور و بينا مساوي نيستند (19) و نيز نور و تاريکيها (20) و نيز سايه و هرم گرما (21) و همچنين زندگان و مردگان مساوي نيستند. خداوند به آنکه خواهد مي شنواند و تو نميتواني به آنها که در قبرها هستند چيزي بشنواني (22) تو جز هشدار دهنده اي نيستي (23) تو را به حق فرستاده ايم که مژده رسان و هشدار دهنده باشي و هيچ امتي نبوده که هشدار دهنده نداشته باشد (24) و اگر تکذيبت کنند، (چيز عجيبي نيست) پيشينيان آنها نيز پيغمبرانشان را كه با دليل هاي روشن و پيامها و کتابهاي نور افشان بسويشان آمده بودند تکذيب كردند (25) {آنگاه کافران را بگرفتم و كيفرم چه سخت بود}(26)
فاطر2 آیات27 تا45
اَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِيبُ سُودٌ ﴿27﴾ وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَلِكَ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ﴿28﴾ إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَّن تَبُورَ ﴿29﴾ لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ ﴿30﴾ وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِيرٌ بَصِيرٌ ﴿31﴾ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ ﴿32﴾ جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ ﴿33﴾ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ ﴿34﴾ الَّذِي أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِن فَضْلِهِ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٌ ﴿35﴾ وَالَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لَا يُقْضَى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُم مِّنْ عَذَابِهَا كَذَلِكَ نَجْزِي كُلَّ كَفُورٍ ﴿36﴾ وَهُمْ يَصْطَرِخُونَ فِيهَا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ أَوَلَمْ نُعَمِّرْكُم مَّا يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَن تَذَكَّرَ وَجَاءكُمُ النَّذِيرُ فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِمِينَ مِن نَّصِيرٍ ﴿37﴾ إِنَّ اللَّهَ عَالِمُ غَيْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿38﴾ هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ فَمَن كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَلَا يَزِيدُ الْكَافِرِينَ كُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتًا وَلَا يَزِيدُ الْكَافِرِينَ كُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَارًا ﴿39﴾ قُلْ أَرَأَيْتُمْ شُرَكَاءكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ أَمْ آتَيْنَاهُمْ كِتَابًا فَهُمْ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّنْهُ بَلْ إِن يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضًا إِلَّا غُرُورًا ﴿40﴾ إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَكَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا ﴿41﴾ وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَئِن جَاءهُمْ نَذِيرٌ لَّيَكُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جَاءهُمْ نَذِيرٌ مَّا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُورًا ﴿42﴾ اسْتِكْبَارًا فِي الْأَرْضِ وَمَكْرَ السَّيِّئِ وَلَا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا ﴿43﴾ أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَكَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِن شَيْءٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ إِنَّهُ كَانَ عَلِيمًا قَدِيرًا ﴿44﴾ وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا كَسَبُوا مَا تَرَكَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ وَلَكِن يُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِعِبَادِهِ بَصِيرًا ﴿45﴾
ای انسان! آيا نديدي که خداوند از اسمان آبي فرستاد كه با آن ميوه هائي به رنگهاي مختلف در آورد؟ و از کوه ها نيز رگه راه هائي داراي رنگهاي مختلف سفيد و سرخ و سياه هست؟ (27) و همچنين انسان و جنبندگان و چارپايان نيز با رنگهاي مختلفند؟ ، چنين است که فقط بندگان دانا از خداوند بيم دارند که خداوند عزتمند آمرزشگر است (28) البته آنانکه کتاب خدا را تلاوت ميکنند و نماز بپاميدارند و از آنچه روزيشان کرده ايم پنهاني و آشکارا انفاق مي کنند به تجارتي اميد دارند که زياني ندارد (29) تا خداوند پاداششان را بطور کامل بدهد و از فضل خويش نيز به آن بيفزايد که او آمرزشگر شکرگزار است. ای پیامبر! آنچه که از آن کتاب بتو وحي کرده ايم البته حق است و تصديق کتب آسماني قبلي است. البته خداوند به بندگانش آگاه بيناست (30) سپس آن کتاب را به کساني از ميان بندگان خويش که آنها را برگزيده ايم به ميراث داديم (31) از ميان آنها کساني بودند که به خويش ظلم کردند و بعضي معتدل بودند و برخي در کارهاي خير به اذن خدا سبقت ميگرفتند. که آن خودش فضل بزرگيست (32) بهشتهائي جاودان که داخل آن ميشوند و زينت آلاتي از دستبند هاي زرين و مرواريد مي آويزند و لباسشان در آنجا حرير است (33) و ميگويند ستايش مخصوص خدائي است که اندوه را از ما زدود که پروردگارمان آمرزشگر شکرگزار است (34) همآنکه ما را از فضل خويش به محل اقامت دائمي آورد که در آن نه رنجي و نه ملالي به ما ميرسد (35) و آنآنکه کافر شدند آتش جهنم خواهند داشت که نه کارشان را ميسازد که بميرند و نه تخفيفي مي يابند و هر کفران پيشه اي را چنين مجازات مي کنيم (36) و در آنجا فرياد ميزنند پروردگارا بيرونمان بياور که عمل صالحي غير از آنچه که قبلا انجام ميداديم در پيش گيريم . خطاب ميشود آيا به شما عمر نداديم که در آن پند پذير پند بپذيرد ، و هشدار دهنده هم بسويتان آمد. پس بچشيد که ظالمان ياوري ندارند (37) البته خداوند داناي نهان هاي آسمانها و زمين است ، كه حتي به انديشه ها نيز داناست (38) هموست که شما را جانشينان زمين قرار داد. پس هر کس که کفر ورزد کفرش به ضرر خود اوست و کفر کافران نزد پروردگارشان براي آنها چيزي جز خشم ، و براي خودشان جز ضرر، اضافه نخواهد کرد (39) ای پیامبر! بگو آنهائي را که باخداوند شريکشان قرارميدهيد ديده ايد؟ نشانم دهيد در زمين چه آفرينشي کرده اند يا اينکه در آسمانها چه مشارکتي دارند؟ يا اينکه کتابي به آنها داده ايم که از روي آن براي اعتقاد شرک آميز خود دليل مي آورند؟ نه! بلکه ظالمان بعضي شان بعضي ديگر را با وعده فريب ميدهند (40) خداوند آسمانها و زمين را از فروپاشي نگهميدارد و اگر فرو بپاشد هيچ كسي نيست که آنها را نگهدارد که همو حليم آمرزنده است (41) و شديدترين قسمها را به خدا ميخورند که اگر هشدار دهنده اي بسويشان بيايد حتما هدايت يافته تر از همه امتها خواهند شد. اما وقتي که هشدار دهنده اي بسويشان آمد ، جز بر رميدنشان نيفزود (42) و نيز جز به گردنفرازي شان در روی زمين و توطئه بد نيفزودند. و توطئه بد جز بر اهل خودش فرود نمي آيد. پس آيا انتظار چيز ديگري را غير از سنتي که برپيشينيان جاري شد دارند؟ در حاليکه هرگز براي سنت خداوند دگرگوني نخواهي يافت. و هرگز براي سنت خداوند جابجائي نخواهي يافت (43) آيا در زمين نگشتند تا عاقبت پيشينيان را که از اينان قوي پنجه تر بودند ببينند؟ و چيزي در آسمانها و زمين نيست که خداوند را ناتوان کند که او داناي قدرتمند است (44) و اگر خداوند بسبب آنچه که مردم انجام ميدهند مواخذه شان ميکرد ، هيچ جنبنده اي برپشت زمين باقی نمي ماند، وليکن تا سر آمدي معين مهلتشان ميدهد. پس هنگامي که اجلشان رسيد البته خداوند خودش به وضع بندگانش بيناست (45)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب : ذكر گوشه هايي از صفات و نيز الطاف و نظامات آفرینش الهی و اینکه مردم در رابطه با حقايق الهي و وحي رفتارهاي مختلفي دارند و به تناسب رفتارشان اوضاع و احوال آخرتي متفاوتي خواهند داشت و نكوهش كافران كه عليرغم همه اينها افكار پوچ و باطل را پيروي مي كنند.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم! فراموش نکنید که این خداوند خلاق تنها مرجع خیر و نعمترسانی به شماست و لذا پیامبرش را تکذیب نکنید و مبادا فریفته شده و از حق دور بیفتید و خداوند اینطوراست اما این به اصطلاح«خدایان» شما ، هیچ خاصیتی ندارند ، وشما باپرستش آنها درحقیقت کار بیهوده میکنید و خداوند واقعی است ، واین به اصطلاح«خدایان»واهی هستند ، و نسبت کسی که این موضوع رابفهمد به کسی که نفهمد مانند «زنده» و«بینا» و «نور» است ، به «مرده» و «نابینا» و «ظلمت» .
در این پاراگراف گوناگونی آفریدگان که نشانه عظمت نظامات الهی است را یادآوری می فرماید و ضمن جلب توجه به تفاوتهای عظیم اخروی مؤمنان و کافران و اینکه کسانی که واقعا بسوی خدا می آیند ازلحاظ «بهره عقلی» از دیگران بالاترند زیرا منفعت بلندمدت خویش را تشخیص میدهند ، گوشههایی از صفات و افعال الهی را یاد آوری مینماید ، و اینکه باوجود همه اینها کافران بهانه میگیرند و از عاقبت پیشینیان عبرت نمیگیرند و از مهلتی که خداوند داده استفاده نمیکنند.
3 - سوالات
1-منظور از «کم» در «جعلکم» (آیه39) کیست؟
2-«کم» فوق الذکر ، خلائفِ چه کسانی شدند؟
3-چرا خداوند ، ازبین صفات ممکن ، صفات مندرج درآیه های38و41را ترجیح داده؟
4-چه سابقه ای ازنوع استدلالی که درآیه 40 بکاررفته ، درسوره های قبل دارید؟
5-زمان وقوع مکانیزم « فَمَن كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ » (آیه39) چه هنگامی است؟
6-مکانیزم پروسه قطعه فوق را تشریح کنید .
7-در آیه39 ، «مقت رب» و «خسارت» را از یک ریشه و جنس دانسته است . موضوع را با دلایل قرآنی توضیح دهید .
8- «آتیناهم» (آیه40) چه حالتی دارد؟ (جزء تقریرات خداوند به رسولش است؟ کلام مستقیم خداوند است؟یا...؟)
9-ایرادی که درآیه40 به شرک وارد میشود بطور دقیق چیست؟
10-مثالی برای « إِن يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضًا إِلَّا غُرُورًا » (آیه40) بزنید.
4 - کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 30 فرع بر آیه 29 است و این واضح است.
آیه 31 نیز فرع بر آیه 31 است و این نیز واضح است.
آیه 40 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است.
آیه 43 فرع بر آیه 42 است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
اَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِيبُ سُودٌ ﴿27﴾ وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَلِكَ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ﴿28﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: ای مردم! خدایتان چنین علم و قدرتی دارد.
2
إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَّن تَبُورَ ﴿29﴾ لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ ﴿30﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: ای مردم! به چنین رفتارهائی رو کنید تا به چنین نتایجی برسید.
3
وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِيرٌ بَصِيرٌ ﴿31﴾ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ ﴿32﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: ای پیامبر! مردم دارای ظرفیت های مختلف اند، انتظارت از مردم را با واقعیت تنظیم کن.
4
جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ ﴿33﴾ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ ﴿34﴾ الَّذِي أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِن فَضْلِهِ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٌ ﴿35﴾ وَالَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لَا يُقْضَى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُم مِّنْ عَذَابِهَا كَذَلِكَ نَجْزِي كُلَّ كَفُورٍ ﴿36﴾ وَهُمْ يَصْطَرِخُونَ فِيهَا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ أَوَلَمْ نُعَمِّرْكُم مَّا يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَن تَذَكَّرَ وَجَاءكُمُ النَّذِيرُ فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِمِينَ مِن نَّصِيرٍ ﴿37﴾ إِنَّ اللَّهَ عَالِمُ غَيْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿38﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: ای مردم! کدامیک از این دو نتیجه را می پسندید؟
5
هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ فَمَن كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَلَا يَزِيدُ الْكَافِرِينَ كُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتًا وَلَا يَزِيدُ الْكَافِرِينَ كُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَارًا ﴿39﴾ قُلْ أَرَأَيْتُمْ شُرَكَاءكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ أَمْ آتَيْنَاهُمْ كِتَابًا فَهُمْ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّنْهُ بَلْ إِن يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضًا إِلَّا غُرُورًا ﴿40﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: ای مردم! شما تنها ساکنان این زمین نیستید، از نتیجه رفتارهای باطل پیشینیان عبرتی بگیرید.
6
إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَكَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا ﴿41﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: ای مردم! خدایتان چنین علم و قدرتی دارد.
7
وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَئِن جَاءهُمْ نَذِيرٌ لَّيَكُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جَاءهُمْ نَذِيرٌ مَّا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُورًا ﴿42﴾ اسْتِكْبَارًا فِي الْأَرْضِ وَمَكْرَ السَّيِّئِ وَلَا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا ﴿43﴾ أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَكَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِن شَيْءٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ إِنَّهُ كَانَ عَلِيمًا قَدِيرًا ﴿44﴾ وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا كَسَبُوا مَا تَرَكَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ وَلَكِن يُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِعِبَادِهِ بَصِيرًا ﴿45﴾
درس: خداوند نظام جهان را مانند نظام كاشت و برداشت قرار داده و كافران كه اين را درك نمي كنند براي خود عذاب درست مي كنند.
درب: ای مردم! بهانه آوری را تمام کنید، هم خدایتان را شناخته اید و هم عاقبت تکذیبگران سابق را میدانید.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
دو آیه 27 و 28 از آیات بسیار دلکش است، و در بحث های کلامیِ راجع به چیستی علم و شاخه های آن بسیار مورد استناد واقع شده و از این لحاظ از آیات برجسته قرآنی است.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیات 33 تا 38 مربوط به زندگی بعدی است و هیچ بنی بشری نه تجربه ای از آن داشته، و نه مانند جنین که نمیتواند تصوری از این دنیا داشته باشد، نمیتواند داشته باشد، لذا برای مخاطبان اولیه نیز چنین بوده و بالاتر از ذهنیات آنان بوده است.
آیه 41 فوق علم و فهم مخاطبان اولیه بوده، وتا ظهور نظریه جاذبه عمومی نزدیک به فهم نشده بوده، و فهم کامل آن، حتی برای بشر قرن حاضر نیز حاصل نشده است.
انتهای آیه 43 که راجع به «سنت الهی» است برای بشر قرن حاضر نیز کاملا جا نیفتاده، چه رسد به بشر 1400 سال قبل.
آیه 44 که باستان شناسی مربوط میشود، از آنها که این علم هنوز در مراحل ابتدائی است، هنوز آنقدر دستاورد نداشته که جزئیاتی از تمدن های نابود شده را که برای فهم آیه مذکور لازم است بازگوید، لذا آیه مذکور بسیار بالاتر از ذهنیات عرب 1400 سال قبل است.
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - ذكر گوشه هايي از صفات و نيز الطاف و نظامات آفرینش الهی
2 -و اینکه مردم در رابطه با حقايق الهي و وحي رفتارهاي مختلفي دارند و به تناسب رفتارشان اوضاع و احوال آخرتي متفاوتي خواهند داشت و
3 - نكوهش كافران كه عليرغم همه اينها افكار پوچ و باطل را پيروي مي كنند.
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 30 و 31 تا 40 و 44 ، بقیه پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
آیا «علم»، فقط پزشکی و فقه است؟
در آیههای 28-27 «عالمان» را صاحب «خشیت» (= ترس حاصل از احترام قوی) میداند. و قبل از آن نیز نمونههائی از پدیدههائی طبیعی از مقولههای کشاورزی و زمینشناسی و جانورشناسی ذکر کرده بنابراین از نظر قرآن، مقولههای فوق نیز جزء رشتههای اصلی علوم است.
ذکر این نکته در اینجا حائز اهمیت است که پیشینیان ما حدیثی نقل میکردند که «العلم علمان علم الابدان و علم الادیان» (= علم دوتاست: پزشکی و دینشناسی) و بقیه رشتههای علمی را نه از نوع «علم» که از نوع «فضل» محسوب میکردند و بنا بر یک روایتِ مشهورِ دیگر، علم را چنین معرفی میکردند که (آیه محکمه سنه جاریه و ...) و «آیه محکمه» را به قرآن (آنهم با آن نوع تفسیرها)، و «سنه جاریه» را به مستحبات تطبیق میکردند.
تازه بفرض صحتِ دو حدیث فوق که صحیح هم بنظر میرسد، معنی آنها منحصر در آن معانی نیست و اگر بخواهیم شرح دهیم طولانی میشود و در حوصله اینجا نیست و خلاصه اینکه در نگاه سنتی برای علوم به معنی امروزی آن، شانی قائل نبودند در حالیکه به وضوح دیده میشود که این نظر در مخالفت صریح با آیات این پاراگراف است که پس از ذکر نمونههائی از آثار خداوند در صحنه و پهنه طبیعت، میفرماید که فقط علماء از خداوند خشیت دارند.
لذا بنابر همین آیات، علوم وابسته کشاورزی که خودش صدها رشته میشود و علوم مربوط به زمینشناسی که خودش به رشتههای بسیار متنوعی تقسیم میگردد و نیز علوم مربوط به انسانشناسی و جانورشناسی که خواننده ارجمند خودش درجه تنوع آنها را میداند، بطور قطع و مسلم در داخل محدوده تعریف چیزی قرار میگیرد که آنرا «علم» مینامند. بطوری که در هر دو آیه این بند دیده میشود، موضوع «رنگ» در همه آنها ذکر شده و سه بار مورد تأکید قرار گرفته است. چه بسا که «رنگشناسی» را نیز باید بعنوان یک رشته علمی مورد اهمیت قرار داده و درباره آن کار علمیِ در خوری صورت گیرد که تاکنون صورت نگرفته است. و همزمان باید به این نکته توجه کرد و دانست که ذکر این نمونهها از باب نمونه است نه اینکه علوم منحصر به اینها باشد.
مقید به «اذن خدا»
با توجه به آیه 32 چون سبقت در کارهای پسندیده از جنس «وجود» است (و کارهای ناپسند از جنس «عدم» است)، مطلب را به «اذن خدا» مشروط نموده است.
البته از آنجا که «فعل خداوند قانونمند است» خود «اذن خدا» نیز مکانیزم و نظامات خاص پیچیده خود را دارد.
عبادت تاجران !
دربسیاری ازکتب«اخلاق»ی و«عرفان»ی مطلبی به این مضمون از قول امیرالمومنین (ع)نقل میشودکه من خداوندرابه طمع بهشت عبادت نمیکنم که این عبادت تاجران است .
درحالیکه می بینیم درآیات فوق مردم راتشویق به «تجارتی که ورشکستگی ندارد» نموده ، ودرسوره صفّ نیزمردم رابه تجارتی که سبب نجات می باشد دعــــوت فرموده ، واین معنی منحصر به این دو مورد نیست .
اینک سوال اینجاست که دراین دوموضوع متقابل ماباید چگونه بیاندیشیم .
جواب این است که «ظاهرقرآن» حجّت ، وبه هرچیزی که معارضش به نظرآید مرجح است . اما ، آن فرمایش آن حضرت برای اشخاصی است که درسطح ایشان باشند و معارض این مفهوم مورد بحث (که برای«عموم مردم»است) نیست .
آیه آشنا
نوع استدلالی که در آیه 40 انجام شده، شبیه همان استدلالهائی است که در انتهای سوره قلم، سوره طور، و سوره ذاریات شده است و در اینجا از تکرار شرح آنها معذوریم.
فعل خداوند قانونمند است
اینکه در آیه 41 فرموده خداوند آسمانها و زمین را نگه میدارد با این مفهوم که نیروی جاذبه بین اجرام چنین میکند و یا اینکه به تعبیری که در بند اول ذکر شده، ملائکه چنین میکنند مخالفتی ندارد زیرا ملائکه مملوکان و بندگان خداوند هستند و به امر او و نیروی او عمل میکنند و عمل آنها در طول عمل خداوند است و همچنین نیروی جاذبه (که در حقیقت نوعی نامگذاریست که توسط بشر صورت گرفته است) در «ادامه» عمل خداوند (و اصطلاحاً در «طول» عمل خداوندی) عمل میکند.
دریافتهای کوتاه مستقیم
آیه 45: به این معنی است که اعمال بشر در حد چنان مجازات شدیدی است که فقط به آنها محدود نمیشود و مانند آتش که خشک و تر را میسوزاند ، اعمال مذکور نیز علاوه بر بشر و علاوه بر خوبان آنها، حتی حیوانات معصوم و بیگناه را نیز در بر میگیرد. (مانند اتفاقی که در داستان لوط در سورههای مختلف دیدیم).
آیه 43: کلمه «سنت» در این آیه اشاره به همان چیزی دارد که به آن «قانون الهی» میگوئیم.
در پایان
در سرتاسر این سوره چنان خداشناسی لطیفی موج میزند که واقعاً بینظیر است، بطوریکه میتوان گفت این سوره، تفسیر سوره توحید (اخلاص) است.
فطرتِ جاری در تمام آسمانها و زمین، ملائکه، رحمت و رحمت و رحمت که دائماً به زبانهای مختلف و عبارات گوناگون در این سوره موج میزند، نعمتها، آیات، حکمت، لطف و لطف و ... .
در این سوره، با وضوح بیشتر، برای ایمان پایه عقلی میشناساند و آدرس علم را در طبیعت، در زندگی، در کشاورزی، در زمین و کوهها، و در انسان و حیوان میدهد و هر چه درجه علم را بالاتر و نفوذ آن را عمیقتر میبیند، خشیت الهی را نیز در آنجا بیشتر مییابد.
جمع بندی و تفسیر
آيا نديدي که خداوند از اسمان آبي فرستاد كه با آن ميوه هائي به رنگهاي مختلف در آورديم؟ و از کوه ها نيز (رگه) راه هائي داراي رنگهاي مختلف سفيد و سرخ و سياه هست (27) و همچنين انسان و جنبندگان و چارپايان نيز با رنگهاي مختلفند ، چنين است که فقط بندگان دانا از خداوند بيم دارند که خداوند عزتمند آمرزشگر است (28)البته آنانکه کتاب خدا را تلاوت ميکنند و نماز بپاميدارند و از آنچه روزيشان کرده ايم پنهاني و آشکارا انفاق مي کنند به تجارتي اميد دارند که زياني ندارد (29) {تا پاداششان را بطور کامل بدهد و از فضل خويش نيز به آن بيفزايد که او آمرزشگر شکرگزار است. و آنچه از آن کتاب بتو وحي کرده ايم البته حق است و تصديق کتب آسماني قبلي است. البته خداوند به بندگانش آگاه بيناست}(30)سپس آن کتاب را به کساني از ميان بندگان خويش که آنها را برگزيده ايم به ميراث داديم (31) {از ميان آنها کساني بودند که به خويش ظلم کردند و بعضي معتدل بودند و برخي در کارهاي خير به اذن خدا سبقت ميگرفتند. که آن خودش فضل بزرگيست}(32) بهشتهائي جاودان که داخل آن ميشوند و زينت آلاتي از دستبند هاي زرين و مرواريد مي آويزند و لباسشان در آنجا حرير است (33) و ميگويند ستايش مخصوص خدائيست که اندوه را از ما زدود که پروردگارمان آمرزشگر شکرگزار است (34) همآنکه ما را از فضل خويش به محل اقامت دائمي آورد که در آن نه رنجي و نه ملالي به ما ميرسد (35) و آنآنکه کافر شدند آتش جهنم خواهند داشت که نه کارشان را ميسازد که بميرند و نه تخفيفي مي يابد و هر کفران پيشه اي را چنين مجازات مي کنيم (36) و در آنجا فرياد ميزنند پروردگارا بيرونمان بياور که عمل صالحي غير از آنچه که قبلا انجام ميداديم در پيش گيريم . [خطاب ميشود] آيا به شما عمر نداديم که در آن پند پذير ، پند بپذيرد ، و هشدار دهنده هم بسويتان آمد. پس بچشيد که ظالمان ياوري ندارند (37)البته خداوند داناي نهان هاي آسمانها و زمين است ، كه حتي به انديشه ها نيز داناست (38) هموست که شما را جانشينان زمين قرار داد. پس هر کس که کفر ورزد کفرش به ضرر خود اوست و کفر کافران نزد پروردگارشان براي آنها چيزي جز خشم ، و براي خودشان جز ضرر، اضافه نخواهد کرد (39) بگو آنهائي را که باخداوند شريکشان قرارميدهيد ديده ايد؟ نشانم دهيد در زمين چه آفرينشي کرده اند يا اينکه در آسمانها چه مشارکتي دارند؟ يا اينکه کتابي به آنها داده ايم که از روي آن (براي اعتقاد شرک آميز خود) دليل مي آورند (نه) بلکه ظالمان بعضي شان بعضي ديگر را با وعده فريب ميدهند (40) خداوند آسمانها و زمين را از فروپاشي نگهميدارد و اگر فرو بپاشد هيچ كسي نيست که آنها را نگهدارد که همو حليم آمرزنده است (41)و شديدترين قسمها را به خدا ميخورند که اگر هشدار دهنده اي بسويشان بيايد حتما هدايت يافته تر از همه امتها خواهند شد. اما وقتي که هشدار دهنده اي بسويشان آمد ، جز بر رميدنشان نيفزود (42){و (نيز جز به) گردنفرازي در زمين و توطئه بد نيفزودند. و توطئه بد جز بر اهل خودش فرود نمي آيد. پس آيا انتظار چيز ديگري را غير از سنتي که برپيشينيان جاري شد دارند؟ در حاليکه هرگز براي سنت خداوند دگرگوني نخواهي يافت. و هرگز براي سنت خدا جابجائي نخواهي يافت}(43) آيا در زمين نگشتند تا عاقبت پيشينيان خويش را که از اينان قوي پنجه تر بودند ببينند؟ و چيزي در آسمانها و زمين نيست که خداوند را ناتوان کند که او داناي قدرتمند است (44) و اگر خداوند بسبب آنچه که مردم انجام ميدهند مواخذه شان ميکرد ، هيچ جنبنده اي برپشت زمين نمي ماند وليکن تا سر آمدي معين مهلتشان ميدهد. پس هنگامي که اجلشان رسيد البته خداوند خودش به وضع بندگانش بيناست (45)
سوره روم
﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾
الم ﴿1﴾ غُلِبَتِ الرُّومُ ﴿2﴾ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ ﴿3﴾ فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ ﴿4﴾ بِنَصْرِ اللَّهِ يَنصُرُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ﴿5﴾ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿6﴾ يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ ﴿7﴾ أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُّسَمًّى وَإِنَّ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ بِلِقَاء رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ ﴿8﴾ أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِن كَانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴿9﴾ ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أَسَاؤُوا السُّوأَى أَن كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَكَانُوا بِهَا يَسْتَهْزِؤُون ﴿10﴾ اللَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿11﴾ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ ﴿12﴾ وَلَمْ يَكُن لَّهُم مِّن شُرَكَائِهِمْ شُفَعَاء وَكَانُوا بِشُرَكَائِهِمْ كَافِرِينَ ﴿13﴾ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ ﴿14﴾ فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ ﴿15﴾ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَلِقَاء الْآخِرَةِ فَأُوْلَئِكَ فِي الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ ﴿16﴾
بسم الله الرحمن الرحيم
الم (1) روم مغلوب شد (2) در نزديک ترين سرزمين نسبت به مسلمانان. وهمانهاپس ازشکست شان بزودي غالب ميشوند (3) ظرف سالهائي اندک. زمام امور چه قبل از آن وچه بعد از آن بدست خداست. و مومنان در آنروز شاد ميشوند (4) به ياري خدا. که هر که را خواهد ياري مي کند و همو پيروزمند مهربان است (5) اين وعده اي الهي است. و خداوند هرگز در وعده اش تخلف نميکند. وليکن اکثر مردم نميدانند (6) يک چيزي از ظواهر زندگيِ اين دنیا را ميدانند اما از آخرت غفلت دارند (7) آيا با خود نينديشيده اند که خداوند آسمانها و زمين و آنچه را که بين آنهاست جز به حق وسر آمدي معين نيافريده؟ و البته بسياري از مردم نسبت به ملاقات پروردگارشان کافرند (8) وآيا در زمين گردش نکرده اند که ببينند عاقبت پيشينيان که از آنان قوي تر بودند و در زمين هم عمران وآبادي بيشتري کردند چه شد؟ همانها که پيامبرانشان با دلايل روشن بسويشان مي آمدند اما آ نها کفر ميورزيدند؟ و اينطور نيست که خداوند به آنان ظلم کرده باشد وليکن آنها به خودشان ظلم کردند (9) آنگاه عاقبت آنهايي که بدي ها را به بدترين وجه مرتکب ميشدند اين شد که آيات خداوند را تکذيب نمايند و مسخره اش کنند (10) خداوند آفرينش را شروع نموده سپس اعاده اش ميکند و بالاخره بسوي او باز ميگرديد (11) و روزي که قيامت بپا شود مجرمان پژمرده ميگردند (12) وهيچيک از کساني که با خدا شريک قرار داده بودند به شفاعت آنها اقدامي نمي كنند و آنها به همان شريکان کافر ميشوند (13) و روزي که قيامت بپا شود از يکديگر جدا ميشوند (14) ولي کساني که ايمان آورده و عمل شايسته کرده باشند در باغي شاد و خرم خواهند بود (15) اما کساني که کفر ورزيدند وآياتمان و ملاقات آخرت را تکذيب کردند براي عذاب احضار خواهند شد (16)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
تاکنون ، در چهار جلد اولیه این تفسیر ، در ابتدای پاراگراف اول هر سوره ، ذیل تیتر فوق ، لااقل دو جدول اول و آخر طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یا همان «درس» سوره) را می آوردیم ، اینک که خواننده محترم به اندازه کافی آنها را دیده ، و دانسته که طرز استخراج چگونه است ، به علت علاقه به رعایت اختصار ، دیگر جدول های مذکور را که دائما طولانی تر میشود ، ذکر نمیکنیم ، و اگر کسی بخواهد، میتواند همه آنها را در کتاب «راهنمای تحلیلی» ما (در سایت ما که در اول و آخر این کتاب معرفی کرده ایم) ببیند .
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب : پيشگويي يک اتفاق خوشايند براي مومنان که ممکن است سبب غفلت زدائي کافران نيز بشود و توصیف خلق و خو و منش کافرانه و توضیح نتیجه آن و اینکه کافران در قیامت و پس از آن در وضعیت ناگوار قرار میگیرند.
2 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه های 2 تا 6 فهمیده میشود حکومت روم (رم شرقی) در نقطه ای نزدیک به مکه در جنگی (لابد با ایران ساسانی) شکست خورده بود که خداوند پیشگوئی پیروزی قریب الوقوع آنها را در چند سال معدود کرده بود که سبب خوشحالی مومنان خواهد گردید .
از همینجا فهمیده میشود که هم مسلمانان و هم کافران این گفتمان غلط را داشته اند که پیروزی یا شکست در جنگ ها به دست آسمان است در حالیکه این امر یک امر زمینی است و نه پیروزی معلول صحت عقاید و نه شکست معلول غلطی آن است .
3 – کلیدهای تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 4 که دارد راجع به آیه 3 اطلاعات میدهد فرع بر آن است.همین طور است آیه 5 نسبت به آیه 4.
آیه 10 به قرینه «ثم» در ابتدای آن، فرع بر آیه 9 است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
الم ﴿1﴾
2
غُلِبَتِ الرُّومُ ﴿2﴾ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ ﴿3﴾ فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ ﴿4﴾ بِنَصْرِ اللَّهِ يَنصُرُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ﴿5﴾ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿6﴾ يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ ﴿7﴾
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب: يک آیه الهی بصورت پیشگوئی یک اتفاق خوشايند براي مومنان که ممکن است سبب غفلت زدائي کافران نيز بشود.
3
أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُّسَمًّى وَإِنَّ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ بِلِقَاء رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ ﴿8﴾ أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِن كَانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴿9﴾ ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أَسَاؤُوا السُّوأَى أَن كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَكَانُوا بِهَا يَسْتَهْزِؤُون ﴿10﴾
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب: ای مردم! تفکر در آفرینش و نیز در سرنوشت تکذیبگران سابق، سبب کشف آیات الهی است.
4
اللَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿11﴾ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ ﴿12﴾ وَلَمْ يَكُن لَّهُم مِّن شُرَكَائِهِمْ شُفَعَاء وَكَانُوا بِشُرَكَائِهِمْ كَافِرِينَ ﴿13﴾ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ ﴿14﴾ فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ ﴿15﴾ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَلِقَاء الْآخِرَةِ فَأُوْلَئِكَ فِي الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ ﴿16﴾
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب: ای مردم! غفلت از آیات الهی سبب بد عاقبتی است.
4 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه های 2 تا 6 بسیار مشهور است و در کتب معجزه قرآن بسیار به آنها استناد شده، و از این لحاظ جزء آیات برجسته قرآنی است.
5 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 1 از حروف مقطعه است، و چنانکه قبلا عرض شد، چون تاکنون به نحو مقنعی رمزگشائی نشده، بالاتر از ذهنیات ما نیز میباشد، چه رسد به مخاطبان اولیه.
آیه 8 از این لحاظ که به آفرینش اشاره دارد، از آنجا جزئیات مکانیزمش برای ما روشن نیست، بالاتر از ذهنیات ما است،ذ چه رسد به مردم 1400 سال قبل.
همچنین است آیه 11.
آیه 9 از این لحاظ که اقوامِ درگذشته اشاره دارد، از آنجا که علم باستان شناسی هنوز در مراحل ابتدائی است، و جزئیاتی از زندگی آنان در دست نیست، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.
آیه های 12 تا 16 از آنجا که قیامتی است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز.
6 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیات 2 تا 4 میفرماید : روم مغلوب شد (2) در نزديک ترين سرزمين. و همانها پس از شکستشان بزودي غالب ميشوند (3) ظرف سالهائي اندک. زمام امور چه قبل (از آن) وچه بعد (از آن) بدست خداست. و مومنان در آنروز شاد ميشوند (4)
امپراطوری روم شرقی، بیزانس، که مرکز آن همان استانبول فعلی بوده ، شکست خورده بود و مسلمانان نسبت به سرنوشت آن کشور که هر چه باشد پادشاه آن مسیحی بوده، علاقمندتر بودهاند (تا طرف مقابل که به نظر آنها مشرک بوده) و این شکست روحیه مسلمانان را پائین آورده بود. در قرآن در این آیه ها خبر از پیروزی قریبالوقوع رومیان «فی بضع سنین» (یعنی در کمتر از ده سال) داده شده است. و ما برای واقع شدن این پیروزی و درست در آمدن این وعده، علاوه بر دلایل تاریخی، همین یک دلیل عقلی برایمان بس است که اگر اینطور نشده بود، امروز صدای خنده و مسخره کفار و منافقان و ملحدان حتی از پس این چهارده و اندی قرن، گوشمان را پاره میکرد.
هم مسلمانان برای تحقق این وعده الهی روزشماری میکردند و هم کفار و منافقین حساس بودند که اگر این وعده عملی نشود خوب دستاویزی برای آنها پیدا میشود تا اساس اسلام را مورد تخریب قرار دهند.
اما در سال نهم پس از نزول این آیه، این پیروزی محقق گشت. و کفار و منافقین یکبار دیگر سرخورده گردیدند.
پیشبینی به این روشنی، آنهم با ذکر مدت، آنهم درباره چیزی که مسلمین هیچ اثر و نقشی در تحقق آن نداشتند، غیر از آنکه به مبدأ امر نسبت داده شود راه عقلی دیگری ندارد.
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»
در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .
آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - پيشگويي يک اتفاق خوشايند براي مومنان که ممکن است سبب غفلت زدائي کافران نيز بشود
2 - توصیف خلق و خو و منش کافرانه و توضیح نتیجه آن و اینکه کافران در قیامت و پس از آن در وضعیت ناگوار قرار میگیرند.
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 1و 6 و 8 و 9 و 11تا 16 ، بقیه آیات «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
نه پیروزی به معنای حقانیت ، و نه شکست به معنی عدم حقانیت
5 آیه از این 6 آیه، مربوط است به اینکه روم پس از شکست، مجدداً پیروز خواهد شد و مسلمانان شاد خواهند شد.
همین تأکید نشان میدهد که این واقعه مورد بهرهبرداری تبلیغاتی کفار علیه مسلمین شده بود.
بنابراین، باید این قول مشهور را پذیرفت که در اوان نزول این سوره، روم از ایران شکست خورده بود و چون رومیان آن زمان اصطلاحاً مسیحی بودند و طبعاً به اسلام نزدیکتر بودند، شکست آنها بدست ایرانیان روحیه مسلمانان را تخریب کرده بود که خداوند در این آیات وعده پیروزی قریبالوقوع آنان را میدهد. و مسلمانان در اثر نزول این آیات نسبت به «وقوع یک جنگ بعدی بین دو ابر قدرت آن زمان و پیروزی روم در کمتر از ده سال» مطمئن بوده و با کفار بر سر آن بگومگو میکردند.
در این آیات، علیرغم خبر دادن از این اتفاق در آینده، این نکته را نیز به وضوح مطرح میکند که موفقیت یا عدم موفقیت در زندگیِ این جهانی که پیروزی در جنگها نیز یکی از وجوه آن است ربطی به کفر و ایمان ندارد. و ممکن است مؤمن در جنگ شکست بخورد و کافر پیروز شود و موفقیت در زندگی مادی، دلیل حقانیت نیست و عدم موفقیت نیز دلیل عدم حقانیت نمیباشد.
چند دریافت کوتاه مستقیم
آیه 2: «رومِ» مورد اشاره «رم شرقی» است یعنی همان جائی که استانبول فعلی مرکز آن بوده است.
آیه 3: عبارت «نزدیکترین زمین» که در آیه مطرح شده، «نزدیکترین زمین نسبت به مکه» بوده زیرا هنگام نزول این سوره ، هنوز هجرت وقوع نیافته بود.
آیه 7: کلمه «آخرت» در اینجا بمعنی قیامت و بهشت و جهنم و این نوع مفاهیم نیست بلکه بمعنی «عمق» و «باطن»، و در مقابلِ «ظاهر» است.
آیه 9: یعنی عاقبت کسانی که از کفارِ قریشِ هنگامِ نزولِ این آیات (و قبل از هجرت) قویتر بودند و در زمین عمران و آبادی بیشتر کردند .
آیه 10: عادت به گناه سبب میشود ضمیر آدمی تغییر کند و به جائی برسد که آیات خدا را تکذیب و مسخره کند.
جمع بندی و تفسیر
بسم الله الرحمن الرحيم
الم (1) روم مغلوب شد (2) در نزديک ترين سرزمين. و همانها پس از شکستشان بزودي غالب ميشوند (3) {ظرف سالهائي اندک. زمام امور چه قبل (از آن) وچه بعد (از آن) بدست خداست. و مومنان در آنروز شاد ميشوند.(4) به ياري خدا. که هر که را خواهد ياري مي کند و همو پيرزومند مهربان است}(5) اين وعده اي الهي است. و خداوند هرگز در وعده اش تخلف نميکند. وليکن اکثر مردم نميدانند (6)يک چيزي از ظواهر زندگي اين جهان ميدانند اما از آخرت غفلت دارند (7) آيا با خود نينديشيده اند که خداوند آسمانها و زمين و آنچه را که بين آنهاست جز به حق وسر آمدي معين نيافريده؟ و البته بسياري از مردم نسبت به ملاقات پروردگارشان کافرند (8) وآيا در زمين گردش نکرده اند که ببينند عاقبت پيشينيان که از آنان قوي تر بودند و در زمين هم عمران وآبادي بيشتري کردند چه شد؟ همانها که پيامبرانشان با دلايل روشن بسويشان مي آمدند (اما آ نها کفر ميورزيدند)؟ و اينطور نيست که خداوند به آنان ظلم کرده باشد وليکن آنها به خودشان ظلم کردند (9) آنگاه عاقبت آنهايي که بدي ها را به بدترين وجه مرتکب ميشدند اين شد که آيات خداوند را تکذيب نمايند و مسخره اش کنند (10) خداوند آفرينش را شروع نموده سپس اعاده اش ميکند و بالاخره بسوي او باز ميگرديد (11) و روزي که قيامت بپا شود مجرمان پژمرده ميگردند (12) وهيچيک از کساني که با خدا شريک قرار داده بودند به شفاعت آنها اقدامي نمي كنند و آنها به همان شريکان کافر ميشوند (13) و روزي که قيامت بپا شود از يکديگر جدا ميشوند (14) ولي کساني که ايمان آورده و عمل شايسته کرده باشند در باغي شاد و خرم خواهند بود (15) اما کساني که کفر ورزيدند وآياتمان و ملاقات آخرت را تکذيب کردند براي عذاب احضار خواهند شد (16)
روم2 آیات17تا40
فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَحِينَ تُصْبِحُونَ ﴿17﴾ وَلَهُ الْحَمْدُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَعَشِيًّا وَحِينَ تُظْهِرُونَ ﴿18﴾ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَيُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَكَذَلِكَ تُخْرَجُونَ ﴿19﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنتُم بَشَرٌ تَنتَشِرُونَ ﴿20﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿21﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّلْعَالِمِينَ ﴿22﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُكُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ ﴿23﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاء مَاء فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿24﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ أَن تَقُومَ السَّمَاء وَالْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِّنَ الْأَرْضِ إِذَا أَنتُمْ تَخْرُجُونَ ﴿25﴾ وَلَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلٌّ لَّهُ قَانِتُونَ ﴿26﴾ وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿27﴾ ضَرَبَ لَكُم مَّثَلًا مِنْ أَنفُسِكُمْ هَل لَّكُم مِّن مَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُم مِّن شُرَكَاء فِي مَا رَزَقْنَاكُمْ فَأَنتُمْ فِيهِ سَوَاء تَخَافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنفُسَكُمْ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿28﴾ بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَهْوَاءهُم بِغَيْرِ عِلْمٍ فَمَن يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَمَا لَهُم مِّن نَّاصِرِينَ ﴿29﴾ فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿30﴾ مُنِيبِينَ إِلَيْهِ وَاتَّقُوهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿31﴾ مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ ﴿32﴾ وَإِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِيبِينَ إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُم مِّنْهُ رَحْمَةً إِذَا فَرِيقٌ مِّنْهُم بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ ﴿33﴾ لِيَكْفُرُوا بِمَا آتَيْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ﴿34﴾ أَمْ أَنزَلْنَا عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا فَهُوَ يَتَكَلَّمُ بِمَا كَانُوا بِهِ يُشْرِكُونَ ﴿35﴾ وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ ﴿36﴾ أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء وَيَقْدِرُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿37﴾ فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿38﴾ وَمَا آتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ ﴿39﴾ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ هَلْ مِن شُرَكَائِكُم مَّن يَفْعَلُ مِن ذَلِكُم مِّن شَيْءٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿40﴾
خداوند را در غروب ها و صبحگاهان به ذکر و دعا منزه بدارید (17) و همچنین اورا در ظهر ها و شامگاهان به ذکر و دعا ستایش کنید (18) همو است که زنده را از مرده و مرده را از زنده در مي آورد و زمين را پس از مرگش زنده مي کند و شما را نيز همينطور از این دنیا بيرون مي آورد و به آخرت داخل میکند (19) و از نشانه هاي اوست که شما را از خاک آفريد آنگاه شما بشري شده و منتشر گشته ايد (20) و از نشانه هاي اوست که براي شما جفت ها ئي از خودهاتان آفريده تا بسوي آنان ميل کنيد وآرامش گيريد وبين شما دوستي و مهرباني قرار داد . البته در اين موضوع براي کساني که اهل تفکر باشند نشانه هاي زيادي هست (21) و از نشانه هاي او آفرينش آسمانها و زمين و اختلاف زبان ها و رنگهايتان است. البته در اين موضوع براي اهل دانش نشانه هاي زيادي است (22) واز نشانه هاي اوخواب شما در شب وروز ، و جستجوي روزي شما از فضل اوست، البته در اين موضوع براي شنوايان، نشانه هائي است (23) و از نشانه هاي خويش ، برق را به شما مي نماياند که هم جاي ترس و هم جاي طمع دارد . واز آسمان آبي ميفرستد و زمين را پس از مرگش زنده مي کند. البته در اين موضوع براي خردمندان نشانه هائي است (24) و از نشانه هاي او اين است که آسمان و زمين را به امر خويش بر پا ميدارد ، آنگاه وقتي كه شما را با فرا خواني از زمين فرا بخواند ، فوراً بيرون مي آئيد (25) وهر کس که در آسمانها و زمين هست از آن اوست ، که همگي مطيع او هستند (26) و اوست که آفرينش را شروع ميکند و باز هم تجديدش مينمايد و آن برايش آسانتر است . ومَثَل بالاتر در آسمانها و زمين خاص اوست ، و همو پيروزمند فرزانه است (27) برايتان از خود شما مثلي ميزند . آيا بندگاني داريد که جزء اموال شما باشند و آنگاه همانها در آنچه روزيتان کرده ايم با شما به تساوي شريک باشند بطوريکه همانطور که از خودهاتان حساب مي بريد ، از آنها هم حساب ببريد؟ ما آيات را اينطور براي مردمِ عقل پيشه توضيح ميدهيم (28) ظالمان از اين همه نشانه ها، عبرتي نميگيرند بلکه بدون علم ، از آنچه دلشان ميخواهد پيروي مي کنند ، و كسي را که خداوند گمراهش نموده چه کسي هدايت ميکند و آنها هيچ ياوراني نخواهند داشت (29) پس ای پیامبر! توجه خويش يکسره به دين معتدل کن . به همان فطرت خدائي که مردم را براساس آن آفريده . در آفرينش خدا تغييري نيست . اين است آن دين پاينده . وليکن اکثر مردم نميدانند (30) و ای مردم! به سوي او رو کنيد و از او پروا نمائيد واز مشرکان مباشيد (31) از همان كساني مباشید که دين خويش را فرقه فرقه نموده و دسته دسته شدند و هر گروهي به آنچه نزد خويش دارند شادمانند (32) و هنگامي که ناراحتيي به مردم ميرسد پروردگارشان را در حاليکه بسويش باز ميگردند صدا ميزنند. آنگاه پس از اينکه از جانب خويش رحمتي به آنان چشاند ناگهان عده اي ازآنها به پروردگارشان شرک ميورزند (33) تا آنچه را که به آنان داده ايم کفران کنند. پس فعلا بهرهء اندکی برگيريد که بزودي خواهيد فهميد (34) آيا دليلي بر آنها فرستاده ايم که موافق آن شرکي که ميورزند سخن ميگويد؟ (35)و هنگامي که به مردم رحمتي بچشانيم به همان شاد ميشوند و اگر بسبب آنچه که کرده اند بديي به آنان رسد فورا نوميد ميشوند (36) آيا نمي بينند که خداوند براي هر کسي که بخواهد روزيش را فراخ و يا محدود ميگرداند؟ البته در اين براي آنآنکه ايمان دارند نشانه هائي است (37) پس ای پیامبر! به خوشاوندان نزديک، و مساکين، و در راه ماندگان، حقشان را بده. اين براي کساني که رضايت خداوند را ميخواهند بهتر است و رستگار خواهند شد (38) و ای مردم! «ربا»ئي که ميدهيد تا دراموال مردم زياد شود نزد خدا زيادتي نخواهد داشت. اما زکاتي که براي رضايت خداوند ميدهيد اموال شما را زياد خواهد كرد (39) خداوند است که شما را آفريد، آنگاه روزيتان داد، سپس شما را ميميراند، سپس زنده تان ميکند. آيا هيچکس از آن کساني که با او شريک قرار داده ايد هيچيک از اين کارها را مي کنند؟ منزه و بالاتر است از آنچه با او شريک قرار ميدهند (40)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب : یادآوري بعضي از آيات الهي که چون بشر غرق در آنهاست توجه زيادي به آنها ندارد و اینکه ای مردم! با این همه آیات، چرا غفلت؟ روزی بدست خداست. زندگیتان هم بدست خداست. زندگی بعدی هم بدست خداست. به خود بیائید و ای انسان! تو که به یک مویز گرم و به یک غوره سردت میشود، این گردنکشیها برای چه؟
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : روم که مغلوب شده بود ظرف چند سال غالب میگردد و ای مسلمانان ! سطح فکر کافران دربند ظواهر است و از درک حقایق ناتوانند و دراثر این فکر سطحی به ادامه گناهان می پردازند وکارشان به تکذیب وتمسخر آیات الهی می کشد و بد عاقبتی دارند .
در این پاراگراف گوشهای از آیات لطف و رحمت و قدرت الهی را یادآوری می فرماید و اینکه ای مردم! به آن هدایت که از سوی خداوند نموده شده ادامه دهید و اینکه اکثر انسانها در مقابل هر دو وضعیت خوشی و ناخوشی ضعیفاند اما با وجود این به سوی خداوند رو نمیکنند .
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 39 فهمیده میشود در زمان نزول این آیه رباخواری یک امر عرفی و عادی بوده و حتی اندکی تقدس نیز داشته است .
4 - کلیدهای تفسیری
آیه 32 فرع بر آیه 31 است و این واضح است.
آیه 34 فرع بر آیه 33 است و این واضح است.
آیه 35 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است.
دو آیه 38 و 39 بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی میباشند.
1
فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَحِينَ تُصْبِحُونَ ﴿17﴾ وَلَهُ الْحَمْدُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَعَشِيًّا وَحِينَ تُظْهِرُونَ ﴿18﴾ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَيُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَكَذَلِكَ تُخْرَجُونَ ﴿19﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنتُم بَشَرٌ تَنتَشِرُونَ ﴿20﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿21﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّلْعَالِمِينَ ﴿22﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُكُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ ﴿23﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاء مَاء فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿24﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ أَن تَقُومَ السَّمَاء وَالْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِّنَ الْأَرْضِ إِذَا أَنتُمْ تَخْرُجُونَ ﴿25﴾ وَلَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلٌّ لَّهُ قَانِتُونَ ﴿26﴾ وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿27﴾
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب : یادآوري بعضي از آيات الهي که چون بشر غرق در آنهاست توجه زيادي به آنها ندارد.
2
ضَرَبَ لَكُم مَّثَلًا مِنْ أَنفُسِكُمْ هَل لَّكُم مِّن مَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُم مِّن شُرَكَاء فِي مَا رَزَقْنَاكُمْ فَأَنتُمْ فِيهِ سَوَاء تَخَافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنفُسَكُمْ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿28﴾ بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَهْوَاءهُم بِغَيْرِ عِلْمٍ فَمَن يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَمَا لَهُم مِّن نَّاصِرِينَ ﴿29﴾
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب : آیا خداوند که خالق همه چیز و همه کس (واز جمله همانهائی که برایش شریک حساب کرده اید) است، با آنها مساوی است؟
3
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿30﴾ مُنِيبِينَ إِلَيْهِ وَاتَّقُوهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿31﴾ مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ ﴿32﴾
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب : ای مردم! به خداوند با عقاید طبیعی نزدیک شوید.
4
وَإِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِيبِينَ إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُم مِّنْهُ رَحْمَةً إِذَا فَرِيقٌ مِّنْهُم بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ ﴿33﴾ لِيَكْفُرُوا بِمَا آتَيْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ﴿34﴾ أَمْ أَنزَلْنَا عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا فَهُوَ يَتَكَلَّمُ بِمَا كَانُوا بِهِ يُشْرِكُونَ ﴿35﴾ وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ ﴿36﴾
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب : ای انسان! تو که به یک مویز گرمی و به یک غوره سردیت میشود، این گردنکشیها برای چه؟
5
أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء وَيَقْدِرُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿37﴾ فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿38﴾ وَمَا آتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ ﴿39﴾ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ هَلْ مِن شُرَكَائِكُم مَّن يَفْعَلُ مِن ذَلِكُم مِّن شَيْءٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿40﴾
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب : روزی بدست خداست. زندگیتان هم بدست خداست. زندگی بعدی هم بدست خداست. به خود بیائید.
5 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
در آیات 20 تا 25 به آیاتی از علم وقدرت الهی اشاره شده، که به شرحی که کمی پائین تر عرض کرده ایم، بالاتر از ذهنیات مخاطبان اولیه، بلکه حتی مخاظبانِ تا چند قرن بعد نیز، بوده است.
آیه 26 از این لحاظ که به مخلوقاتی اشاره کرده که حتی مانیز به آنها دسترسی نیافته و ذهنیتی از آنها نداریم، بالاتر از ذهنیات ما و طبعا مخاطبان اولیه نیز، هست.
آیه 27 از این لحاظ که به آفرینش اشاره دارد، از آنجا جزئیات مکانیزمش برای ما روشن نیست، بالاتر از ذهنیات ما است، چه رسد به مردم 1400 سال قبل.
6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - یادآوري بعضي از آيات الهي که چون بشر غرق در آنهاست توجه زيادي به آنها ندارد
2 - ای مردم! با این همه آیات، چرا غفلت؟ روزی بدست خداست. زندگیتان هم بدست خداست. زندگی بعدی هم بدست خداست. به خود بیائید.
3 - ای انسان! تو که به یک مویز گرم و به یک غوره سردت میشود، این گردنکشیها برای چه؟
8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه 19 و 29 و 33 و 34 و 40 ، بقیه آیات «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
تناسب «آیات» با «ناظر»
در رابطه با آیات 20تا25 ، چنانکه ملاحظه میشود ، «آیات» مختلفی ذکر شده است اما در انتهای هر دسته از آنها ، ذکر شده اینها برای این اشخاص معینی (مثلاً قومی که عقل خویش را بکار میگیرند، یا قومی که یقین دارند، یا قومی که ...) آیه هستند و ما مطلب را در جدول مرتب کردهایم:
1 - آفرینش بشر از خاک و پخش نژاد او در کل زمین (مخاطب : همه) آیه 20
2 - آفرینش همسران و قرار دادن دوستی و مهربانی (مخاطب : اهل تفکر) آیه 21
3 - آفرینش آسمانها و زمین و اختلاف زبانها و رنگهای بشر (مخاطب : اهل علم) آیه 22
4 - خواب در شب و جستجوی روزی در روز (مخاطب اهل شنیدن) آیه 23
5 - رعد و برق، باران، زنده کردن زمین پس از مرگش (مخاطب : اهل تعقل) آیه 24
6 - آسمان و زمین را به امر خویش برپا میدارد (مخاطب : همه) آیه 25
چنانکه ملاحظه میشود آیههای 20 و 25 آنقدر واضح است که برای همه گونه مردم قابل درک است اما بقیه آیهها، برای اشخاص خاصی قابل درک است که اندکی دقت در نوعِ مطالب درهای جدیدی از معارف را برای دقت کننده باز میکند که توصیه میشود چنین دقتی بشود زیرا این مختصر جای شرح بیشتر را ندارد، ولی لااقل ردیفهای 1 و 6 که بیشتر عمومی و کمتر تخصصی است این سئوالات را مطرح میکند.
1- نژادهای مختلف بشر (در آیه 20) (مثلاً سفیدپوست، زردپوست،
سرخپوست، سیاهپوست) که در قارههای مختلف روی زمین وجود دارند چگونه پیدایش یافته؟ و با وجود جدائی تدریجی قارهها در میلیونها سال چگونه به وضعیت فعلی رسیده؟
2- رابطه «امر خویش» (در آیه 25) با نیروی جاذبه عمومی چیست؟
همچنین سئوالات زیاد دیگری قابل طرح است که فقط از باب نمونه آن دو سئوال را عرض کردیم و اگر کسی بخواهد در خصوص همین بند تعمقی کند، خواهد دید که مطلب، بسیار متنوع و گسترده و عمیق و ضمناً جالب نیز هست.
چند دریافت کوتاه مستقیم
آیههای17و18: موضوع این آیهها به این معنی است که در مواقع مذکور ذکر خدا کنید اما در غروبها و صبحگاهان بیشتر سبحانالله مورد نظرتان باشد و ظهر و شامگاهان الحمدالله.
بعبارت دیگر از اول روز با سبحانالله شروع، و سپس الحمدالله، و بعد سبحانالله، و بالاخره با الحمدالله پایان دهید.
آیه 28: موضوع مثال بطور خلاصه این است که خداوند خالق همه چیز و همه کس است و آن کسانی که مشرکان دارای قدرت و نفوذ میپندارند و آنها را به تصور خویش در بعضی جهات همتای خداوند میپندارند در حقیقت مخلوق خداوند هستند و هر چه دارند از خداوند دارند و هیچ کاری را بطور مستقل نمیتوانند انجام دهند و لذا چه جای این نوع تلقیها است؟
آیه 30: معلوم میشود که اگر آدمی بحال خود رها شود و تحت تأثیر جریاناتی ویژه اعم از بد (شیطانی) و خوب (رحمانی) قرار نگیرد، بطور طبیعی و عادی رفتار دینی معتدل (= حنیف) از خویش نشان خواهد داد.
آیه 39: نکوهش خیلی ضعیف و کمرنگی از ربا بعمل آمده است و همین آیه دلیل است بر اینکه این سوره قبل از سوره بقره نازل شده که در آن ادامه دادن به ربا را بمنزله اعلان جنگ با خدا و رسول ذکر نموده است.
آیه 39: توجه فرمائید که ممکن است زکات دادن سبب چندین برابر شدن اموال هر زکاتدهنده نشود اما اگر عموم افراد جامعه به زکات دادن اقدام کنند اموالِ جمعیِ آن جامعه چندین برابر خواهد شد.
بعبارت دیگر مطلبی که در آیه آمده، ممکن است راجع به یک فرد محقق نشود اما راجع به جامعه محقق میگردد.
به بیان دیگر ، قوانینی هست که فقط بر افراد بشر حاکم است ، وقوانینی نیز هست که هم بر افراد بشر و هم برجوامع بشری حاکم است ، وقوانینی هم هست که فقط برجوامع بشری حاکم است .
سرنخِ علومی که مسلمانان در آینده ابداع کردند
از متن آیات 20 تا 25 بطور عادی و طبیعی فهمیده میشودکه در این چیزها «آیه» (= نشانه) خداوند هست، یعنی اینکه اگر این چیزها دنبال شود معرفت بهتری نسبت به خداوند حاصل میشود:
1 – در آفرینش انسانها – 2 – در انتشار بشر در روی زمین – 3 – در آرامشی که در اثر ازدواج برای آحاد بشری حاصل میشود - 4 – در آفرینش آسمانها و زمین - 5 – در اختلاف زبان های انسانها - 6 – در اختلاف رنگ های انسانها - 7 – در موضوع خواب – 8 – در موضوع بیداری ِ پس از خواب – 9 – در نظام رزق رسانی انسانها – 10– در رعد و برق – 11 – در حالات روانیِ متناقضِ همزمانِ آدمی – 12 – در نزول باران – 13 – در «زنده شدن» زمین در اثر آن – 14 – در آسمان و برقراری و دوام آن – 15 – (و در برخی چیزهای دیگر که برای رعایت اختصار از ذکر آنها چشم پوشیدیم)
حالا اگر کسی این سرنخ ها را دنبال کرد پا در وادیِ چه علومی گذاشته؟
1 – زیست شناسی و دیرینه شناسی – 2 – زمین شناسی و دیرینه شناسی – 3 – روان شناسی - 4 – کیهان شناسی و زمین شناسی – 5 – زبان شناسی و دیرینه شناسی – 6 – نژاد شناسی و دیرینه شناسی – 7 و 8 - روان شناسی – 9 – اقتصاد – 10 – هواشناسی و فیزیک – 11 - روان شناسی – 12 - فیزیک و مکانیک سیالات (مرتبط با تبدیل رطوبت ابرها و تجمیع آنها به صورت باران) – 13 – فیزیک و شیمیِ خاک - 14 – کیهان شناسی و فیزیکِ نجوم !
به عبارت دیگر در آیات مذکور سر نخ این علوم هست :
زیست شناسی ، دیرینه شناسی ، زمین شناسی ، روان شناسی ، نجوم ، زبان شناسی ، انسان شناسی ، اقتصاد ، هواشناسی ، فیزیک عمومی ، مکانیک عمومی ، مکانیک سیالات ، خاک شناسی ( و همه اینها هم به ریاضیات نیاز دارد ، چه ریاضیات پایه و چه پیشرفته !)
ملاحظه فرمودید؟ اینها فقط سرنخ هائی است که فقط در 8 آیه قرآن است و تازه، ما در برشماری آنها به اختصار پرداختیم ، و از این نوع آیات در قرآن خیلی زیاد است و اگر میخواستیم بربشماریم آنقدرطولانی میشدکه از حوصله بیرون میبود،
بله ، اینطوربودکه قرآن مشوق و موجد و موسس علوم و فنون و تمدنی شد که بشر، دیروز و امروز و فردا و فرداهای دیگر، درگستره و قلمرو آن زندگی میکند .
جمع بندی و تفسیر
پس منزه است خداوند. در غروب ها و صبحگاهان (17) و ستايش خاص اوست در ظهر ها و شامگاهان (18) زنده را از مرده ، و مرده را از زنده در مي آورد و زمين را پس از مرگش زنده مي کند و شما را نيز همينطور . بيرون مي آورد (19) و از نشانه هاي اوست که شما را از خاک آفريد آنگاه شما بشري شده و منتشر گشته ايد (20) و از نشانه هاي اوست که براي شما جفت ها ئي از خودهاتان آفريده تا بسوي آنان ميل کنيد وآرامش گيريد وبين شما دوستي و مهرباني قرار داد . البته در اين موضوع براي کساني که اهل تفکر باشند نشانه هاي زيادي هست (21) و از نشانه هاي او آفرينش آسمانها و زمين و اختلاف زبان ها و رنگهايتان است. البته در اين موضوع براي اهل دانش نشانه هاي زيادي است (22) واز نشانه هاي اوخواب شما در شب وروز ، و جستجوي روزي شما از فضل اوست ، البته در اين موضوع براي شنوايان ، نشانه هائي است (23) و از نشانه هاي خويش ، برق را به شما مي نماياند که هم جاي ترس و هم جاي طمع دارد . واز آسمان آبي ميفرستد و زمين را پس از مرگش زنده مي کند . البته در اين موضوع براي خردمندان نشانه هائي است (24) و از نشانه هاي او اين است که آسمان و زمين را به امر خويش بر پا ميدارد ، آنگاه وقتي كه شما را با فرا خواني از زمين فرا بخواند ، فوراً بيرون مي آئيد (25) وهر کس که در آسمانها و زمين هست از آن اوست ، که همگي مطيع او هستند (26) و اوست که آفرينش را شروع ميکند و باز هم تجديدش مينمايد و آن برايش آسانتر است . ومَثَل بالاتر در آسمانها و زمين خاص اوست ، و همو پيروزمند فرزانه است (27) برايتان از خود شما مثلي ميزند . آيا بندگاني داريد که جزء اموال شما باشند و آنگاه همانها در آنچه روزيتان کرده ايم با شما به تساوي شريک باشند بطوريکه همانطور که از خودهاتان حساب مي بريد ، از آنها هم حساب ببريد؟ ما آيات را اينطور براي مردم عقل پيشه توضيح ميدهيم (28) ظالمان (از اين همه نشانه ها، عبرتي نميگيرند بلکه) بدون علم ، از آنچه دلشان ميخواهد پيروي مي کنند ، و كسي را که خداوند گمراهش نموده چه کسي هدايت ميکند و هيچ ياوراني نخواهند داشت (29)پس توجه خويش يکسره به دين معتدل کن . به همان فطرت خدائي که مردم را براساس آن آفريده . در آفرينش خدا تغييري نيست . اين است آن دين پاينده . وليکن اکثر مردم نميدانند (30) و به سوي او رو کنيد و از او پروا نمائيد واز مشرکان مباشيد (31) از همان كساني که دين خويش را فرقه فرقه نموده و دسته دسته شدند و هر گروهي به آنچه نزد خويش دارند شادمانند (32) و هنگامي که ناراحتيي به مردم ميرسد پروردگارشان را در حاليکه بسويش باز ميگردند صدا ميزنند. آنگاه پس از اينکه از جانب خويش رحمتي به آنان چشاند ناگهان عده اي ازآنها به پروردگارشان شرک ميورزند (33) {تا آنچه را که به آنان داده ايم کفران کنند. پس بهره برگيريد که بزودي خواهيد فهميد.(34) آيا دليلي بر آنها فرستاده ايم که موافق آن شرکي که ميورزند سخن ميگويد؟}(35)و هنگامي که به مردم رحمتي بچشانيم به همان شاد ميشوند و اگر بسبب آنچه که کرده اند بديي به آنان رسد فورا نوميد ميشوند (36) آيا نمي بينند که خداوند براي هر کسي که بخواهد روزيش را فراخ و يا محدود ميگرداند؟ البته در اين براي آنآنکه ايمان دارند نشانه هائيست (37) {پس به خوشاوندان نزديک، و مساکين، و در راه ماندگان، حقشان را بده. اين براي کساني که رضايت خداوند را ميخواهند بهتر است و رستگار خواهند شد.(38) و «ربا»ئي که ميدهيد تا دراموال مردم زياد شود نزد خدا زيادتي نخواهد داشت. اما زکاتي که براي رضايت خداوند ميدهيد (اموال شما را)زياد خواهد كرد}(39) خداوند است که شما را آفريد، آنگاه روزيتان داد، سپس شما را ميميراند، سپس زنده تان ميکند. آيا هيچکس از آن کساني که با او شريک قرار داده ايد هيچيک از اين کارها را مي کنند؟ منزه و بالاتر است از آنچه با او شريک قرار ميدهند (40)
روم3 آیات41تا60
ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ﴿41﴾ قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلُ كَانَ أَكْثَرُهُم مُّشْرِكِينَ ﴿42﴾ فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ الْقَيِّمِ مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ يَوْمٌ لَّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ يَوْمَئِذٍ يَصَّدَّعُونَ ﴿43﴾ مَن كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِأَنفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ ﴿44﴾ لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِن فَضْلِهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ ﴿45﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ أَن يُرْسِلَ الرِّيَاحَ مُبَشِّرَاتٍ وَلِيُذِيقَكُم مِّن رَّحْمَتِهِ وَلِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿46﴾ وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ رُسُلًا إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاؤُوهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَانتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ ﴿47﴾ اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُ فِي السَّمَاء كَيْفَ يَشَاء وَيَجْعَلُهُ كِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ ﴿48﴾ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلِ أَن يُنَزَّلَ عَلَيْهِم مِّن قَبْلِهِ لَمُبْلِسِينَ ﴿49﴾ فَانظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَتِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ ذَلِكَ لَمُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿50﴾ وَلَئِنْ أَرْسَلْنَا رِيحًا فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَّظَلُّوا مِن بَعْدِهِ يَكْفُرُونَ ﴿51﴾ فَإِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاء إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ ﴿52﴾ وَمَا أَنتَ بِهَادِي الْعُمْيِ عَن ضَلَالَتِهِمْ إِن تُسْمِعُ إِلَّا مَن يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا فَهُم مُّسْلِمُونَ ﴿53﴾ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا وَشَيْبَةً يَخْلُقُ مَا يَشَاء وَهُوَ الْعَلِيمُ الْقَدِيرُ ﴿54﴾ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَيْرَ سَاعَةٍ كَذَلِكَ كَانُوا يُؤْفَكُونَ ﴿55﴾ وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِيمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِلَى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهَذَا يَوْمُ الْبَعْثِ وَلَكِنَّكُمْ كُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ﴿56﴾ فَيَوْمَئِذٍ لَّا يَنفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ ﴿57﴾ وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِن كُلِّ مَثَلٍ وَلَئِن جِئْتَهُم بِآيَةٍ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ أَنتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ ﴿58﴾ كَذَلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ﴿59﴾َ فاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ ﴿60﴾
در خشکي ودريا ، به سبب آنچه که مردم انجام داده اند، فساد پيدا شده، تا سزاي قسمتي از آنچه را که انجام داده اند به آنان بچشانيم، شايد باز گردند (41) ای پیامبر! به کافران بگو در زمين بگرديد و ملاحظه کنيد که عاقبت پيشينيان که اکثر شان هم مشرک بودند چه شد (42) روي خويش بسوي دين پايدار کنید. پيش از آنکه روزي برسد که خداوند ديگر اجازه برگشت ندهد ودر آن روز همه از هم جدا شوند (43) هر کس که کفر ورزد کفرش به ضرر خود او خواهد بود وهر کس که عمل شايسته اي کند براي خودش ذخيره اي فراهم کرده است (44) تا آنان را که ايمان آورده و عمل شايسته کرده اند از فضل خويش پاداش دهد که او کافران را دوست نميدارد (45) و از نشانه هاي اوست که بادها را که مژده آور باران هستند مي فرستد تا از رحمت خويش به شما بچشاند و کشتي ها به امرش راه بروند وشما از فضل او روزي خويش را جستجو کنيد، شايد شاکر باشيد (46) و البته قبل از تو فرستادگاني بسوي مردمشان فرستاديم كه با دلايل روشن بر آنها در آمد ند، آنگاه از مجرمان انتقام گرفتيم و البته ياري مومنان بر عهده ما است (47) خداوند است که بادها را ميفرستد تا ابرها را برانگيزد و آنها را در آسمان آنطور که بخواهد ميگستراند و آنرا قسمت قسمت ميكند، آنگاه مي بيني که قطرات باران از خلال آنها بيرون مي آيد که آن را به هرکس از بندگانش که برساند شاد ميشوند (48) گر چه قبل از فرستادن آن نوميد بودند (49) پس به آثار رحمت خداوند نگاه کنید که چگونه زمين را بعد از مرگش زنده ميکند. البته همو زنده کننده مردگان هم هست، و او بر هر چيزي تواناست (50) و البته اگر بادي ميفرستاديم که زراعتهايتان را زرد ببينید حتما پس از آن کفر ميورزید (51)ای پیامبر! البته تو به مردگان و کران چيزي نمي شنواني. آنها که فورا روي برگردانده و پشت مي کنند نيز مانند آنها هستند (52) وتو هدايت کننده کوران از گمراهي شان نيستي . جز اين نيست که تو فقط به کساني حقایق را مي شنواني که به نشانه هاي ما ايمان آورده و جزء مسلمين اند (53) خداوند هموست که شما را از ضعفي آفريد، سپس بعد از ضعف قوتي قرار داد، سپس بعد از قوت ضعف و پيريي قرار داد. هر چه بخواهد مي آفريند و همو داناي تواناست (54) و روزي که قيامت بپا شود مجرمان قسم ميخورند که غير از ساعتي بر آنها نگذشته است. قبلا هم اينطور به باطل گرايش مي يافتند (55) و کساني که علم و ايمان به آنان داده شده ميگويند البته شما آنقدر که در کتاب خدا ذکر شده، يعني تا روزبرانگيختگي، درنگ کرده ايد، و اين هم روز بر انگيختگي است وليکن شما نمي دانيد (56) پس در آن روز، معذرت خواهي دردي از ستمکاران دوا نمي کند واز آنها خواسته نميشود که سرزنش ها رااز خود دفع کنند (57) در اين قرآن براي مردم از هر نوع مثلي زديم. واگر با نشانه اي بسويشان بروي کافران خواهند گفت شما دارید بيهوده گوئی میکنيد (58) خداوند چنین بر دل نادانان مهر ميزند (59) پس ای پیامبر! صبور باش ، وعده خداوند حق است ، و مبادا آنان که يقين ندارند تو را به سبک سري وادارند (60)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند. درب : يادآوري بعضي ديگر از آيات الهي که بشر غرق در آنهاست و لذا توجه چنداني به آنها ندارد و انتقاد از کافران که عليرغم اينهمه آيات آشکار و آن آينده حتمي آخرتی چرا اينهمه غفلت مي کنند و ای مردم! به نتیجه اعمالتان ، و به عواقب رفتارهای بد گذشتگان بنگرید، و سوی خداوند بازگردید و ای پیامبر! از کفر کافران دلسرد نشو و وظیفه خودت را پایدارانه پی بگیر.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : روم که مغلوب شده بود ظرف چند سال غالب میگردد و ای مسلمانان ! سطح فکر کافران دربند ظواهر است و از درک حقایق ناتوانند و دراثر این فکر سطحی به ادامه گناهان می پردازند وکارشان به تکذیب وتمسخر آیات الهی می کشد و بد عاقبتی دارند .
در پاراگراف 2 گوشهای از آیات لطف و رحمت و قدرت الهی را یادآوری می فرماید و اینکه ای مردم! به آن هدایت که از سوی خداوند نموده شده ادامه دهید و اینکه اکثر انسانها در مقابل هر دو وضعیت خوشی و ناخوشی ضعیفاند اما با وجود این به سوی خداوند رو نمیکنند .
در این پاراگراف می فرماید :با ذکر گوشه دیگری از لطف و رحمت الهی میگوید ای مردم! قیامت خیلی نزدیــک است ، به نتیجه بد اعمالتان و به عواقب رفتارهای بد گذشتگان بنگرید و بدانید که نتیجه خوب و بد رفتار و اعمالتان به خودتان برمیگردد و اینکه ای پیامبر! انرژِیت را در جای بیفایده هدر مده ، به اندازه کافی اتمام حجت شده است . تو کار خودت رابا صبر پیگیر باش .
3 – کلیدهای تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 43 فرع بر آیه 42 است و این واضح است.آیه 45 نیز فرع بر آیه 44 است و این نیز واضح است.
آیه 47 پرانتزی ، وآیه 49 فرع بر 48 است .
دو آیه 56 و 57 فرعی هستند و این واضح است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ﴿41﴾ قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلُ كَانَ أَكْثَرُهُم مُّشْرِكِينَ ﴿42﴾ فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ الْقَيِّمِ مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ يَوْمٌ لَّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ يَوْمَئِذٍ يَصَّدَّعُونَ ﴿43﴾ مَن كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِأَنفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ ﴿44﴾ لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِن فَضْلِهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ ﴿45﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ أَن يُرْسِلَ الرِّيَاحَ مُبَشِّرَاتٍ وَلِيُذِيقَكُم مِّن رَّحْمَتِهِ وَلِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿46﴾ وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ رُسُلًا إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاؤُوهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَانتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ ﴿47﴾ اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُ فِي السَّمَاء كَيْفَ يَشَاء وَيَجْعَلُهُ كِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ ﴿48﴾ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلِ أَن يُنَزَّلَ عَلَيْهِم مِّن قَبْلِهِ لَمُبْلِسِينَ ﴿49﴾ فَانظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَتِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ ذَلِكَ لَمُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿50﴾ وَلَئِنْ أَرْسَلْنَا رِيحًا فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَّظَلُّوا مِن بَعْدِهِ يَكْفُرُونَ ﴿51﴾
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب: ای مردم! اینقدر از آیات الهی غفلت مکنید که ممکن است کافر شوید.
2
فَإِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاء إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ ﴿52﴾ وَمَا أَنتَ بِهَادِي الْعُمْيِ عَن ضَلَالَتِهِمْ إِن تُسْمِعُ إِلَّا مَن يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا فَهُم مُّسْلِمُونَ ﴿53﴾ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا وَشَيْبَةً يَخْلُقُ مَا يَشَاء وَهُوَ الْعَلِيمُ الْقَدِيرُ ﴿54﴾ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَيْرَ سَاعَةٍ كَذَلِكَ كَانُوا يُؤْفَكُونَ ﴿55﴾ وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِيمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِلَى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهَذَا يَوْمُ الْبَعْثِ وَلَكِنَّكُمْ كُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ﴿56﴾ فَيَوْمَئِذٍ لَّا يَنفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ ﴿57﴾ وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِن كُلِّ مَثَلٍ وَلَئِن جِئْتَهُم بِآيَةٍ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ أَنتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ ﴿58﴾ كَذَلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ﴿59﴾َ فاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ ﴿60﴾
درس: آيات الهي زياد و آشکار است اما کافران از آنها غفلت مي کنند.
درب: ای پیامبر! تو فقط به ابلاغ رسالتت بپرداز و در این راه استقامت بورز و تاثیر را بما واگذار.
4 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 41 بارِ زیست محیطی دارد و از این لحاظ خیلی مورد استناد واقع میشود و لذا از این منظر جزء آیات برجسته است.
5 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 42 از این لحاظ که به اقوامِ درگذشته اشاره دارد، از آنجا که علم باستان شناسی هنوز در مراحل ابتدائی است، و جزئیاتی از زندگی آنان در دست نیست، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.
همچنین است آیه 47.
آیه های 55 تا 57 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز .
6 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 47 عاقبت اقوام پیشین را که بر کفر و تکذیب اصرار میورزیدند ذکر کرده و تلویحا پیشگوئیِ رفع شرک و کفر و موفقیت آنحضرت را نموده است .
در آیه های 52 و 53 به آنحضرت دلداری میدهد که تو پیامت را برسان و به تاثیرش کاری نداشته باش و به این ترتیب تلویحا وعده میدهد که موفق خواهی شد .
در آیه 58 از کلمه قرآن برای مجموع نزولات وحی تا این زمان استفاده میکند و در این یک وعده محقق هست زیرا هنوز خیلی (بیش از ده سال ، که پایان عمر شریفش باشد) مانده که نزول قرآن پایان پذیرد .
در آیه 60 به آنحضرت توصیه صبر نموده و در این یک وعده مستتر است که موفق خواهی شد .
در آیه 41 میفرماید : در خشکي ودريا، به سبب آنچه که مردم انجام داده اند، فساد پيدا شده،
این آیه بیش از هزار و چهارصد سال است که در قرآن وجود دارد اما امروز با توجه به بحثهای زیستمحیطی که از پنجاه سال اخیر به این طرف کمکم مطرح شده و اینک به اوج جلب توجهکنندگی خویش رسیده، گوئی آیه فوق دارد بهتر فهمیده میشود.
چون در بخش «شرح مختصر» به این موضوع پرداخته ایم ، در اینجا بیش از این عرضی نمیکنیم .
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
در باره آیات این پاراگراف ، حتی امروز نیز ، با توجه به معانی والای آن ، حتی برخی مفسران هم ، درک مقبولی از آن ندارند ، چه رسد به مخاطبان اولیه !
در عین حال که کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در این هزار و چند صد سال تغییر معنای قابل توجهی نیافته اند !
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - يادآوري بعضي ديگر از آيات الهي که بشر غرق در آنهاست و لذا توجه چنداني به آنها ندارد
2 - انتقاد از کافران که عليرغم اينهمه آيات آشکار و آن آينده حتمي آخرتی چرا اينهمه غفلت مي کنند
3 - ای مردم! به نتیجه اعمالتان ، و به عواقب رفتارهای بد گذشتگان بنگرید، و سوی خداوند بازگردید
4 - ای پیامبر! از کفر کافران دلسرد مشو و وظیفه خودت را پایدارانه پی بگیر.
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 42 تا 45 و 47 و 50 و 52 و 53 و 55 و 57 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است .
شرح مختصر
آیه «محیط زیست»ی
امروز با توجه به بحثهای زیستمحیطی که از پنجاه سال اخیر به اینطرف کمکم مطرح شده و اینک به اوج جلب توجهکنندگی خویش رسیده، آیه 41 گوئی دارد بهتر فهمیده میشود.
برای این نگارنده خیلی جالب است بداند قدما از این آیه چه میفهمیدهاند.
راجع به «فساد»ی که در قسمت مربوط به «زمین» پیدا شده، میتوان خیلی توجیهات مختلف، مثلاً ظلمها، جنایتها، خیانتها و غیره، ابراز نمود اما در قسمت مربوط به «دریا» چطور؟
حداکثر قدمت این مشکلات زیستمحیطی که در دریاها پیش آمده، شصت سال هم نمیشود. لذا این آیه حتی تا صد سال قبل هم مفهوم نبود.
این همه سفرنامههای مختلف از ابنبطوطه و ناصر خسرو و مارکوپولو گرفته تا جهانگردان قرون جدید و پس از آنها کاشفین قرون حاضر مانند ماژلان و کاپتان کوک و دیگران، هیچکدامشان درباره «فسادی که در دریاها ظاهر شده» کوچکترین صحبتی نکردهاند.
با توجه به آلودگی زیستمحیطی که در قرن بیستم در دریاها پیدایش یافت که از نشت نفت نفتکشها، و ریزش آبهای رودخانههائی که فاضلابهای صنعتی قبلاً در آنها ریخته شده، کمکم عبارت «و دریا»ی آیه فوق نیز مفهوم شد. لذا آیه فوق از لحاظ اشاره به «فساد در دریا» کاملاً نو، و کاملاً «امروزی»، و در عداد پیشگوئیهای تحقق یافته علمی و در نتیجه بار اعجازی دارد .
جمع بندی و تفسیر
در خشکي ودريا ، به سبب آنچه که مردم انجام داده اند، فساد پيدا شده، تا سزاي قسمتي از آنچه را که انجام داده اند به آنان بچشانيم، شايد باز گردند (41) بگو در زمين بگرديد و ملاحظه کنيد که عاقبت پيشينيآنکه اکثر شان هم مشرک بودند چه شد (42) پس روي خويش بسوي دين پايدار کن. پيش از آنکه روزي برسد که خداوند ديگر اجازه برگشت ندهد ودر آن روز از هم جدا شوند (43) {هر کس که کفر ورزد کفرش به ضرر خود او خواهد بود وهر کس که عمل شايسته اي کند براي خودش ذخيره اي فراهم کرده است.(44) تا آنان را که ايمان آورده و عمل شايسته کرده اند از فضل خويش پاداش دهد که او کافران را دوست نميدارد }(45) و از نشانه هاي اوست که بادها را که مژده آور (باران) هستند مي فرستد تا از رحمت خويش به شما بچشاندو کشتي ها به امرش راه بروند وشما از فضل او (روزي خويش را) جستجو کنيد، شايد شاکر باشيد (46) {و البته قبل از تو فرستادگاني بسوي مردمشان فرستاديم كه با دلايل روشن بر آنها در آمد ند، آنگاه از مجرمان انتقام گرفتيم و البته ياري مومنان بر عهده ما است}(47)خداوند است که بادها را ميفرستد تا ابرها را برانگيزد و آنها را در آسمان آنطور که بخواهد ميگستراند و آنرا قسمت قسمت ميكند، آنگاه مي بيني که قطرات باران از خلال آنها بيرون مي آيد که آن را به هرکس از بندگانش که برساند شاد ميشوند (48) {گر چه قبل از فرستادن آن نوميد بودند}(49) پس به آثار رحمت خداوند نگاه کن که چگونه زمين را بعد از مرگش زنده ميکند. البته همو زنده کننده مردگان هم هست، و او بر هر چيزي تواناست (50) {و البته اگر بادي ميفرستاديم که زراعتهايشان را زرد ببينند حتما پس از آن کفر ميورزند}(51)البته تو به مردگان و کران چيزي نمي شنواني. (آنها که) فورا روي برگردانده و پشت مي کنند (نيز مانند آنها هستند) (52) وتو هدايت کننده کوران از گمراهي شان نيستي . جز اين نيست که تو فقط به کساني مي شنواني که به نشانه هاي ما ايمان آورده و جزء مسلمين اند (53)خداوند هموست که شما را از ضعفي آفريد، سپس بعد از ضعف قوتي قرار داد، سپس بعد از قوت ضعف و پيريي قرار داد. هر چه بخواهد مي آفريند و همو داناي تواناست (54) و روزي که قيامت بپا شود مجرمان قسم ميخورند که غير از ساعتي بر آنها نگذشته است. قبلا هم اينطور به باطل گرايش مييافتند (55) {و کساني که علم و ايمان به آنان داده شده ميگويند البته شما آنقدر که در کتاب خدا ذکر شده، يعني تا روزبرانگيختگي، درنگ کرده ايد، و اين هم روز بر انگيختگي است وليکن شما نمي دانيد.(56) پس در آن روز، معذرت خواهي دردي از ستمکاران دوا نمي کند واز آنها خواسته نميشود که سرزنش ها رااز خود دفع کنند}(57) در اين قرآن براي مردم از هر نوع مثلي زديم. واگر با نشانه اي بسويشان بروي کافران خواهند گفت شما جز بيهوده گو نيستيد (58) خداوند چنین بر دل نادانان مهر ميزند (59) پس صبور باش ، وعده خداوند حق است ، و مبادا آنان که يقين ندارند تو را به سبک سري وادارند (60)
سوره رعد
﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾
المر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَالَّذِيَ أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ الْحَقُّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴿1﴾ اللّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لأَجَلٍ مُّسَمًّى يُدَبِّرُ الأَمْرَ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لَعَلَّكُم بِلِقَاء رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ ﴿2﴾ وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿3﴾ وَفِي الأَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِّنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقَى بِمَاء وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الأُكُلِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿4﴾ وَإِن تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَئِذَا كُنَّا تُرَابًا أَئِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ وَأُوْلَئِكَ الأَغْلاَلُ فِي أَعْنَاقِهِمْ وَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدونَ ﴿5﴾ وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَقَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِمُ الْمَثُلاَتُ وَإِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِّلنَّاسِ عَلَى ظُلْمِهِمْ وَإِنَّ رَبَّكَ لَشَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿6﴾ وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْلآ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ ﴿7﴾
بسم الله الرحمن الرحيم
المر. اين آيات آن کتاب آسمانی است و آنچه که از جانب پروردگارت بسويت نازل شده حق است وليکن اکثر مردم ايمان نمي آورند (1) خداوندي که آسمانها را با ستون هائي که ديده نمي شوند برافراشته و آنگاه بر عرش مستقر شد و خورشيد و ماه را رام کرد که همگي تا سرآمدي معين حرکت دارند . آن امر را تدبير مي کند. آيات را تفصيل ميدهد . شايد به ملاقات پروردگارتان يقين آوريد (2) وهموست که زمين را کشيده و در آن لنگرهائي و نيز نهرهائي قرار داده و از همه گونه ميوه ها جفتي دوگانه نر و ماده در آن قرار داده و شب روز را مي پوشاند . البته در اين نشانه هائي است براي کساني که تفکر مي کنند (3) و در زمين قطعاتي پهلوي هم هستند و باغهائي از انگورها و کشت ها و خرماها ، که از يک ريشه و نژاد اند يا از غير يک ريشه ، که با آب يکساني آبياري ميشوند و با وجود اين بعضي را از لحاظ طعم و خواص بر بعضي ديگر برتري ميدهيم . البته در اين آياتي است براي قومي که به عقل درمي يابند (4) و اگر تعجب مي کني، در حقيقت قول آنها عجيب است که ميگويند آيا وقتي که خاک شديم در آفرينشي جديد قرار خواهيم گرفت؟ آنها کساني هستند که به پروردگارشان کافر شدند و بند هائي به گردن دارند و ياران آن آتش میباشند که در آن جاودانند (5) و با عجله بدي را قبل از خوبي از تو ميخواهند در حاليکه قبل از آنان آن چيزهاي مثال زدني گذشته بود و پروردگارت نسبت به مردم در مورد ظلمشان آمرزشگر است و البته پروردگارت در پيگيري هم شديد است (6) و کافران ميگويند چرا نشانه اي از جانب پروردگارش بر او نازل نشده؟ جز اين نيست که تو فقط هشدار دهنده اي و هر قومي هدايت کننده اي دارد (7)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي پيامبر در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارندوحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب : يادآوري بعضي از آيات و نعمت های الهي و نشان دادن گوشه اي از رفتارها و گفتارهاي کافرانه.
2 - سوالات
1-الف و لام در«الکتاب» (آیه1) الف و لام عهد است یا جنس؟ و در صورت اول ، منظور کدام کتاب است؟
2-چه سابقه ای از آیه های 2 و3 در سوره های قبل دارید؟
3-حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟ (نکوهش غفلت های کافرانه؟ تشویق مومنان به اینکه محکم به دین حق خویش بچسبند ؟یا...؟)
4- «لکل قوم هاد» آیه7 ، چگونه با «ما انذر آباوهم» آیه6 سوره یس ، قابل جمع است؟
5- منظور از «قوم» (آیه7) چیست؟ آیا میتواند چند نسل متوالی را شامل باشد؟
6- منظور از «هادی» (آیه7) چیست؟ (هدایت کننده به حق؟ یا....؟)
7- آیا «هادی» مذکور لزوما باید پیامبری از جانب خداوند باشد؟ ( برای جواب خویش دلیل قرآنی بیاورید )
8- آیا «هشداردهنده» (آیه7) در تقابل با «هادی» است یا در عرض یکدیگرند؟
3 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه های 6 و 7 معجزه خواهی بیجای آنها را مورد نکوهش قرار میدهد و در این نوع کلام نوعی وزانت و اطمینان نهفته است با القاء این نکته که موضع تو صحیح است و اهمیتی به بهانه جوئی های آنان مده و تلویحا پیشگوئیِ موفقیت آنحضرت را در خویش دارد .
4 - کلید های تفسیری
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
المر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَالَّذِيَ أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ الْحَقُّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴿1﴾
درس: اي پيامبر در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارند وحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب: ای پیامبر!آنچه که نزد تو است بالاترین است.
2
اللّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لأَجَلٍ مُّسَمًّى يُدَبِّرُ الأَمْرَ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لَعَلَّكُم بِلِقَاء رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ ﴿2﴾ وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿3﴾ وَفِي الأَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِّنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقَى بِمَاء وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الأُكُلِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿4﴾
درس: اي پيامبر در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارند وحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب: ای پیامبر!به یاد مردم بیانداز که چنین خداوند دانا و توانائی دارند.
3
وَإِن تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَئِذَا كُنَّا تُرَابًا أَئِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ وَأُوْلَئِكَ الأَغْلاَلُ فِي أَعْنَاقِهِمْ وَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدونَ ﴿5﴾ وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَقَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِمُ الْمَثُلاَتُ وَإِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِّلنَّاسِ عَلَى ظُلْمِهِمْ وَإِنَّ رَبَّكَ لَشَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿6﴾ وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْلآ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ ﴿7﴾
درس: اي پيامبر در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارند وحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب: ای پیامبر!علیرغم استعجاب مردم به آنان موکدا یادآور شو که پس از این زندگی شان زندگی اخروی خواهند داشت که این رفتارهایشان در آن زندگی ارزیانی خواهد شد.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه های 2 تا 4 از لحاظ زیبائی متن و اقبال هنرمندان خوشنویس و کاشیکار که تابلوهای خوشنویسی و کاشیکاری هائی زیبا آفریدند جزء آیات برجسته است.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
ابتدای آیه 1 (المر) از حروف مقطعه است، و چنانکه میدانیم تا کنون رمز گشائی نشده، ولذا خارج از ذهنیات مخاطبان اولیه نیز بوده است.
آیه های 2 و 3 حاوی مطالبی است که در ایام نزول آنها نه تنها خارج از ذهنیات مخاطبان اولیه بلکه کل نوع بشر در آن روزها بوده و بیش از حدود 1000 سال طول کشید که دانشمندان اروپای پس از انقلاب علمی به آنها پی برد (مثلا بغیر عمدا ترونها و مدالارض و جعل فیها رواسی و زوجین اثنین)
آیه های مذکور هنوز هم حاوی مطالبی است که بالاتر از ذهنیات بشر قرن حاضر نیز هست، چه رسد بشر 1400 سال قبل (مانند ثم استوی علی العرش و سخر الشمس و القمر و کل یجری لاجل مسمی و یدبر الامر و یفصل الایات)
نیمه دوم آیه 5 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز .
نیمه تول آیه 6 از این لحاظ که اقوامِ درگذشته اشاره دارد، از آنجا که علم باستان شناسی هنوز در مراحل ابتدائی است، و جزئیاتی از زندگی آنان در دست نیست، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - يادآوري بعضي از آيات و نعمت های الهي
2 - نشان دادن گوشه اي از رفتارها و گفتارهاي کافرانه
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 1 تا 3 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است .
شرح مختصر
نتایج نامساوی در شرایط مساوی
خلاصه مطلب آیه 4 این است که در شرایطی که بنظر مساوی میآید نتایجی نامشابه میبینید، جای تعجب نیست زیرا اینها از جنس نشانههای الهی است.
هر قومی هدایتکنندهای دارد
آیه 7 یکی از آیات برجسته قرانی است و نوع مفسران از آن چنین فهمیده اند که پیامبران منحصر در آن کسانی نیستند که نامشان در قرآن آمده بلکه به ازاء هر جامعه انسانی، «هدایت کننده»ای وجود دارد خواه یک پیامبر باشد یا وصی او.
و به نظر آنان دلایل این موضوع زیاد است :
از جمله در سورههائی «مجوس» را در ردیف «اهل کتاب» ذکر کرده و بعبارت دیگر تلویحاً چنین گفته که دین مجوسیانِ اصلی، دین حق بوده و لذا آنها میباید پیامبری داشته باشند اما چنانکه میدانیم اسم آن پیامبر در قرآن نیامده است.
یعنی اینکه نبودن اسم یک پیامبر در قرآن بمعنی نبودن او نمیباشد.
دلیل دیگر اینکه در آیهای فرموده «رسولانی که قصهشان را بر تو گفتیم و رسولانی که قصهشان را بر تو نگفتیم» و از اینجا معلوم میشود که پیامبرانی هم بودهاند که اسامی آنها در قرآن نیامده است.
به نظر آنان ، در آیه فوق، این موضوع را کاملاً تعمیم داده و میفرماید اساساً هیچ جامعه بشری نیست که «هدایت کننده» نداشته باشد .
اما ، در آیه مذکور «هاد» از جنس «منذر» نیست ، زیرا با «و» بین آنها فاصله افتاده ، و اگر غیر از این بود (یعنی «هاد» از جنس «منذر» بود) معنی جمله مذکور چنین میشد که تو منذری و هر قومی هم منذری دارد که مفهوم اخیر با آیه 6 سوره یس (و آیات مشابه آن که کم هم نیست) معارض میبود ، بعلاوه اینکه با تاریخ اسلام هم جور در نمی آید .
لذا ، باید «هادی» آیه فوق را به عنوان «شخص فهمیده مورد اعتماد و مراجعه عموم» تلقی کنیم ، و البته در همه جوامع بشری چنین کسانی بوده اند ، مثلا لقمان در میان قومش و عبد المطلب در مکهء قبل از ظهور پیامبر (ص)
جمع بندی و تفسیر
بسم الله الرحمن الرحيم
المر. اين آيات آن کتاب است و آنچه که از جانب پروردگارت بسويت نازل شده حق است وليکن اکثر مردم ايمان نمي آورند (1) خداوندي که آسمانها را با ستون هائي که ديده نمي شوند بلند نمود آنگاه بر عرش مستقر شد و خورشيد و ماه را رام کرد که همگي تا سرآمدي معين حرکت دارند . امر را تدبير مي کند. آيات را تفصيل ميدهد . شايد به ملاقات پروردگارتان يقين آوريد (2) وهموست که زمين را کشيد و در آن لنگرهائي و نيز نهرهائي قرار داد و از همه گونه ميوه ها جفتي دوگانه (نر و ماده) در آن قرار داد . شب روز را مي پوشاند . البته در اين نشانه هائي است براي کساني که تفکر مي کنند (3) و در زمين قطعاتي پهلوي هم هستند و باغهائي از انگورها و کشت ها و خرماها ، که از يک ريشه (نژاد) اند يا از غير يک ريشه ، که با آب يکساني آبياري ميشوند و (با وجود اين) بعضي را از لحاظ خوردن بر بعضي ديگر برتري ميدهيم . البته در اين آياتي است براي قومي که به عقل درمي يابند (4)و اگر تعجب مي کني، در حقيقت قول آنها عجيب است که ميگويند آيا وقتي که خاک شديم آيا در آفرينشي جديد قرار خواهيم گرفت؟ آنها کساني هستند که به پروردگارشان کافر شدند و بند هائي به گردن دارند و ياران آن آتشند که در آن جاودانند.(5) و با عجله بدي را قبل از خوبي از تو ميخواهند در حاليکه قبل از آنان آن چيزهاي مثال زدني گذشته بود و پروردگارت نسبت به مردم در مورد ظلمشان آمرزشگر است و البته پروردگارت در پيگيري هم شديد است.(6) و کافران ميگويند چرا نشانه اي از جانب پروردگارش بر او نازل نشده؟ جز اين نيست که تو (فقط)هشدار دهنده اي و هر قومي هدايت کننده اي دارد.(7)
رعد2 آیات8تا17
اللّهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثَى وَمَا تَغِيضُ الأَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ وَكُلُّ شَيْءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ ﴿8﴾ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعَالِ ﴿9﴾ سَوَاء مِّنكُم مَّنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَمَن جَهَرَ بِهِ وَمَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّيْلِ وَسَارِبٌ بِالنَّهَارِ ﴿10﴾ لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ ﴿11﴾ هُوَ الَّذِي يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنْشِىءُ السَّحَابَ الثِّقَالَ ﴿12﴾ وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالْمَلاَئِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَن يَشَاء وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللّهِ وَهُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ ﴿13﴾ لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ لاَ يَسْتَجِيبُونَ لَهُم بِشَيْءٍ إِلاَّ كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاء لِيَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِهِ وَمَا دُعَاء الْكَافِرِينَ إِلاَّ فِي ضَلاَلٍ ﴿14﴾ وَلِلّهِ يَسْجُدُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلالُهُم بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ ﴿15﴾ قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُلِ اللّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُم مِّن دُونِهِ أَوْلِيَاء لاَ يَمْلِكُونَ لِأَنفُسِهِمْ نَفْعًا وَلاَ ضَرًّا قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُواْ لِلّهِ شُرَكَاء خَلَقُواْ كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ﴿16﴾ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَّابِيًا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاء حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِّثْلُهُ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاء وَأَمَّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الأَرْضِ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللّهُ الأَمْثَالَ ﴿17﴾
خداوند ميداند هر ماده اي به چه چيزي حامله است و رحم ها چه چيزي را کم و زياد مي کنند و همه چيز در نزد او به اندازه است (8) داناي پنهان و آشکار، و بزرگ و بلند مرتبه است (9) براي او فرقي نمي کند که کسي سخن را پنهان يا آشکار کند ، و کسي در شبِ پنهاني، و يا در روزِ آشكارا ، روان شود (10) هر کس به امر خدا تعقيب کنندگاني دارد ، که چه از جلو و چه از پشت سر ، حفظش ميکنند. البته خداوند اوضاع و احوال قومي را عوض نمي کند تا اينکه آنها آنچه را که در خودهاشان است تغيير دهند . و اگر خداوند براي قومي اراده سوئي کند برطرف کننده اي نخواهند داشت و برايشان غير از او ولي و سرپرستي نخواهد بود (11) هموست که برق را به شما مي نماياند که از آن ، هم خوف و هم در آن طمع داريد ، و ابرهاي بارور ايجاد مي کند (12) و رعد به حمدش او را تسبيح ميکند و ملائکه نيز ازبيم او چنان مي کنند و صاعقه ها را ميفرستد و هر کس را که خواهد دچارش مي کند، اما آنها درباره خداوند جدل مي کنند و همو سخت گير است (13) دعوت حق مخصوص اوست ، و کساني که غير او را ميخوانند اجابت نمي شوند. مانند کسي که دو دستش را بسوي آب باز کرده که به دهانش برساند ولي به آن نميرسد و دعاي کافران جز در گمراهئي نيست (14) و هر کس که در آسمانها و زمين است ، و سايه هايشان ، چه به دلخواه و چه نادلخواه، براي خداوند صبحها و شبها سجده مي کنند (15) ای پیامبر! بگو پروردگار آسمانها و زمين کيست؟ بگو خداوند است . بگو پس آيا کور و بينا يا تاريکيها و نور مساويند؟ يا اينکه براي خداوند شريکاني قرار داده اند که آفرينشي مانند آفرينش او دارند و آفرينش ها بر آنها مشتبه شده؟ بگو خداوند آفريدگار همه چيز است و همو تنهاي قهار است (16) از آسمان آبي فرو فرستاده و از هر جائي به اندازه اش سيلابي جريان مي يابد. آن سيل کفي حمل مي کند ، و بعضي چيزها که براي ساختن زيور آلات يا وسايلي در آتش ميگدازند نيز کفي مانند آن دارد، البته کف به کنار ميرود و چيزي که براي مردم مفيد است بجا ميماند. خداوند چنين مَثَل ميزند (17)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي پيامبر در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارندوحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب : يادآوري بعضي ديگر از آيات و صفات و نعمت های الهي.
2 – از اول تا اینجا
درپاراگراف 1 می فرماید : ای پیامبر ! این آیات ونعمت های الهی رابیادشان بیاور و به سوال های تکراری و دائما معجزه خواستن ولجاجت آنها اهمیتی مده
در این پاراگراف به گوشه های دیگری از آیات علم و قدرت و رحمت الهی توجه میدهد .
3 - سوالات
1- حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟(ذکرنعمت های الهی بــرای جلب توجه نفوس مستعد؟ یا نکوهش کفارکه شما به چنین کسی کافر میباشید؟یا....؟)
2-منظوراز «ماتزداد» (آیه8) چیست؟
3- چراخداوند دراینجا از ضمیر «من»(یعلم عنده له یدیه خلفـــه یغیر اراد دونه هو یریکم ینشئ حمده خیفته و..... ) استفـاده فرموده؟
4- چراخداوند ازمیان آنهمه صفات قابل ذکر برای معرفی خویش ، این صفات راترجیح داده ؟
5- اگر میخواستیم از تیتر «خواست خداوند قانونمند است» استفاده کنیم ، می باید زیرکدام کلمات را خط بکشیم؟
6-«کذلک یضرب الله الحق و الباطل»(آیه17) باکدام کلیدفهم قرآن مطابق است؟
در آیه 17 ضمن مثالی که زده ، تصدیق صدق دعوی آنحضرت را به گذشت زمان موکول کرده که دیدیم درست در آمد .
4 - کلید های تفسیری
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
اللّهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثَى وَمَا تَغِيضُ الأَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ وَكُلُّ شَيْءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ ﴿8﴾ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعَالِ ﴿9﴾ سَوَاء مِّنكُم مَّنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَمَن جَهَرَ بِهِ وَمَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّيْلِ وَسَارِبٌ بِالنَّهَارِ ﴿10﴾ لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ ﴿11﴾ هُوَ الَّذِي يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنْشِىءُ السَّحَابَ الثِّقَالَ ﴿12﴾ وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالْمَلاَئِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَن يَشَاء وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللّهِ وَهُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ ﴿13﴾ لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ لاَ يَسْتَجِيبُونَ لَهُم بِشَيْءٍ إِلاَّ كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاء لِيَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِهِ وَمَا دُعَاء الْكَافِرِينَ إِلاَّ فِي ضَلاَلٍ ﴿14﴾ وَلِلّهِ يَسْجُدُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلالُهُم بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ ﴿15﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارند وحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب: ای پیامبر! به این مردم یادآوری کن که چنین خداوندی دارند.
2
قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُلِ اللّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُم مِّن دُونِهِ أَوْلِيَاء لاَ يَمْلِكُونَ لِأَنفُسِهِمْ نَفْعًا وَلاَ ضَرًّا قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُواْ لِلّهِ شُرَكَاء خَلَقُواْ كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ﴿16﴾ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَّابِيًا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاء حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِّثْلُهُ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاء وَأَمَّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الأَرْضِ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللّهُ الأَمْثَالَ ﴿17﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارند وحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب: ای پیامبر! به این مردم یادآوری کن که چنین خداوندی دارند و این خداوند کجا و معبود های بی خاصیت آنها کجا.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
نیمه دوم آیه 11 از قسمتهای بسیار برجسته است، علاوه بر اقبال زیاد هنرمندان، مورد استناد زیاد مصلحان دینی و مصلحان اجتماعی از قبیل سید جمال الدین اسد آبادی و دکتر شریعتی و امثال آن بزرگواران بوده و هنوز ادامه دارد.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
معنیِ بهترِ نیمه اول آیه 8 بطور قطع اینک بدست آمده که با سونوگرافی، لااقل مدتها قبل از اینکه نوزاد پا به این جهان بگذارد، جنسیتش معلوم میشود، لذا، همان نیمه اول آیه مذکور بالاتر از ذهنیات مخاطبان اولیه بوده است، اما تعیین جنسیت نوزاد، تمام علمِ راجع به آن نوزاد نیست، لذا، علم کامل در باره نوزاد هنوز دور از دسترس ما است و لذا همان قسمت آیه مذکور بالاتر از ذهنیات ما میباشد و به طریق اولی بالاتر از ذهنیت مخاطبان اولیه نیز.
همچنین است موضوع انشاء سحاب الثقال (انتهای آیه 12)
همچنین است «ماتغیض الارحام و ماتزداد» در همان آیه که حتی امروز نیز بالاتر از ذهنیات ما است چه رسد به عرب 1400 سال قبل.
همچنین است مطلب آیه های 10 و 11.
نیمه اول آیه 11 از شئون الهی است و هنوز هم بالاتر از ذهنیات تمام ابناء بشر است چه رسد به عرب 1400 سال پیش.
نیمه دوم همان آیه بالاتر از ذهنیات عرب 1400 سال قبل بوده، اما امروزه بطور نصفه نیمه، و بطور بفهمی- نفهمی، و با پیشرفت علم جامعه شناسی، تا حدودی مفهوم شده است.
موضوع آیه 13 بکلی بالاتر از ذهنیات بشر امروز است.
همچنین است موضوع آیه 15.
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
يادآوري بعضي ديگر از آيات و صفات و نعمت های الهي.
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است .
شرح مختصر
علم خداوند
بحث «علم خدا» همیشه یکی از بحثهای اساسی بوده و باید بدانیم که در آن روزهائی که این آیات نازل میشد علم بشر به جائی نرسیده بود که بتواند ماهیت و سلامت و یا جنسیت جنین را تعیین کند.
یا اینکه در آن زمان دوربینهائی که در شبها هم کار میکنند و بوسیله آنها، آدمی میتواند در شبها نیز ببیند، اختراع نشده بود. اما امروز بشر به این مدارج رسیده است و ممکن است کسی بگوید چیزی که میتواند در حیطه علم بشری قرار گیرد چرا خداوند آنرا طوری بیان کرده که گوئی آنها در انحصار اوست.
همیشه باید بدانیم که علم بشر نیز علم خداست زیرا خود بشر و استعدادهای بشری و کل جهان، مخلوق خدا هستند و ساختههای بشری ساخته خداست و با این نگاه، شبهه فوق حل میشود.
به علاوه باید این نکته را نیز در نظر داشت که مطابق آیههای 26 و 27 سوره جن، و برخی آیات دیگر مانند آیات اول سوره علق و غیره، خداوند بعضی از علوم خویش را از راه تعلیم، بتدریج به بشر منتقل میفرماید اما بشر به بعضی علوم راهی ندارد. (مثلاً نحوه بوجود آمدن قیامت و زمان آن، مطابق آیات آخر سوره نازعات و آخر سوره اعراف و غیره)
اساساً قرآن کریم سبب ایجاد افکار و اندیشههائی شده که مسلمانان در پی علومی رفته و کشفیاتی کردهاند و اینکه خداوند کاری را یا علمی را به خویش نسبت دهد به این معنی نیست که بشر از انجام آن کار یا رسیدن به آن علم ممنوع یا عاجز باشد و بلکه در بسیاری از موارد، تشویق به انجام آن عمل و رسیدن به آن علم مورد نظر است زیرا بشر، چنانکه قبلاً در سورههای مختلف دیدهایم، خلیفه خداوند در روی زمین و مسجود ملائکه است یعنی جانشین خداوند در روی زمین و فرمانده عناصر و قوای حاکم بر امور جهان است و این مفهوم چنان موقعیتی برای بشر اثبات میکند که قابل تصور نیست و روزی میرسد که بشر امروز نسبت به بشر آن روز، مانند بشر هزاران سال پیش نسبت به بشر امروز باشد.
لذا اگر خداوند میداند که داخل رحمها چیست و بشر امروز هم بکمک سونوگرافی و غیره، آنرا میداند، باید دانست، علم بشر، به تعلیم خداست و این استعداد را خدا در او، و در جهان گذاشته که به علم خدا تا حدودی که استعدادش اجازه میدهد عالم شود.
اگر بخواهیم مثالی که موضوع را به ذهن نزدیک میکند بزنیم باید به کارکرد روبوتها اشاره کنیم.
همانطور که میدانیم روبوت ساخته دست بشر است و کارهائی هم میکند که قابل تحسین است.
آیا کارهای روبوت، علیرغم خواست بشر است یا در جهت خواست و اراده بشر است؟ همین رابطه را بین بشر و خداوند در نظر بگیرید با این تفاوت که آن نسبتی که بین روبوت و بشر برقرار است ، کوچکتر است از نسبتی که بین بشر و خداوند برقرار است زیرا آن روبوت و استعدادهای او نیز مخلوق خداوند است.
چند دریافت کوتاه مستقیم
آیه 11: مطلب ابتدای آیه همان مطلبی است که در سوره طارق آمده که فرموده «هیچکسی نیست مگر اینکه نگهبانی دارد» و در همانجا نیز شرح داده شده است. مطالبی که در این آیه آمده است ممکن است کسی را به این فکر بیاندازد که عمل آن «نگهبانان» ، «علیرغم» و «در مقابل» و «در مخالفت» با «امر خدا» است. اما واضح است که چنین نیست بلکه به این معنی است که خود این حفاظت «از» امر خداست یعنی امر خدا بر این تعلق گرفته که چنین حفاظتی صورت گیرد. و دلایل زیادی برای این موضوع میتوان آورد اما دلیل محکم ما «درب» است که از کل خود سوره و آیات این پاراگراف گرفته شده و ما بطور کلی در آن در مقام آشنائی با صفات الهی هستیم و معنیای که عرض شد با «درب» قرابت بیشتری دارد.
آیه 11: اینکه فرموده خداوند اوضاع و احوال مردمی را عوض نمیکند مگر اینکه ... به «جوامع» بشری مربوط است نه به افراد.
یعنی اینکه اگر مثلاً اهالی یک شهر تنبلی را کنار بگذارند و روحیه جستجو و کوشش را بر خویش حاکم نمایند، وضعشان از تهیدستی به ثروت و از ذلت به عزت متحول میشود . اما درباره هر فرد ممکن است صادق نباشد.
بعبارت دیگر جمله فوق بیان «یک قانون الهی حاکم بر جوامع بشری» است و نه حاکم بر افراد بشر.
زیرا بسیاری از افراد تنبل را میبینیم که ثروتمند هم هستند و برعکس بسیار افراد باهوش و کوشا را نیز میبینیم که فقیر میباشند.
آیه11: اینکه «اگر خداوند برای قومی اراده سوئی کند» ... با توجه به «خواست خداوند قانونمند است»کاملاً مفهوم است.
آیه 12: «هم خوف و هم طمع دارید» یعنی اینکه از برق خوف دارید و به باران طمع دارید.
آیه 13: حمد و تسبیح رعد نیز به همان معنیی است که قبلاً دیدهایم که در چندین جا فرموده که آنچه در آسمانها و زمین است خداوند را تسبیح میکند و تسبیحِ هر چیز همان رفتاریست که برای آن آفریده شده و لذا پر زدن پرندگان و آب فرو دادن و بیرون دادن ماهیان و جذب اجرام کوچک بطرف اجرام بزرگ، و هزاران مثال دیگر تسبیح آنهاست. رعد هم یکی از پدیدههای این جهانی و مخلوق است و آن صدایش نیز جزء آفرینش اوست و لذا همان تسبیح اوست.
آیه 14: به این معنی است که دعا دو نوع است. یکی آنکه موضوع دعا خداوند باشد که این دعا حق است و اگر موضوع دعا غیر از خداوند باشد، این دعا باطل و بیفایده و بیاثر و پوچ است مطابق همان مثالی که در آیه 14 آمده است.
در آن مثال، کسی که بسوی خدا دعا میکند مانند کسی است که دستش را بطرف آب دراز کرده، اما کسی که بسوی دیگری دعا میکند مانند کسی است که دست خود را بطرف سراب (بیوجود، پوچ، ...) دراز کرده است.
آیه 15: معنی سجده سایهها را نیز مطابق آنچه که در شرح موضوع رعد و برق عرض کردیم در نظر آورید.
حرکت سایه، نوع رفتاری است که از سایه بر میآید و آفرینش این جهان طوریست که اگر جائی نور و شیئی باشد، سایه هم هست.
«رفتار طبیعی سایه» نیز حرکت او به تناسب حرکت شیئی است. و مطابق آنچه عرض کردهایم تسبیح و سجده و عبادت او نیز همان حرکت اوست .
زیرا سایه برایِ آن حرکتِ تابعِ شیئی، آفریده شده و وقتیکه مقصود از آفرینش خویش را انجام میدهد دارد از خالق خود اطاعت میکند و «اطاعت» هم همان چیزیست که در بسیاری از آیات با «عبادت» هم معنی است.
لذا به این معنی، حرکت سایه عبادت اوست یعنی حمد و تسبیح و سجده اوست.
آیه 17: به این معنی است که پدیدههای جهان را به آنچه در بوته ریختهگری اتفاق میافتد مثال میزند.
بوته ریختهگری یک محیط کوچک است که میتوانیم جریانات داخل آن را ببینیم. میبینیم که در اثر حرارت، فلزات داخل بوته ذوب میشوند و ناخالصیها، مانند کف روی سطح مذاب قرار میگیرند که بعداً ریختهگر آنها را کنار میزند و مذاب را در قالبها میریزد و غیره و غیره.
در حقیقت منظور از همه این کارها آن مذاب است که در قالبها ریخته میشود و کفِ روی سطح مذاب گرچه وجود دارد اما منظور و هدف آن عملیات نیست و بیاهمیت است و کنار زده میشود.
دراشل وسیعتر بدون اینکه دست بشر دخالت داشته باشد، در سیلابها همین موضوع دیده میشود.
حرکت و جوشش و سر و صدای سهمگین و حرکت ترسناک و کف و خار و خاشاک و اشیاء و چهها و چهها، و بالاخره سکوت و سکون.
اما آنچه از سیل بجا میماند رسوبات مفیدی است که بدرد غنای کشاورزی میخورد. (البته قبلاً و معاصر نزول این آیات که موضوع قطع جنگلها و تقلب و کلاهبرداری و فروش مسیلها برای خانهسازی نبود، در اغلب موارد سیل چیز مفیدی بود اما امروز بعلل فوق، سیل یک بلای مهلک است).
دراشل دیگر که جوامع انسانی باشد این مثال اینطور قابل طرح است که کافرانی هستند و مؤمنانی.
گاهی کافران غالب و مسلطند و رفتارهای مغرورانهای دارند که به حرکات تهاجمی و سیلآسائی میانجامد.
اما در نهایت، آنچه که در تاریخ بشر میماند، دین و دیانت و پیشرفت احکام الهی و روشنتر شدن چهره حق و تعالیم پیامبران است.
زیرا آن حرکات ظاهری و موفقیتهای کافرانه مانند آن کف است که به کناری میرود و ریشهای ندارد.
جمع بندی و تفسیر
خداوند ميداند هر ماده اي به چه چيزي حامله است و رحم ها چه چيزي را کم و زياد مي کنند و همه چيز در نزد او به اندازه است (8) داناي پنهان و آشکار، و بزرگ و بلند مرتبه است (9) براي او فرقي نمي کند که کسي سخن را پنهان يا آشکار کند ، و کسي در شبِ پنهاني، و يا در روزِ آشكارا ، روان شود (10) (هر کس) به امر خدا تعقيب کنندگاني دارد ، چه از جلو و چه از پشت سر ، که حفظش ميکنند. البته خداوند اوضاع و احوال قومي را عوض نمي کند تا اينکه آنها آنچه را که در خودهاشان است تغيير دهند . و اگر خداوند براي قومي اراده سوئي کند برطرف کننده اي نخواهند داشت و برايشان غير از او ولي و سرپرستي نخواهد بود (11) هموست که برق را به شما مي نماياند که از آن ، هم خوف و هم در آن طمع داريد ، و ابرهاي بارور ايجاد مي کند (12) و رعد به حمدش او را تسبيح ميکند و ملائکه نيز ازبيم او (چنان مي کنند) و صاعقه ها را ميفرستد و هر کس را که خواهد دچارش مي کند ، اما آنها درباره خداوند جَدل مي کنند و همو سخت گير است (13) دعوت حق مخصوص اوست ، و کساني که غير او را ميخوانند اجابت نمي شوند. مانند کسي که دو دستش را بسوي آب باز کرده که به دهانش برساند ولي به آن نميرسد و دعاي کافران جز در گمراهئي نيست (14) و هر کس که در آسمانها و زمين است ، و سايه هايشان ، چه به دلخواه و چه نادلخواه ، براي خداوند صبحها و شبها سجده مي کنند (15) بگو پروردگار آسمانها و زمين کيست؟ بگو خداوند است . بگو پس آيا کور و بينا يا تاريکيها و نور مساويند؟ يا اينکه براي خداوند شريکاني قرار داده اند که آفرينشي مانند آفرينش او (خداوند) دارند و آفرينش ها بر آنها مشتبه شده؟ بگو خداوند آفريدگار همه چيز است و همو تنهاي قهار است (16) از آسمان آبي فرو فرستاده و از هر جائي به اندازه اش سيلابي جريان مي يابد. آن سيل کفي حمل مي کند ، و بعضي چيزها {که براي ساختن زيور آلات يا وسايلي در آتش ميگدازند نيز کفي مانند آن دارد} البته کف به کنار ميرود و چيزي که براي مردم مفيد است بجا ميماند. خداوند چنين مَثَل ميزند (17)
رعد3 آیات18تا26
لِلَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِرَبِّهِمُ الْحُسْنَى وَالَّذِينَ لَمْ يَسْتَجِيبُواْ لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُم مَّا فِي الأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْاْ بِهِ أُوْلَئِكَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسَابِ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ ﴿18﴾ أَفَمَن يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ ﴿19﴾ الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَلاَ يِنقُضُونَ الْمِيثَاقَ ﴿20﴾ وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ ﴿21﴾ وَالَّذِينَ صَبَرُواْ ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلاَنِيَةً وَيَدْرَؤُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ ﴿22﴾ جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالمَلاَئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِم مِّن كُلِّ بَابٍ ﴿23﴾ سَلاَمٌ عَلَيْكُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ ﴿24﴾ وَالَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِن بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَآ أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الأَرْضِ أُوْلَئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ ﴿25﴾ اللّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاء وَيَقَدِرُ وَفَرِحُواْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فِي الآخِرَةِ إِلاَّ مَتَاعٌ ﴿26﴾
براي کسانی که دعوت پروردگارشان را اجابت کردند پاداش نيکوئي هست. و براي آنهائي که اجابت نکردند اگر آنچه در زمين هست و همانند آن نيز از آن آنها باشد که به عوض آن بدهند فايده اي ندارد و آنها حساب سختي خواهند داشت و جايگاهشان جهنم خواهد بود که بد بستري است (18) آيا کسي که ميداند که آنچه از جانب پروردگارت نازل شده حق است، مانند کسي است که کور است؟ جز اين نيست که خردمندان پند ميگيرند (19) همانها که به عهد خداوند وفا مي کنند و ميثاق را نمي شكنند (20) و همانها که چيزي را که خداوند به وصلش فرمان داده وصل مي کنند و از پروردگارشان بيم دارند و از حساب بد ميترسند (21) و همانها که براي کسب رضايت خداوند صبر مي کنند و نماز بپا ميدارند و از آنچه روزيشان کرده ايم پنهاني و آشکارا انفاق نموده و زشتي را با نيکي دور مي کنند که خانه نهائي از آن آنهاست (22) باغهائي جاودان که آنان، و نيز هر کس شايسته اي از پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان، داخلش ميشوند و ملائکه نيز از هر دري برآنها در مي آيند (23) و ميگويند سلام بر شما بواسطه صبري که کرديد و خانه نهائي چه خوب است (24) اما کساني که عهد خدا را پس از محکم کردنش مي شکنند و آنچه را که خدا به وصلش فرمان داده قطع مي کنند و در زمين فساد مينمايند، دوري از رحمت خدا و خانه اي بد خواهند داشت (25) خداوند است که روزي را براي هر که بخواهد گشاده ميگرداند و يا تنگ ميگيرد و آنها به زندگي دنيا خوشحالند اما زندگي دنيا در مقابل آخرت جز برخورداريي اندک نيست (26)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي پيامبر در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارندوحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب : ای مردم! براه درست بیایید تا عاقبت شما اینطور باشد و آنطور نباشد.
2 – از اول تا اینجا
درپاراگراف 1 می فرماید : ای پیامبر ! این آیات ونعمت های الهی رابیادشان بیاور و به سوال های تکراری و دائما معجزه خواستن ولجاجت آنها اهمیتی مده
در پاراگراف 2 به گوشه های دیگری از آیات علم و قدرت و رحمت الهی توجه میدهد .
در این پاراگراف می فرماید : عاقبت اشخاص مطلوب و مقبول، نیکویی، و عاقبت اشخاص نامطلوب و نامقبول بسیار بد است .
3 – کلیدهای تفسیری
آیه 20 فرع بر دو کلمه آخر آیه 19 است و این واضح است.
چقدر آیه 21 و 22 و 23 و 24 فرع بر آیه 20 است و این هم واضح است.
آیه 26 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است. دلیلش هم اینکه اگر چشم خویش را بر آن ببندیم و انتهای آیه 25 را به ابتدای آیه 27 وصل کنیم خواهیم دید روال سخن صاف و یکدست و بیدستانداز خواهد شد.
4 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 23 و 24 و 25 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز چنین بوده است.
آیه 26 به نمونه هایی از علم وقدرت الهی اشاره کرده، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به مخاطبان اولیه.
5 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .
آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .
6 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
ای مردم! براه درست بیایید تا عاقبت شما اینطور باشد.
7 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
در این پاراگراف آیاتی وجود دارد که برخی از فقرات آنها در سوره های قبلی (قبل و بعد نسبت به این سوره و بر اساس جدول ترتیب نزول ما) آمده ، اما با تفاوت در لغت و الفاظ ، لذا اگر بگوئیم قبلا نیامده ، ناصحیح است ، و اگر بگوئیم آمده ، باز هم ناصحیح است ، از جمله این نوع آیات ، تمام این پاراگراف است!
جمع بندی و تفسیر
{براي آنها که دعوت پروردگارشان را اجابت کردند پاداش نيکوئي هست. و براي آنهائي که اجابت نکردند اگر آنچه در زمين است و همانند آن نيز از آن آنها باشد که به عوض آن بدهند (فايده اي ندارد) و آنها حساب سختي خواهند داشت و جايگاهشان جهنم خواهد بود که بد بستريست}(18) آيا کسي که ميداند که آنچه از جانب پروردگارت نازل شده حق است، مانند کسيست که کور است؟ جز اين نيست که خردمندان پند ميگيرند (19) {همانها که به عهد خداوند وفا مي کنند و ميثاق را نمي شكنند.(20) و همانها که چيزي را که خداوند به وصلش فرمان داده وصل مي کنند و از پروردگارشان بيم دارند و از حساب بد ميترسند.(21) و همانها که براي کسب رضايت خداوند صبر مي کنند و نماز بپا ميدارند و از آنچه روزيشان کرده ايم پنهاني و آشکارا انفاق نموده و زشتي را با نيکي دور مي کنند که خانه نهائي از آن آنهاست.(22) باغهائي جاودان که آنان، و نيز هر کس شايسته اي از پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان، داخلش ميشوند و ملائکه نيز از هر دري برآنها در مي آيند.(23) (و ميگويند) سلام بر شما بواسطه صبري که کرديد و خانه نهائي چه خوب است}(24) اما کساني که عهد خدا را پس از محکم کردنش مي شکنند و آنچه را که خدا به وصلش فرمان داده قطع مي کنند و در زمين فساد مينمايند، دوري از رحمت خدا و خانه اي بد خواهند داشت (25) {خداوند است که روزي را براي هر که بخواهد گشاده ميگرداند و يا تنگ ميگيرد و (آنها) به زندگي دنيا خوشحالند اما زندگي دنيا در مقابل آخرت جز برخورداريي (اندک) نيست}(26)
رعد4 آیات27تا43
وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ يُضِلُّ مَن يَشَاء وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ ﴿27﴾ الَّذِينَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ﴿28﴾ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ ﴿29﴾ كَذَلِكَ أَرْسَلْنَاكَ فِي أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهَا أُمَمٌ لِّتَتْلُوَ عَلَيْهِمُ الَّذِيَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَهُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمَنِ قُلْ هُوَ رَبِّي لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ مَتَابِ ﴿30﴾ وَلَوْ أَنَّ قُرْآنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الأَرْضُ أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَى بَل لِّلّهِ الأَمْرُ جَمِيعًا أَفَلَمْ يَيْأَسِ الَّذِينَ آمَنُواْ أَن لَّوْ يَشَاء اللّهُ لَهَدَى النَّاسَ جَمِيعًا وَلاَ يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُواْ تُصِيبُهُم بِمَا صَنَعُواْ قَارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِيبًا مِّن دَارِهِمْ حَتَّى يَأْتِيَ وَعْدُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ ﴿31﴾ وَلَقَدِ اسْتُهْزِىءَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَأَمْلَيْتُ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ ﴿32﴾ أَفَمَنْ هُوَ قَآئِمٌ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَجَعَلُواْ لِلّهِ شُرَكَاء قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِمَا لاَ يَعْلَمُ فِي الأَرْضِ أَم بِظَاهِرٍ مِّنَ الْقَوْلِ بَلْ زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ مَكْرُهُمْ وَصُدُّواْ عَنِ السَّبِيلِ وَمَن يُضْلِلِ اللّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ ﴿33﴾ لَّهُمْ عَذَابٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الآخِرَةِ أَشَقُّ وَمَا لَهُم مِّنَ اللّهِ مِن وَاقٍ ﴿34﴾ مَّثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ أُكُلُهَا دَآئِمٌ وِظِلُّهَا تِلْكَ عُقْبَى الَّذِينَ اتَّقَواْ وَّعُقْبَى الْكَافِرِينَ النَّارُ ﴿35﴾ وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَفْرَحُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمِنَ الأَحْزَابِ مَن يُنكِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ وَلا أُشْرِكَ بِهِ إِلَيْهِ أَدْعُو وَإِلَيْهِ مَآبِ ﴿36﴾ وَكَذَلِكَ أَنزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم بَعْدَ مَا جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ وَاقٍ ﴿37﴾ وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ ﴿38﴾ يَمْحُو اللّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ ﴿39﴾ وَإِن مَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلاَغُ وَعَلَيْنَا الْحِسَابُ ﴿40﴾ أَوَلَمْ يَرَوْاْ أَنَّا نَأْتِي الأَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا وَاللّهُ يَحْكُمُ لاَ مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَهُوَ سَرِيعُ الْحِسَابِ ﴿41﴾ وَقَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلِلّهِ الْمَكْرُ جَمِيعًا يَعْلَمُ مَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ وَسَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ ﴿42﴾ وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفَى بِاللّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ ﴿43﴾
ای پیامبر! کافران ميگويند چرا معجزه اي ازنزد پروردگارش بر او نازل نشده. بگو خداوند است که هر که را خواهد گمراه ميکند و کسي را که بسويش باز آيد هدايت مي کند (27) همانها که ايمان آورده و دلهايشان به ياد خدا آرام ميگيرد . بدانيد که دلها با ياد خدا آرامش مي يابد (28) همانها که ايمان آورده و عمل شايسته انجام دادند كه خوشا بحالشان و عاقبت خوشي که دارند (29) چنين است که تو را به ميان امتي فرستاديم که قبل از آنها امت هاي بسياري گذشتند ، تا بر آنها آنچه را که بر تو وحي کرده ايم بخواني ، در حاليکه آنها به خداوند رحمان کفر ميورزند . بگو همو پروردگار من است که خدائي جز او نيست. بر او توکل کرده ام و بازگشتم بسوي اوست (30) و اگر هم آن معجزه قرآني بود که بواسطه آن کوهها جابجا يا زمين تکه تکه ميشد يا مردگان به سخن در مي آمدند باز هم ايمان نمي آوردند بلکه آن امر تماما با خداست . آيا مومنان از ايمان آوردن آنان مايوس نشدند؟ در حاليکه اگر خداوند ميخواست همگي مردم را هدايت ميکرد . و براي کافران همواره چنين است که بسبب اعمالشان کوبنده اي به آنان اصابت مي کند يا نزديک شهرهايشان فرود مي آيد . تا اينکه وعده خداوند فرا رسد که خداوند خلافِ وعده نمي کند (31) و البته رسولانِ قبل از تو نيز مسخره شدند ولي به کافران مهلت دادم ، آنگاه آنها را بگرفتم و پيگيريم چگونه سخت بود؟ (32) آیا خداوندی که بر هر کسي مراقب است ، با خدائی که اینان به خدائی برگرفته اند که يکيست؟ اینان براي خداوند شريکاني قرار داده اند ، بگو مشخصات آنها را بیان کنید! يا اينکه به او از چيزي که در زمين نمي شناسد خبر ميدهيد؟ يا اينکه همينطور ظاهري يک چيزي ميگوئيد؟ نه! بلکه نيرنگ کافران برايشان آرايش يافته و به همين علت از راه بدر شدند . و کسي را که خداوند گمراهش کند هدايت کننده اي نخواهد داشت (33) آنها در زندگي دنيا عذابي خواهند داشت و البته عذاب آخرت برنده تر است و کسي در مقابل خداوند سپري ندارد (34) مثال بهشتي که به اهل تقوا وعده داده شده چنان است که نهرها در کف آن جاريست. خوردني ها و سايبانهايش دائمي است اين عاقبت کساني است که تقوا در پيش گرفتند و عاقبت کافران آتش است (35) و اهل کتاب به سبب آنچه بر تو نازل شده شادماني مي کنند، و بعضي از گروه ها بعضي ديگر را انکار مي کنند. بگو من مامورم که خداوند را عبادت کنم و با او شريک نگيرم. بسوي او دعوت مي کنم و بازگشتم بسوي اوست (36) و بدين گونه آن قرآن را فرو فرستاديم ، که حکمي به زبان روشن است. و ای پیامبر! اگر اميال آنها را پس از اينکه آن علم بسويت آمده پيروي کني در مقابل خداوند هيچ سرپرست و نگهداري نخواهي داشت (37) و البته قبل از تو نيز فرستادگاني فرستاديم و برايشان همسراني و فرزنداني قرار داديم و هيچ رسولي را نميرسد که جز به اذن خدا معجزه اي بياورد . براي هر سرآمدي نوشته اي هست (38) خداوند هر چه را خواهد محو ميکند وهر چه را خواهد تثبيت مي کند و مادرِ کتابها نزد اوست (39) و اگر قسمتي از آنچه را که به آنان وعده ميدهيم به تو بنمايانيم ، يا تو را به وفات برسانيم چه فرقي ميکند؟ جز اين نيست که رساندن آشکار بر عهده توست و حساب برعهده ماست (40) آيا نمي بينند که ما به زمين مي پردازيم و از اطرافش ميکاهيم؟ خداوند حکم ميکند، و هيچکس پيگير حکم او نيست، و همو در حسابرسي تند است (41) و البته پيشينيان آنها حيله اي زدند. و البته همه تدبير ها مال خداست . خداوند هر چيزي را که هر کس کسب ميکند ميداند و کافران نيز بزودي خواهند دانست سراي نهائي از آن كيست (42) و کافران ميگويند تو فرستاده خدا نيستي. بگو خداوند براي گواهي بين من و شما کافيست ، و همچنين کساني که علم کتاب های آسمانی نزد آنهاست (43)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اي پيامبر در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارندوحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب: ای پیامبر! بگو معجزات مستقلاً سبب ایمان نمیشوند بلکه باید لیاقتی وجود داشته باشد تا ایمان بیاید و اينک که با چنين کافراني روبرو هستي به کار رسالتت بچسب و نتيجه را به ما واگذار .
2 – از اول تا اینجا
درپاراگراف 1 می فرماید : ای پیامبر ! این آیات ونعمت های الهی رابیادشان بیاور و به سوال های تکراری و دائما معجزه خواستن ولجاجت آنها اهمیتی مده
در پاراگراف 2 به گوشه های دیگری از آیات علم و قدرت و رحمت الهی توجه میدهد .
در پاراگراف 3 می فرماید : عاقبت اشخاص مطلوب و مقبول، نیکویی، و عاقبت اشخاص نامطلوب و نامقبول بسیار بد است .
در این پاراگراف می فرماید : رفتارهای کافرانه به عذاب اخروی و رفتارهای صحیح به نعمت اخروی میرساند و ای پیامبر! به کافران بگو اینقدر تقاضای معجزه نکنید و همین قرآن معجزه است و نیز اینکه به زودی شکست خواهند خورد ونیز خودت با جدیت کامل رسالتت را پیگیر باش
3 - سوالات
1-درثلث اول آیه 31 ، موضوع کدام کلید فهم قرآن اتفاق افتاده؟
2-پس از نه کلمه اول آیه33 ، موضوع کدام کلید فهم قرآن اتفاق افتاده؟
3- ازمطالب این پاراگراف چه«حدسیاتی ازاوضاع واحوال آن روزها» میتوان زد؟
4-جمله حاوی نکته طنز آمیزی که فوقا اشاره شد ، باکدام کلید فهم قرآن مطابــق میباشد؟
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 28 فهمیده میشود که ایمانی که مومنان در آن روزها از آن برخوردار بودند عاملی قوی برای ثبات و حفظ آنها در اردوگاه ایمان علیرغم آن شرایط ناگواری بود که آنها را احاطه کرده بود .
از آیه 41 فهمیده میشود در زمان نزول این آیات بطور محسوسی از نفوذ کلام فعالان کفر کم و بر نفوذ کلام آنحضرت افزوده شده بود .
5 – کلیدهای تفسیری
اصلی-فرعی:
دو آیه 27 و 28 فرع بر انتهای آیه 27 است واین واضح است.
آیه 31 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است.
آیه 33 نیز همینطور.
آیه 39 فرع بر انتهای آیه 38 است.
در آیه 33 آنجا که میفرماید «یا اینکه به او از چیزی در زمین خبر میدهید که خودش نمیداند» نوعی محاجه طنزآمیز با افکار مشرکانه است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ يُضِلُّ مَن يَشَاء وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ ﴿27﴾ الَّذِينَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ﴿28﴾ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ ﴿29﴾ كَذَلِكَ أَرْسَلْنَاكَ فِي أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهَا أُمَمٌ لِّتَتْلُوَ عَلَيْهِمُ الَّذِيَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَهُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمَنِ قُلْ هُوَ رَبِّي لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ مَتَابِ ﴿30﴾
درس: اي پيامبر در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارندوحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب: ای پیامبر! به بهانه های کافران چندان اهمیت مده و به همین اکتفا کن که بگوئی من مامور به ابلاغ میباشم.
2
وَلَوْ أَنَّ قُرْآنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الأَرْضُ أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَى بَل لِّلّهِ الأَمْرُ جَمِيعًا أَفَلَمْ يَيْأَسِ الَّذِينَ آمَنُواْ أَن لَّوْ يَشَاء اللّهُ لَهَدَى النَّاسَ جَمِيعًا وَلاَ يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُواْ تُصِيبُهُم بِمَا صَنَعُواْ قَارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِيبًا مِّن دَارِهِمْ حَتَّى يَأْتِيَ وَعْدُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ ﴿31﴾ وَلَقَدِ اسْتُهْزِىءَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَأَمْلَيْتُ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ ﴿32﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارندوحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب: ای پیامبر! هر معجزه ای هم که بیاوری این کفار را به ایمان نمی آورد، مهلتی به اینان میدهم و به وقتش رفتارِ درخورِ خویش را خواهند دید.
3
أَفَمَنْ هُوَ قَآئِمٌ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَجَعَلُواْ لِلّهِ شُرَكَاء قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِمَا لاَ يَعْلَمُ فِي الأَرْضِ أَم بِظَاهِرٍ مِّنَ الْقَوْلِ بَلْ زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ مَكْرُهُمْ وَصُدُّواْ عَنِ السَّبِيلِ وَمَن يُضْلِلِ اللّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ ﴿33﴾ لَّهُمْ عَذَابٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الآخِرَةِ أَشَقُّ وَمَا لَهُم مِّنَ اللّهِ مِن وَاقٍ ﴿34﴾ مَّثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ أُكُلُهَا دَآئِمٌ وِظِلُّهَا تِلْكَ عُقْبَى الَّذِينَ اتَّقَواْ وَّعُقْبَى الْكَافِرِينَ النَّارُ ﴿35﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارند وحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب: ای پیامبر! هر معجزه ای هم که بیاوری این کفار را به ایمان نمی آوَرَد، مهلتی به اینان میدهم و به وقتش رفتارِ درخورِ خویش را خواهند دید.
4
وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَفْرَحُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمِنَ الأَحْزَابِ مَن يُنكِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ وَلا أُشْرِكَ بِهِ إِلَيْهِ أَدْعُو وَإِلَيْهِ مَآبِ ﴿36﴾ وَكَذَلِكَ أَنزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم بَعْدَ مَا جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ وَاقٍ ﴿37﴾ وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ ﴿38﴾ يَمْحُو اللّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ ﴿39﴾ وَإِن مَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلاَغُ وَعَلَيْنَا الْحِسَابُ ﴿40﴾ أَوَلَمْ يَرَوْاْ أَنَّا نَأْتِي الأَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا وَاللّهُ يَحْكُمُ لاَ مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَهُوَ سَرِيعُ الْحِسَابِ ﴿41﴾ وَقَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلِلّهِ الْمَكْرُ جَمِيعًا يَعْلَمُ مَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ وَسَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ ﴿42﴾ وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفَى بِاللّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ ﴿43﴾
درس: اي پيامبر! در مقابل اين کافران که به چنين خداوندي کافرند و چنين اعمال و صفات زشتي دارند وحيي راکه به تو مي شود محکم بگير و رسالتت را پيگيري کن.
درب: ای پیامبر! قدردان وحیی که بسویت میشود باش، نگران کارشکنی کفار مباش و در برابر آن پیشرفت نتایج رسالتت را ببین، و برای این کفار لازم نیست خیلی مایه بگذاری.
6 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه های 28 و 29 از آیه های بسیار مشهور قرآن میباشند و علاقه هنرمندان و استناد اهل قلم و اهل منبر را به خود جلب کرده اند.
آیه 39 از آنجا که دارای بارِ اعتقادیِ بالائی است، و جهان بینی خاصی را نمایندگی میکند، دارای برجستگی خاصی است.
7 - آیات مشکل
آیه 43 از این لحاظ که مفسران در تفسیرش سخنان مختلف و متفاوت و بعضا متضادی گفته اند در زمره آیات مشکل قرآنی است و این قلم تحت تیتر «ارزیاب چه کسی است؟» نظر خویش را در باره آن گفته، و در اینجا بحثی در این باب نمیکند.
همچنین است آیه 39.
همچنین است آیه 41.
8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 30 از این لحاظ که به اقوامِ درگذشته اشاره دارد، از آنجا که علم باستان شناسی هنوز در مراحل ابتدائی است، و جزئیاتی از زندگی آنان در دست نیست، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.
همچنین است آیه 38.
از طرف دیگر به وحی اشاره دارد که از شئون الهی است و از ذهنیات ما بالاتر است و خواهد بود.
آیه های 34 و 35 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز .
همچنین است آیه 42.
9 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 27 نیز کلامی آورده که شبیه چیزی است که در مورد آیه های 6 و 7 گفتیم.
در آیه 31 که میگوید خداوند وعده اش را به تحقق میرساند ، وعده های سابق خویش را مورد تاکید قرار میدهد و این نیز وعده تحقق یافته دیگری است به آن حضرت که تو را موفق میکنیم .
در آیه 37 آنحضرت را از اینکه کوچکترین نرمشی (در مطالب اعتقادی) در مقابل آنان نشان دهد برحذر میدارد و در این نیز وعده ای دال بر موفقیت آنحضرت در آینده است .
در آیه 43 به تحدی می پردازد که اگر در تعالیم این پیامبر شک دارید غیر از خداوند به «کتابِ آسمانی شناس»ها مراجعه کنید، و در این نوع محاجّه تایید آنحضرت و وعده تلویحی دال بر موفقیت آنحضرت نهفته است.
10 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
11 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - ای پیامبر! بگو معجزات مستقلاً سبب ایمان نمیشوند بلکه باید لیاقتی وجود داشته باشد تا ایمان بیاید
2 - اينک که با چنين کافراني روبرو هستي به کار رسالتت بچسب و نتيجه را به ما واگذار .
12 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه 27 و 20 و 30 و 32 و 35 و 37 و 42 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
موقعیت خداوند در این جهان
موضوع آیه 39 یکی از آن مواردی است که بحث سنگین و نفسگیری را در متفکران و اندیشمندان و صاحبان آراء و عقاید در طول این 15 قرن ایجاد کرده و یکی از برجستهترین آیات در مقوله خداشناسی است.
البته این نگارنده بعنوان اینکه زمینهای به خواننده گرامی بدهد ناچار است این مقدمه را عرض کند که:
به عقیده یهودیان موقعیت خداوند در مقابل جهان و مخلوقات اینطور ترسیم شده که خداوند این جهان را ساخت و پرداخت و کلید استارت را زد و خودش کنار نشست و این جهان از اول استارت اولیه تا آخرین لحظه وجود بصورت خودکار و اتوماتیک و از روی برنامهای از پیش نوشته حرکت میکند و خداوند در حرکت و وجود آن نقشی ندارد. و «یدالله مغلوله» (دست خدا بسته است) که از قول یهودیان نقل شده دلیل این نوع تفکرات در میان یهودیان نسبت به رابطه خداوند و جهان است.
کفار و مشرکان نیز که به خدایان متعدد معتقد بودند آنها نیز جهان را محل تاخت و تاز و دخل و تصرف دائم انواع و اقسام خدایان میدانستند که وضعی بسیار متلاطم و غیرقابل پیشبینی و پراضطراب و بیثبات برای هر امری از امور زندگی و جهان بــه ذهن میآوَرَد و در چنین محل مضطرب پرخطری آدمی برای اینکه یک زندگی حداقلی داشته باشد باید خود را با آنهمه خدا هماهنگ کند تا از آنها در امان و از خیر انها با نصیب باشد.
اما اسلام که خدای واحد را تبلیغ و تعلیم میکند چه تصویری ارائه میدهد؟
آنچه که تاکنون از سورههای قبلی دیدهایم، اولاً هر نوع شرکی نفی و تنها یک مؤثر تبلیغ میشود که آنهم خداست و اگر کسی میخواهد خود را هماهنگ کند تنها کافیست با یک جاو یک مرکز و یک محل و یک شخص هماهنگ شود که آنهم خداست و اگر چنین کند دلش آرام میگیرد و اوست که هیچ خیر و شری جز به اذن او وقوع نمییابد و آخرتی هم هست که برای هماهنگها تماماً خیر است و هیچ شری ندارد.
اما رابطه این «یک شخص مؤثر واقعی» با این جهان چه نوع رابطهای است؟
این آیه میگوید موقعیت خداوند در جهان مطابق الگوی یهودیان نیست.
یعنی اینطور نیست که خداوند یک جهان اتوماتیکی آفریده و آن را استارت کرده و خودش دیگر در آن دخل و تصرفی نداشته باشد. بلکه در آن دخل و تصرف دائمی دارد. و چنانکه تاکنون دیدهایم دائماً هم همه چیزهائی را که ما آنها را عادی و طبیعی میدانیم (مثلاً باران و روئیدن و روئیدنیها در بهار و غیره و غیره) و بلکه امور دیگر مانند هدایت و گمراهی و عذاب و انتقام و هلاکت اقوام و سعادت مردمان را بخویش نسبت میدهد و بخصوص در آیاتی مانند «یُبدء و یُعید» (بوجود میآورد و اعاده میکند) آفرینش را امری دائمی معرفی میکند که با آن الگو بسیار تفاوت دارد.
در الگوئی که در این آیه میبینیم و با توجه به آیات و سورههای قبلی، خداوند آفرینندهای است که مجموعهای را آفریده و برای آن غایت و هدفی دارد که آن مجموعه را بطرف آن هدف میراند و در این مسیرِ «راندن»، دائماً تغییراتی و اصلاحاتی را که لازم است در امور آن (و حتی در وجود آن) اعمال شود اعمال میکند.
«محو و اثبات»ی که در آیه 39 آمده، همان اصلاحات و تغییرات لازمه است که در الگوی فوق مشاهده شد.
البته این موضوع یکی از موضوعات فکری و اعتقاداتی و فلسفی سنگین است، اما این معجزه قرآن است که چنین مطلب سنگینی را به این سادگی مطرح کرده است .
«ارزیاب» چه کسی است؟
آیه 43 نیز یکی از آیات مشکل قرآنی و مورد مناقشه شدید مفسران ارجمند است.
اما «درس» و «درب» بما کمک میکند که آنرا به سهولت درک کنیم.
مطابق «درس» و «درب»، به پیامبر(ص) دلداری میدهد که اینهمه ناراحت نباش که تکذیبت میکنند و همان موضع سوره کافرون را بگیر و بگو اگر شما مرا پیغمبر نمیدانید من اهمیتی به نظر شما نمیدهم. زیرا من خود را فرستاده کسی میدانم که همو همه چیز من است و من به نظر او اهمیت میهم و گواهی او و گواهی کسی که علم کتاب را دارد برای من کافیست.
چیزی که مشکل ایجاد کرده قسمت اخیر آیه است که گواهی «کسی که علم آن کتاب را دارد» را نیز «هم عرض» گواهی خداوند آورده است.
بعضی از مفسران فرمودهاند معنی قسمت اخیر این است که ای کافران شما به اهل کتاب مراجعه کنید و گواهی آنها را بخواهید که آیا پیامبر بودن مرا تصدیق میکنند یا نه ! و بعضی هم فرموده اند «کسی که علم کتاب نزد او هست» امیرالمؤمنین است یعنی گواهی خدا و گواهی امیرالمؤمنین برای من کافیست.
ما هم با توجه به «درس» و «درب» که از خود سوره استخراج شده است عرض میکنیم قسمت اول که میگوید «گواهی خدا برایم بس است» [[هم موضع]] با سوره کافرون است و آیات مشابه با آن نیز بسیار زیاد است ، و قسمت دوم هم که میگوید «و کسی که علم آن کتاب نزد اوست» ، [[ هم موضع]] با آیاتی است که مبارزطلبی میکند (که اگر در اصالت این قرآن شکی دارید مانند آن را بیاورید. مانند آیاتی که در سورههای اسراء، هود، یونس و بقره ذکر شده است). گیریم که کسی یا کسانی پیدا شدند و سورهای آوردند و ادعا هم کردند که این سوره مانند سورههای قرآن است ، چه کسی باید صحت و سقم ادعای آنها را ارزیابی کند؟
اگر پیغمبر بگوید خدا گواهی میدهد که این سورۀ ادعائی «هم ارز» سورههای قرآن نیست کافیست؟
واضح است که داور باید از بیرون متخاصمین باشد. طبیعی است که عدهای آدم سخنشناس باید ارزیابی کنند و ادعای مدعی را بپذیرند یا نپذیرند.
با توجه به «درس» و «درب» و سورههائی مانند کافرون و آیههائی مانند آیات «تحدی» در سورههائی مانند هود و یونس و بقره و غیره، «کسی که نزد او علم آن کتاب هست» را میتوان به مجموعهای از مردمِ صاحب فهمِ سخنشناس که قابلیت ارزیابی اصالت این رسالت و این قرآن را دارند (که در همه زمانها هم وجود دارند و در دسترس میباشند) تطبیق نمود.
نکته فنی در اینجا این است که کلمه «من» در جمله «و من عنده علمالکتاب» را به معنی «چه کسی» گرفتهاند در حالی که آن کلمه معنی «چه کسانی» را هم میدهد، و ما با توجه به درس و درب، معنی «چه کسانی» را ترجیح دادهایم.همچنین نکته فنیدیگر این است که الف ولام موجود درکلمه«الکتاب» را «الف لام عهد»گرفته انـد
درحالیکه به«الف لام جنس»بهتر می خورد ، وآن بزرگواران این دو ترجیح نامناسب را نداده اند مگر تحت تاثیر روایاتی که دراین باب وجود دارد و آن روایات را اصل گرفته اند ومعنی آنها را برآیه تحمیل کرده اند ونتیجه اش این شده که معنی نامعقول ونچسبی برای آیـــه کرده اند زیرا اگرکسی ازمیان کافران بگوید«ماخودت راقبول نداریم چه رسد یکی ازپیروانت را»جواب او چه خواهد بود؟ اما معنیی که ماعرض کرده ایم با توجه به درس و درب است که ازخود سوره به آن رسیده ایم ، نه چیزی که از خارج قرآن آورده باشیم.
چند دریافت مستقیم کوتاه
آیه 36: از آنجا که این سوره قبل از هجرت و نزدیکیهای آن نازل شده، و یهودیان در کتب خود چیزهائی میدیدند که مصادیق آنها بر وجود مقدس رسول اکرم(ص) و نهضت اسلام منطبق میشد خوشحال بودند و خود را چنان میدیدند که در پناه این دین و این پیامبر به عزت و سعادت برسند.
البته از همین آیه فهمیده میشود که در میان همان یهودیان هم دستهبندیهای مختلفی وجود داشت و آنها یکدست و یک دین نبودند و بعضی از گروههای آنان در مقام انکار بودند.
اما از ابتدای آیه فهمیده میشود روحیه امید و انتظار در میان یهودیان آن روز عربستان غلبه داشت.
آیه 37: فهمیده میشود یهودیان پیشنهاداتی به پیغمبر میکردند که چنین و چنان بگو تا ما کاملاً از تو پیروی کنیم و نهی شدید خداوند در مقابل این امر نیز تازگی ندارد.
از سوره کافرون و عبس و حاقه و اسراء گرفته تا بعدها دائماً چنین نهیهای شدیدی را دیدهایم.
منتها در اینجا کمی رقیقتر است زیرا شرایط تغییر یافته است و طرف مخالف، طمع کمتری دارد زیرا جبهه حق اینک از شرایطی که سورههای مذکور نازل میشدند بسیار قویتر است.
آیه 41: «هیچکس پیگیر حکم او نیست» به این معنی است که هیچکس در موقعیتی نیست که درحکم او تغییری بدهد.
جمع بندی و تفسیر
و کافران ميگويند چرا معجزه اي ازنزد پروردگارش بر او نازل نشده. بگو خداوند است که هر که را خواهد گمراه ميکند و کسي را که بسويش باز آيد هدايت مي کند (27) همانها که ايمان آورده و دلهايشان به ياد خدا آرام ميگيرد . بدانيد که دلها با ياد خدا آرامش مي يابد (28) همانها که ايمان آورده و عمل شايسته انجام دادند كه خوشا بحالشان و عاقبت خوشي که دارند (29) چنين است که تو را به ميان امتي فرستاديم که قبل از آنها امت هاي بسياري گذشتند ، تا بر آنها آنچه را که بر تو وحي کرده ايم بخواني ، در حاليکه آنها به خداوند رحمان کفر ميورزند . بگو همو پروردگار من است که خدائي جز او نيست. بر او توکل کرده ام و بازگشتم بسوي اوست (30) و اگر هم آن (معجزه) قرآني بود که بواسطه آن کوهها جابجا يا زمين تکه تکه ميشد يا مردگان به سخن در مي آمدند (باز هم ايمان نمي آوردند) بلکه آن امر تماما با خداست . آيا مومنان (از ايمان آوردن آنان) مايوس نشدند؟ (در حاليکه) اگر خداوند ميخواست همگي مردم را هدايت ميکرد . و براي کافران همواره چنين است که بسبب اعمالشان کوبنده اي به آنان اصابت مي کند يا نزديک شهرهايشان فرود مي آيد . تا اينکه وعده خداوند فرا رسد که خداوند خلاف وعده نمي کند (31) و البته رسولانِ قبل از تو نيز مسخره شدند ولي به کافران مهلت دادم ، آنگاه آنها را بگرفتم و پيگيريم چگونه (سخت) بود؟ (32) يا کسي که بر هر کسي مراقب است ، (با کسي که چنين نيست يکيست؟) و براي خداوند شريکاني قرار دادند ، بگو نام آنها را بگوئيد . يا اينکه به او ازچيزي که در زمين نمي شناسند خبر ميدهيد؟ يا اينکه همينطور ظاهري يک چيزي ميگوئيد؟ (نه) بلکه نيرنگ کافران برايشان آرايش يافته و (به همين علت) از راه بدر شدند . و کسي را که خداوند گمراهش کند هدايت کننده اي نخواهد داشت (33) آنها در زندگي دنيا عذابي خواهند داشت و البته عذاب آخرت برنده تر است و کسي در مقابل خداوند سپري ندارد (34) مثال بهشتي که به اهل تقوا وعده داده شده چنان است که نهرها در کف آن جاريست. خوردني ها و سايبانهايش دائمي است اين عاقبت کساني است که تقوا در پيش گرفتند و عاقبت کافران آتش است (35) و اهل کتاب به سبب آنچه بر تو نازل شده شادماني مي کنند، و بعضي از گروه ها بعضي ديگر را انکار مي کنند. بگو من مامورم که خداوند را عبادت کنم و با او شريک نگيرم. بسوي او دعوت مي کنم و بازگشتم بسوي اوست (36) و بدين گونه آنرا فرو فرستاديم ، حکمي به زبان روشن است. و اگر اميال آنها را پس از اينکه آن علم بسويت آمده پيروي کني در مقابل خداوند هيچ سرپرست و نگهداري نخواهي داشت (37) و البته قبل از تو نيز فرستادگاني فرستاديم و برايشان همسراني و فرزنداني قرار داديم و هيچ رسولي را نميرسد که جز به اذن خدا معجزه اي بياورد . براي هر سرآمدي نوشته اي هست (38) خداوند هر چه را خواهد محو ميکند وهر چه را خواهد تثبيت مي کند و مادرِ کتابها نزد اوست (39) و اگر قسمتي از آنچه را که به آنان وعده ميدهيم به تو بنمايانيم ، يا تو را به وفات برسانيم (چه فرقي ميکند؟) جز اين نيست که رساندن آشکار بر عهده توست و حساب برعهده ماست (40) آيا نمي بينند که ما به زمين مي پردازيم و از اطرافش ميکاهيم؟ خداوند حکم ميکند،و هيچکس پيگير حکم او نيست، و همو در حسابرسي تند است (41) و البته پيشينيان آنها حيله اي زدند. و البته همه تدبير ها مال خداست . هر چيزي را که هر کس کسب ميکند ميداند و کافران نيز بزودي خواهند دانست سراي نهائي از آن كيست (42) و کافران ميگويند تو فرستاده نيستي. بگو خداوند براي گواهي بين من و شما کافيست ، و همچنين کساني که علم کتاب (های آسمانی) نزد آنهاست (43)
سوره مُلک
﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾
تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿1﴾ الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ ﴿2﴾ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَّا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِن فُطُورٍ ﴿3﴾ ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِأً وَهُوَ حَسِيرٌ ﴿4﴾ وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِّلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ ﴿5﴾ وَلِلَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿6﴾ إِذَا أُلْقُوا فِيهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِيقًا وَهِيَ تَفُورُ ﴿7﴾ تَكَادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ كُلَّمَا أُلْقِيَ فِيهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ ﴿8﴾ قَالُوا بَلَى قَدْ جَاءنَا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِن شَيْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِي ضَلَالٍ كَبِيرٍ ﴿9﴾ وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ ﴿10﴾ فَاعْتَرَفُوا بِذَنبِهِمْ فَسُحْقًا لِّأَصْحَابِ السَّعِيرِ ﴿11﴾إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَيْبِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ ﴿12﴾
بسم الله الرحمن الرحيم
پر برکت است کسي که فرماندهي همه چيز بدست اوست و همو برهر چيزي تواناست (1) همو است که موت و حيات را آفريد تا بيازمايد که کدامتان خوش عمل تريد و او پيروزمند بخشنده است (2) همو که هفت آسمان را طبقه بر طبقه آفريد. در آفرينش خداي رحمان تفاوتي نمي بيني. چشم بگردان و ببين آيا هيچ ضعف و اختلالي ميبيني؟ (3) آنگاه باز هم چشم بگردان. چشمت بسوي تو خسته و پر حسرت برميگردد ، که نتوانسته فطور و اختلال بيابد (4) البته آسمان دنيا را با چراغ هائي آراستيم و آنها را مايه رماندن شياطين قرار داديم و نيز برايشان عذاب آتش مهيا کرديم (5) و براي آنانکه به پروردگارشان کفر ورزيدند نيز عذاب جهنم آماده کرديم، که بد بازگشتگاهي است (6) هنگامي که در آن مي افتند از آن فريادي مي شنوند و مي جوشد (7) نزديک است از شدت خشم پاره شود. هر گاه که عده اي در آن مي افتند نگهبانانش از آنان مي پرسند: هشدار دهنده اي بسويتان نيامده بود؟(8) ميگويند چرا البته که هشدار دهنده بسويمان آمد، اما تکذيب کرديم و گفتيم خدا اصلا هيچ چيزي نفرستاده و شما هم جز در گمراهيي بزرگ نيستيد (9) و ميگويند: اگر گوش فرا ميداديم يا تعقل ميکرديم، حالا در زمره دوزخيان نبوديم (10) پس به گناهشان اعتراف ميكنند و نابودي بر دوزخيان باد (11) البته كساني که در پنهاني ها از پروردگارشان بيم دارند آمرزش و پاداشي بزرگ خواهند داشت (12)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: جلب توجه به منعم بودن خداوند و نکوهش غافلان آن.
درب : ذکر وجوهي از منعم بودن خداوند که به آفرينش مربوط مي شود و عاقبت غفلت از اين موضوع، و برعکس نتيجه توجه به آن .
2 – کلیدهای تفسیری
آیههای 2 و 3 فرع بر آیه 1 است و این واضح است. آیه 4 فرع بر آیه 3 است و این نیز واضح است.
آیه 7 فرع بر آیه 6 است و این واضح است. آیه 8 نیز فرع بر آیه 7 است و این نیز واضح است. سه آیه 9 و 10 و 11 فرع بر آیه 8 است و این هم واضح است.
3 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 3 میفرماید : همو که هفت آسمان را طبقه بر طبقه آفريد. در آفرينش خداي رحمان تفاوتي نمي بيني. چشم بگردان و ببين آيا هيچ ضعف و اختلافي ميبيني؟
امروز این موضوع ثابت شده است و از لحاظ متخصصان مربوط واضح است که اجرام آسمانی یعنی ستارگان و سیارات خارج از این مجموعه شمسی نیز از همین عناصری بوجود آمدهاند که ما آنها را میشناسیم یعنی اینکه همه ستارگان و سیارات و کهکشانها از همین عناصر مطرح در جدول مندلیف ساخته شدهاند. و موضوعی که در این آیه مطرح شده اصلاً حتی در حد عالیترین جوامع علمی پانزده قرن پیش نبوده و کاملاً «امروزی» است.
در آیه 5 میفرماید : البته آسمان دنيا را با چراغ هائي آراستيم و آنها را مايه رماندن شياطين قرار داديم و نيز برايشان عذاب آتش مهيا کرديم.
در آیه ستارگان را «چراغ» نامیده که تعبیری است که امروز بهتر فهمیده میشود زیرا چنانکه میدانیم ستارگانی که از زمین دیده میشوند هر کدامشان شبیه خورشید هستند یعنی از خودشان نور و حرارت تولید میکنند و مانند ماه نیستند که نور را از جسم دیگری گرفته باشند. و ذکر این تعبیر که از لحاظ علوم امروز صد در صد پذیرفته است، در آن روزها یک پیشگوئیِ علمیِ واضح است .
4 - کلید های تفسیری
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿1﴾ الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ ﴿2﴾ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَّا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِن فُطُورٍ ﴿3﴾ ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِأً وَهُوَ حَسِيرٌ ﴿4﴾ وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِّلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ ﴿5﴾
درس: جلب توجه به منعم بودن خداوند و نکوهش غافلان آن.
درب: ذکر وجوهي از منعم بودن خداوند که به آفرينش مربوط مي شود.
2
وَلِلَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿6﴾ إِذَا أُلْقُوا فِيهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِيقًا وَهِيَ تَفُورُ ﴿7﴾ تَكَادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ كُلَّمَا أُلْقِيَ فِيهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ ﴿8﴾ قَالُوا بَلَى قَدْ جَاءنَا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِن شَيْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِي ضَلَالٍ كَبِيرٍ ﴿9﴾ وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ ﴿10﴾ فَاعْتَرَفُوا بِذَنبِهِمْ فَسُحْقًا لِّأَصْحَابِ السَّعِيرِ ﴿11﴾إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَيْبِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ ﴿12﴾
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیات 1 تا 5 از آنجا که مورد اقبال زیاد هنرمندان خوشنویس و کاشیکار قرار گرفته و تابلوهای خوشنویسی و کاشیکاری های متنوع زیبا بوجود آورده اند که زینت بخش مساجد و زیارتگاه ها شده، از جمله آیات برجسته قرآنی هستند.
آیه 2 بعلاوه آنچه ذکر شد منبع استفاده برخی فلاسفه مسلمان است که در بحث های امر وجودی و امر عدمی مورد استناد واقع میشود، و ما نیز ذیلا اشاره ای به آن نموده ایم.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 2 تا 5 بالاتر از ذهنیات عرب 1400 سال قبل بوده و این واضح است، یکی به علت امر وجودی دانستنِ پدیده موت و یکی به علت سبع سماوات و یکی به علت عدم تفاوت در آفرینش و یکی به علت رجوما للشیاطین و یکی به علت عذاب سعیر که اغلب آنها حتی از ذهنیات بشر قرن حاضر نیز بالاتر است چه رسد به مخاطبان اولیه.
همچنین کل آیات 6 تا 12 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز .
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»
در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .
آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
محورسخن این پاراگراف این است که ای مردم ! فایده رسانی خداوند به شما ، درجهان بعدی بیشتر و بهتر آشکارمیشود .(عذاب را به معنی نبود نعمت تلقی کنید)
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 5 و 6 و 9 و 12 ، بقیه پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
خداوندِ پُر فایده
اینکه فرموده پربرکت است، (یعنی بسیار نفعرسان و خیررسان است) یعنی چه؟
ما و همه موجودات این جهانِ پرعظمت در هر لحظه از وجود خویش، اولا، اصل وجود خویش را ، و ثانیا، احتیاجات و وسائل رشد و ادامه وجود خویش را از او دریافت میکنیم.
آیا کسی که راجع به هر یک از ما چنین نقشی دارد، بسیار خیررسان و بسیار نفعرسان و بطور کلی پربرکت نیست؟
حالا این خیررسانی را ضرب کنید در تعداد انسانها، حیوانات، ملائکه و جن و روح و چیزهائی که بفکرمان هم نمیرسد و عظمت موضوع را درک کنید.
امرِ وجودی، امرِ عدمی
خداوند در آیه 2 ، اولاً موت را جزء آفریدههای خود ذکر کرده، ثانیاً آن را مقدم بر حیات آورده. لذا از اینجا معلوم میشود «موت» با مفهومی که ما از «مرگ» میفهمیم فرق دارد زیرا مرگ یک امر عدمی است و برای اینکه مفهوم آنرا تصور کنیم باید «نَه حیات» را تصور کنیم و باین ترتیب حیات آفریدنی است و معلوم و مفهوم است و مرگ ، وقتی است که حیات نباشد لذا خود مرگ آفریدنی نیست.
اما در آیه، «موت» را بعنوان «آفریدنی» ذکر نموده لذا منظوری که در آیه از موت بدست میآید با مفهوم «نه حیات» یکی نیست.
اما اینکه «آفرینش» را راجع به آن مطرح نموده، شاید به این علت باشد که این موت، تمهیدات و ساماندهیها و مکانیزمها و شرایط و عوالم و برنامههائی دارد که بسیار پیچیده و وسیع و عمیق است ، از قبیل طرز جدا شدن روح، و چگونگی بقاء آن، و عالم برزخ، و حفاظت از اعمال، و آماده ماندن آنها برای قیامت.
مفهوم «نه حیات» با این همه عناوین تطابقی ندارد و لذا به این علت است که کلمه «آفرینش» را راجع به «موت» بکار برده است.
در آفرینش «تفاوت» نمیبینی
در آفرینش تفاوتی نمیبینی یعنی چه؟ آیا تفاوت هست و تو نمیبینی؟ یا اینکه تفاوت نیست؟ و اساساً چه تفاوتی را باید جستجو کنیم که ببینیم یا نبینیم؟
در اینجا نکاتی هست که بهتر است آنها را یک به یک مورد دقت قرار دهیم:
1- اول آسمان را ذکر کرده است بعداً فرموده تفاوتی نمیبینی و چشمت را بگردان.
البته هرچه که خارج از زمین باشد آسمان است و با اینهمه آلات و ادوات
کیهانشناسی که اختراع شده قدرت دید بشر خیلی افزایش یافته و لذا معنی سخن این میشود که در کل جهان آفرینش، هر قدر که قدرت نظارت تو اجازه میدهد، اگر نظاره کنی، تفاوت و فطوری و خللی و سستیی نمیبینی.
و این سخن امروز، مفهوم و مقبول است.
زیرا دانشمندان کیهانشناسی معتقدند موادی که در کل جهان آفرینش وجود دارد همین موادی است که ما میشناسیم یعنی همین عناصر جدول مندلیف.
2- در صورتی که شکاف و اختلالی در جائی پیدا بشود فوراً دیده
میشود و احساس میگردد.
مثلاً همین لایه اوزون که اخیراً سوراخ شده چه مشکلاتی را برای بشر و حیوانات و بعضی از گونههای گیاهی درست کرده و چه کوشش عظیم بینالمللی شکل گرفت که نتیجه آن این شد که تا دوازده سال دیگر (یعنی حدود سال 2020) این لایه به حال قبل از سوراخشدگیاش برگردد.
از همینجا قیاس بفرمایید اگر چیزی سر جایش نبوده و مختل شود، (مانند همان سوراخ شدن لایه اوزون) زندگی را چقدر دچار اخلال میکند و ما میفهمیم و همینکه عیب و علت دیگری نفهمیدیم و بیش از 1400 سال است که این ادعا در قرآن بوده و خوانده شده و هنوز علیرغم اینکه اسلام اینهمه دشمن دارد کسی نتوانسته آنرا رد کند، دو نکته از آن فهمیده میشود:
1- اصل ادعا درست است،
2- این آیه جزء معجزات علمی قرآن است.
زینت «آسمان دنیا» با «چراغ»ها
آنچه بعنوان «آسمان دنیا» نامیده و فرموده آنرا «با چراغها» زینت کردیم، معلوم
میشود منظور از این «چراغها» همان ستارگان است.
زیرا از آسمانِ ما، ستارهها دیده میشوند و همین ستارهها هستند که آسمان ما را زیبا کردهاند. اما اینکه ستارهها را «چراغ» نامیده، یک اعجاز علمی دیگر است.
زیرا امروز ثابت شده است که ستارگان، موجوداتی مانند خورشید هستند و خورشید مکرراً در قرآن، چراغ نامیده شده و این نکته علمی، آنهم در بیش از 1400 سال قبل، در حالیکه مقدار علم آن زمانها و درجه صحت آن را میدانیم واقعاً تعجب دارد و چیزی جز یکی از نکات اعجازی نیست.
اما اینکه فرموده ستارهها مایه رجم شیاطین هستند، در سورههای قبل با این مفهوم اندکی آشنا شدهایم.
«امتحان» برای درک خودمان است
بدیهی است که منظور از امتحان در آیه 2 این نیست که خداوند بداند که کدامیک خوش عملتر هستیم زیرا او همه چیز را میداند و نیاز به امتحان ندارد بلکه امتحان میکند تا ما خودمان بفهمیم که کدامیک خوش عملتر هستیم.
هر چه باشد، مرگ و آخرت، دو عاملی است که از لحاظ طرز برخورد با آنها، آدمیان با یکدیگر متفاوت میشوند و بهمین خاطر است که آن دو را مایه امتحان اعلام نموده است.
عذاب «هوشمند»
عذاب جهنم آنطور که در آیه 7 ذکر شده، رفتارهائی مانند موجود زنده دارد و ما قبلاً با این مفهوم در سورههای سابق آشنا شدهایم.
«خشیت» و «ترس»
در رابطه با آیه 12 «خشیت» را «ترس» معنی کردهاند که بنظر نمیآید درست باشد. مثلاً ما از مار و آتش و زلزله و تصادف میترسیم. اگر به همین طریق بگوییم از خدا میترسیم آیا صحیح است؟ قطعاً نه.
زیرا از خداوند ضرری بما نمیرسد بلکه چیزی که از او بما میرسد خیر دائمی است آنهم زیاد و ووسیع و عمیق و فزاینده.
لذا بهتر است در مقابل کلمه «خشیت»، کلماتی مانند: حرمت گذاشتن، احترام کردن، «تواضع در مقابل عظمت او نمودن» و «نگرانی از اُفت موقعیت در نظر او» و از این قبیل معانی بکار ببریم.
جمع بندی و تفسیر
بسم الله الرحمن الرحيم
پر برکت است کسي که فرماندهي (همه چيز) بدست اوست و همو برهر چيزي تواناست (1) {همو که موت و حيات را آفريد تا بيازمايد که کدامتان خوش عمل تريد و او پيروزمند بخشنده است.(2) همو که هفت آسمان را طبقه بر طبقه آفريد. در آفرينش خداي رحمان تفاوتي نمي بيني. چشم بگردان و ببين آيا هيچ ضعف و اختلافي ميبيني؟(3) آنگاه باز هم چشم بگردان. چشمت بسوي تو خسته و پر حسرت برميگردد. (که نتوانسته فطور و اختلال بيابد)}(4) البته آسمان دنيا را با چراغ هائي آراستيم و آنها را مايه رماندن شياطين قرار داديم و نيز برايشان عذاب آتش مهيا کرديم (5) و براي آنانکه به پروردگارشان کفر ورزيدند نيز عذاب جهنم آماده کرديم، که بد بازگشتگاهي است (6) {هنگامي که در آن مي افتند از آن فريادي مي شنوند و مي جوشد.(7) نزديک است از شدت خشم پاره شود. هر گاه که عده اي در آن مي افتند نگهبانانش از آنان مي پرسند: هشدار دهنده اي بسويتان نيامده بود؟(8) ميگويند چرا البته که هشدار دهنده بسويمان آمد، اما تکذيب کرديم و گفتيم خدا اصلا هيچ چيزي نفرستاده و شما هم جز در گمراهيي بزرگ نيستيد.(9) و ميگويند: اگر گوش فرا ميداديم يا تعقل ميکرديم، حالا در زمره دوزخيان نبوديم.(10) پس به گناهشان اعتراف ميكنند و نابودي بر دوزخيان باد}(11) البته كساني که در پنهاني ها از پروردگارشان بيم دارند آمرزش و پاداشي بزرگ خواهند داشت (12)
ملک2 آیات13تا24
وَأَسِرُّوا قَوْلَكُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿13﴾ أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ ﴿14﴾ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِن رِّزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ ﴿15﴾ أَأَمِنتُم مَّن فِي السَّمَاء أَن يَخْسِفَ بِكُمُ الأَرْضَ فَإِذَا هِيَ تَمُورُ ﴿16﴾ أَمْ أَمِنتُم مَّن فِي السَّمَاء أَن يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حَاصِبًا فَسَتَعْلَمُونَ كَيْفَ نَذِيرِ ﴿17﴾ وَلَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَكَيْفَ كَانَ نَكِيرِ ﴿18﴾ أَوَلَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَيَقْبِضْنَ مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمَنُ إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ بَصِيرٌ ﴿19﴾ أَمَّنْ هَذَا الَّذِي هُوَ جُندٌ لَّكُمْ يَنصُرُكُم مِّن دُونِ الرَّحْمَنِ إِنِ الْكَافِرُونَ إِلَّا فِي غُرُورٍ ﴿20﴾ أَمَّنْ هَذَا الَّذِي يَرْزُقُكُمْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ بَل لَّجُّوا فِي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ ﴿21﴾ أَفَمَن يَمْشِي مُكِبًّا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمَّن يَمْشِي سَوِيًّا عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿22﴾ قُلْ هُوَ الَّذِي أَنشَأَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَّا تَشْكُرُونَ ﴿23﴾ قُلْ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ﴿24﴾ وَيَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿25﴾ قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُّبِينٌ ﴿26﴾ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِيئَتْ وُجُوهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَقِيلَ هَذَا الَّذِي كُنتُم بِهِ تَدَّعُونَ ﴿27﴾ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَهْلَكَنِيَ اللَّهُ وَمَن مَّعِيَ أَوْ رَحِمَنَا فَمَن يُجِيرُ الْكَافِرِينَ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ ﴿28﴾ قُلْ هُوَ الرَّحْمَنُ آمَنَّا بِهِ وَعَلَيْهِ تَوَكَّلْنَا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ ﴿29﴾ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَمَن يَأْتِيكُم بِمَاء مَّعِينٍ ﴿30﴾
چه سخنان خود را پنهان کنيد و چه آشکار کنيد او حتي به آنچه در دلها هم ميگذرد آگاه است (13) آيا کسي که شما را آفريده نسبت به شما علمِ کامل ندارد؟ البته که دارد و همو بسيار ريز بين آگاه است (14) اوست کسي که زمين را برايتان رام کرد. پس برگرده هاي آن گام نهيد و از روزيش بخوريد و بازگشت شما بسوي اوست (15) آيا ايمن شده ايد که کساني که در آسمان هستند زمين را بشکافند و آن بلرزد؟ (16) آيا ايمن شده ايد که کساني که در آسمان هستند شما را سنگباران کنند تا بفهميد به چه چيزي هشدارتان ميدادند؟ (17) ای پیامبر! البته آنانکه قبل از اينان بودند نيز تکذيب کردند. پس كيفرم چگونه بود؟(18) آيا به پرندگان فراز سرشان كه بال گشوده و بال بسته پرواز مي کنند نمي نگرند که جز خداي رحمان کسي آنها را نگه نميدارد؟ البته او به همه چيز بيناست (19) ای پیامبر! به اینان بگو اين سپاهي که گوش به فرمان شماست و شما را در مقابل خداوند حمايت مي کند کيست؟ کافران جز در فريبي بيش نيستند (20) و کيست که به شما روزي ميدهد و اگر دست از روزي دادن بکشد؟ چه خواهيد كرد؟ بلکه لج نموده و از حق دوري مي کنند و از آن بدشان مي آيد (21) آيا آنکه بر صورتش بر زمین کشيده ميشود هدايت يافته تر است يآ آنکه بطور راست و درست بر صراطي مستقيم راه ميرود؟(22) بگو هموست که شما را بوجود آورد و براي شما گوش و چشمها و دل ها قرارداد ، چه کم سپاس ميگزاريد (23) بگو هموست که شما را در زمين آفريد و بسوي او بازميگرديد (24) و ميگويند آن بازگشت چه وقت خواهد بود اگر راست ميگوييد؟(25) بگو جز اين نيست که علم آن نزد خداست و من فقط هشدار دهنده اي آشکارم (26) و هنگامي که آنرا نزديک ببينند چهره کافران درهم ميشود و به آنان گفته ميشود اين است آنچه که درخواستش ميكرديد (27) بگو نظرتان چيست: اگر خداوند مرا و همرا هانم را چه هلاک کند و چه رحمتمان کند ، در هر حال ، چه كسي کافران را از عذاب دردناک پناه خواهد داد؟(28) بگو او خداي رحمان است که به او ايمان آورديم و به او توکل مي کنيم و بزودي خواهيد دانست چه کسي در گمراهي آشکار است (29) بگو بمن بگوئيد اگر آبتان در زمين فرو رود چه کسي برايتان آبي گوارا خواهد آورد؟(30)
پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: جلب توجه به منعم بودن خداوند و نکوهش غافلان آن.
درب : ذکر وجوهي از نعمت ها که غافلان از آنها غفلت دارند.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : پر برکت است خداوند قادر آفریدگار خالق آسمانها و کافران عذاب جهنم و سرانجام بد، و دارندگان خشیت از خداوند مغفرت و پاداش بزرگ دارند .
در این پاراگراف یادآوری گوشهای از صفات و افعال و نعمتهای الهی را می فرماید و اینکه ای پیامبر ! توجه مردم را به نعمت های الهی (که چقدربه آن وابسته هستند) و قیامت و آخرت جلب کن .
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
سیستم آبیاری اهالی مکه بر استفاده از چاه مبتنی بوده است (آیه 30) و این به عنوان یک سرنخ از میزان تمدن آنها قابل پیگیری است .
4 – کلیدهای تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 18 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است. نیز، آیه 22 همین وضع را دارد.
آیه 27 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است.
بدون نظر گرفتن آن ، 4 آیه از این پاراگراف 6 آیهای ، «قل» دار است.
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَأَسِرُّوا قَوْلَكُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿13﴾ أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ ﴿14﴾ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِن رِّزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ ﴿15﴾ أَأَمِنتُم مَّن فِي السَّمَاء أَن يَخْسِفَ بِكُمُ الأَرْضَ فَإِذَا هِيَ تَمُورُ ﴿16﴾ أَمْ أَمِنتُم مَّن فِي السَّمَاء أَن يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حَاصِبًا فَسَتَعْلَمُونَ كَيْفَ نَذِيرِ ﴿17﴾ وَلَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَكَيْفَ كَانَ نَكِيرِ ﴿18﴾ أَوَلَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَيَقْبِضْنَ مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمَنُ إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ بَصِيرٌ ﴿19﴾
درس: جلب توجه به منعم بودن خداوند و نکوهش غافلان آن.
درب: ای مردم! خداوندتان چنین علم و قدرتی دارد.
2
أَمَّنْ هَذَا الَّذِي هُوَ جُندٌ لَّكُمْ يَنصُرُكُم مِّن دُونِ الرَّحْمَنِ إِنِ الْكَافِرُونَ إِلَّا فِي غُرُورٍ ﴿20﴾ أَمَّنْ هَذَا الَّذِي يَرْزُقُكُمْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ بَل لَّجُّوا فِي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ ﴿21﴾ أَفَمَن يَمْشِي مُكِبًّا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمَّن يَمْشِي سَوِيًّا عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿22﴾ قُلْ هُوَ الَّذِي أَنشَأَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَّا تَشْكُرُونَ ﴿23﴾ قُلْ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ﴿24﴾ وَيَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿25﴾ قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُّبِينٌ ﴿26﴾ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِيئَتْ وُجُوهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَقِيلَ هَذَا الَّذِي كُنتُم بِهِ تَدَّعُونَ ﴿27﴾ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَهْلَكَنِيَ اللَّهُ وَمَن مَّعِيَ أَوْ رَحِمَنَا فَمَن يُجِيرُ الْكَافِرِينَ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ ﴿28﴾ قُلْ هُوَ الرَّحْمَنُ آمَنَّا بِهِ وَعَلَيْهِ تَوَكَّلْنَا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ ﴿29﴾ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَمَن يَأْتِيكُم بِمَاء مَّعِينٍ ﴿30﴾
درس: جلب توجه به منعم بودن خداوند و نکوهش غافلان آن.
درب: ای پیامبر! به این فریب خوردگان بگو خود را از زنجیرهای اوهام برهانند و قدم را محکم و استوار در طریق واقعیت بنهند.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیات 13 تا 19 از آنجا که حالت «مو بر اندام راست کن» قوی دارد و نیز قدرت پاره کردن چُرت آدمی از خواب غفلت (ولو به لحظه ای) را دارد،می جزء آیات برجسته قرآنی است.
6 - آیات مشکل
آیه 22 از این لحاظ که مفسران در تفسیرش نظرات متخالف و متضاد داده اند جزء آیات مشکل قرآنی است.
7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 13 از این لحاظ که به صفات الهی اشاره دارد، از آنجا جزئیات مکانیزمش برای ما روشن نیست، بالاتر از ذهنیات ما است، چه رسد به مردم 1400 سال قبل.
همچنین است آیات 16 تا 18.
آیه های 24 تا 27 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین .
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
ذکر وجوهي از نعمت ها که غافلان از آنها غفلت دارند.
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 13 و 14 و 18 و 20 و 21 و 23 تا 26 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است .
شرح مختصر
فعل خداوند قانونمند است
در آیه 19 نگهداری پرندگان را در هوا به خداوند نسبت داده در حالیکه میدانیم ماندن آنان در هوا و سقوط نکردنشان در اثر کارکرد عوامل طبیعی مانند نیروی ارشمیدس است.
نیروی ارشمیدس و قوانین جاذبه و کل مقررات این عالم و ذره ذره این موجودات را چه کسی آفرید؟ به همین علت است که خداوند اعمال مخلوقاتش را به خویش نسبت میدهد.
کافران «مجبورترین» اشخاص هستند
کسی هست که راه میرود و هر وقت خواست آهنگ رفتنش را تند یا کند میکند و اگر خواست میایستد. (مثل اکثر مردم)
کسی هم هست که راه میرود اما نمیتواند آهنگ رفتنش را تند و کند نمایدو یا بایستد (مثل سربازان درحالرژه) چنین کسی قدرت تند و کند کردن و ایستادن را دارد اما نمیتواند این قدرت خویش را اعمال کند. بعبارت دیگر، نوع اول را «آزاد» مینامیم و نوع دوم را «مجبور».
حالا کسی را تصور کنید که زنجیر بگردنش انداختهاند و او را کشان کشان میبرند. او نسبت به آن سربازِ در حال رژه، یک درجه مجبورتر است زیرا اساساً قدرت تند و کند کردن و توقف را ندارد. فقط پائی دارد که میتواند قدم بردارد اما برنامهریزی حرکت پاهایش بدست دیگران است.
از او مجبورتر کسی است که حتی پا هم نداشته باشد و او را کشان کشان میبرند و از پایش هم استفاده نمیشود. مثلاً پاهایش را میگیرند و او را روی زمین میکشند در حالیکه پشتش به زمین است.
از او بدتر وضع کسی است که او را روی زمین کشان کشان میبرند اما صورتش بطرف زمین است و او علاوه بر کشیده شدن، درد جانکاهی را هم تحمل میکند. و این حالت نشاندهنده شدت استیصال و نهایت اجبار اوست.
چرا خداوند در آیه 22 وضع کفار را با چنین مثالی نشان داده است؟
این مثال بسیار لطیف است و به عالیترین وجهی بازگو کننده حالت کفار است که گویی در این جهان پهناور هستی، از هیچ یک از قدرتهای خویش استفاده نمیکنند و اجازه میدهند عوامل محیطی و اجتماعی و نفسانی و شهوانی آنها را برانند.
مثلاً غرایزآنها را دعوت به انجام اعمالی میکنند وآنها نیز فوراً آن اعمال را انجام میدهند ، شهوات آنها را به گناهانی میخوانند وآنها نیز فوراً اجابت میکنند.
بطور خلاصه ، آنهاتابع محض سوائق و شهوات و غرایز می باشند .
اما مؤمن، به غایت و مقصود نگاه میکند و با دعوت کنندههای محیط و غرایز و شهوات، بطور گزینشی برخورد میکند. آنهم آنقدر که برای مقصد و مسیر او مفید است.
چرا «گوش» را مفرد و «چشم» و «دل» را جمع آورده؟
چرا در آیه 23 گوش را مفرد ذکر کرده، اما برای چشم و دل صیغه جمع بکار برده است؟
در صورتیکه اگر به تعداد هم باشد، گوش و چشم از لحاظ تعداد، مساوی هستند اما دل، (= ذهن، روان، ...) یکی است.
یعنی کمتر است یعنی اینکه اگر میخواست با در نظر گرفتن تعداد، بفرماید، باید میفرمود: دو گوش و دو چشم و دل.
شاید علت این باشد که چشم و دل، در زمان واحد میتوانند روی چند موضوع مشغول باشند اما گوش اینطور نیست و در حال استماع فقط میتواند روی یک موضوع اصطلاحاً «گوش بدهد»
نعمت بودن آنها واضح است ، اما چرا از میان بینهایت نعمت خویش، این سه نعمت را ذکر کرده؟
شاید علت این باشد که دو نعمت اول مایه کسب اطلاعات از جهان خارج و نعمت سوم مایه پردازش و استفاده آن اطلاعات است و در مجموع سبب میشود که آدمی در جایگاه شایسته خویش در این جهان قرار گیرد.
چند دریافت کوتاه مستقیم
آیات 27-25: مانند انتهای سوره نازعات است و ضمنِ دعوت به ایمان (= علم کلی) و صحبت راجع به قیامت از بحث در جزئیات که ذهن ما کشش درک آنها را ندارد خودداری نموده است.
آیههای 29-28: این مفهوم را میرساند که هر طور که حساب کنیم، کافران پایگاهی ندارند و بالاخره عذاب خواهند داشت اما مؤمن پایگاه دارد. جائی را دارد و کسی را دارد که وقتی اصطلاحاً کم آورد، به او رجوع کند و در همه چیز از او کمک بگیرد.
آیه 30: ما به استفاده از نعمات الهی عادت کردهایم و لذا اهمیت آنها را در نمییابیم. اگر کسی یک احسان کوچک در حق ما بکند، از او تشکر میکنیم اما خداوند لحظه به لحظه دارد بزرگترین نعمت را بما میدهد یعنی نعمت وجود را و چون آنرا درک نمیکنیم، تشکری هم نمیکنیم. وقتی که یک لحظه در اثر تکان و اضطرابِ زمین زلزله پیش آمد و عدهای جان و مال خود و یا عزیزانشان را از دست دادند، آن موقع است که اهمیت و ارزش سکون و عدم اضطراب زمین را در مییابیم. نعمتهای الهی چنان ما را احاطه کرده و تعدادشان چنان زیاد است که واقعاً حیرتانگیز است. در این آیه به یکی از نعمتها اشاره میکند. ما عادت کردهایم شیر آب را باز کنیم و آب هم بیاید. اگر یکبار باز کردیم و نیامد چه؟ و اگر این وضع طول کشید (مثلاً ده روز، بیست روز، یکماه، یکسال ...) آنگاه چه؟
این فقط یکی از نعمتهای الهی است.
جمع بندی و تفسیر
چه سخنان خود را پنهان کنيد و چه آشکار کنيد او حتي به آنچه در دلها هم ميگذرد آگاه است (13) آيا کسي که آفريده نميداند؟ (البته که ميداند) و همو بسيار ريز بين آگاه است (14) اوست کسي که زمين را برايتان رام کرد. پس برگرده هاي آن گام نهيد و از روزيش بخوريد و بازگشت شما بسوي اوست (15) آيا ايمن شده ايد که کساني که در آسمان هستند زمين را بشکافند و آن بلرزد؟(16) آيا ايمن شده ايد که کساني که در آسمان هستند شما را سنگباران کنند تا بفهميد به چه چيزي هشدارتان ميدادند؟(17) و البته انانکه قبل از اينان بودند نيز تکذيب کردند. پس كيفرم چگونه بود؟(18) آيا به پرندگان فراز سرشان كه بال گشوده و بال بسته پرواز مي کنند نمي نگرند که جز خداي رحمان کسي آنها را نگه نميدارد؟ البته او به همه چيز بيناست (19) يا اين سپاهي که گوش به فرمان شماست و شما را در مقابل خداوند حمايت مي کند کيست؟ کافران جز در فريبي بيش نيستند (20) و کيست که به شما روزي ميدهد و اگر دست از روزي دادن بکشد؟ (چه خواهيد كرد) بلکه لج نموده و از حق دوري مي کنند و از آن بدشان مي آيد (21) آيا آنکه بر صورتش کشيده ميشود هدايت يافته تر است يآ آنکه بطور راست و درست بر صراطي مستقيم راه ميرود؟(22) بگو هموست که شما را بوجود آورد و براي شما گوش و چشمها و دل ها قرارداد ، چه کم سپاس ميگزاريد (23) بگو هموست که شما را در زمين آفريد و بسوي او بازميگرديد (24) و ميگويند آن (بازگشت) چه وقت خواهد بود اگر راست ميگوييد؟(25) بگو جز اين نيست که علم آن نزد خداست و من فقط هشدار دهنده اي آشکارم (26) و هنگامي که آنرا نزديک ببينند چهره کافران درهم ميشود و به آنان گفته ميشود اين است آنچه که درخواستش ميكرديد (27) بگو نظرتان چيست: اگر خداوند مرا و همرا هانم را چه هلاک کند و چه رحمتمان کند ، در هر حال ، چه كسي کافران را از عذاب دردناک پناه خواهد داد؟(28) بگو او خداي رحمان است که به او ايمان آورديم و به او توکل مي کنيم و بزودي خواهيد دانست چه کسي در گمراهي آشکار است (29) بگو بمن بگوئيد اگر آبتان در زمين فرو رود چه کسي برايتان آبي گوارا خواهد آورد؟(30)