پیش تفسیر

1 - استخراج عصاره محتوای سوره (از راه اول)

( جدول 1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان  فرعی	شرح مختصر	تعداد کلمه
1	آخرت	قيامت	علائم وقوع – زلزله	4
2	آخرت	قيامت	علائم وقوع – بيرون دادن اثقال	3
3	آخرت	قيامت	علائم وقوع- هراس و تعجب انسان	4
4	اخرت	قيامت	علائم وقوع- بازگو کردن اخبارِ زمين توسط خودش	3
5	اخرت	قيامت	حکمت ( زيرا خدا به آن وحی کرده  که بگويد)	4
6	اخرت	قيامت	مردم- (پراکنده) از قبرها بيرون می آيند تا اعمال خود را ببينند	6
7	اخرت	قيامت	مردم- ديدن عمل خيری که کرده اند	6
8	اخرت	قيامت	مردم- ديدن عمل شری که کرده اند	6
جمع				36

 

 

( جدول درج ها)

شماره جدول 4	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح مختصر	درصد
1/4	اخرت	مردم	مردم اعمال خود را می بينند	1/61
2/4	اخرت	حوادث وقوع	حوادث هولناک مقارن وقوع آن	9/38

 

درس: جلب توجه آدمی به اهمیت قیامت

 

2 -  استخراج عصاره محتوای سوره از راه دوم

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

 

1

اِذا زُلزِلتِ الارضُ زِلزالَها ﴿1﴾ وَ اَخرَجتِ الارضُ اَثقالَها ﴿2﴾ وَ قالَ الاِنسانُ ما لَها ﴿3﴾

درس: جلب توجه آدمی به اهمیت قیامت.

درب: اهمیت قیامت از لحاظ هولناکی آن.

 

2

يَومَئذٍ تُحَدِّثُ اَخبارَها ﴿4﴾ بِاَنَّ ربِّکَ اَوحي لَها ﴿5﴾

درس: جلب توجه آدمی به اهمیت قیامت.

درب: اهمیت قیامت از این لحاظ که کاملا سیستمدار است و خداوند عنایت ویژه ای به آن دارد.

3

يَومَئِذٍ يَصدُرُ النّاسُ اَشتاًتا لِيُروااَعمالَهُم ﴿6﴾ فَمَن يَعمَل مِثقالَ ذَرَةٍ خَيراً يَرَهُ ﴿7﴾ وَ مَن يَعمَل مِثقالَ ذرةٍ شَرَّاً يَرَهُ ﴿8﴾

درس : جلب توجه آدمی به اهمیت قیامت.

درب: اهمیت قیامت از این لحاظ است که آدمی مورد قضاوت دقیق و صحیح قرار میگیرد.

 

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و درب ها، و جمع بندیِ درب ها، همان درس سوره که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درس مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 - «وحی» به زمین یعنی چه ؟

2 - در قیامت «اعمالشان» را «می بینند» یعنی چه ؟

3 - چکیده و عصاره مفاهیم سوره چیست ؟

4 - «اثقال» در آیه 2 به چه معنی است؟

5 – حالت کلی سوره چگونه است؟ (ترسناک؟ یا......؟)

6 – آیات 4و5و6 به چه «زبان»ی است؟ (زبان مَثَل؟ زبان مخاطب؟ یا.....؟)

7 – منظور از «اخبار» (آیه 4) چیست؟ (اخبار مربوط به خودِ زمین؟ اخبار مربوط به ساکنان زمین؟ یا.....؟)

8 – منظور از «مثقال» (آیه های 7و8) چیست؟

9 – منظور از «خیر» و «شر» (آیه های 7و8) چیست؟

ممکن است بعضی از خوانندگان محترم این سوال را پیدا کنند که چرا اینهمه سوال (آنهم در ابتدای شرح مطرح شده است!

جواب این است که :

1 – شما خواننده محترم این کتاب از نوعِ خوانندگان عادیِ  رُمان ها و امثال آن نیستید و اصطلاحا «تفسیر خوان» میباشید، لذا،  طرحِ این نوع سوالات ذهن شریف شما را در حین پاسخ دادن تحریک میکند و از این طریق بسیاری از نکات تفسیری لازم را مستقیما درک میکنید و این از خواندن موثرتر است.

2 – با توجه به فرایند مذکور  لازم نیست ما شرح زیادی بدهیم، و این به احتراز از اطاله کلام کمک میکند.

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

در این سوره بطور اجمالی از «خیر» و «شر» سخن رفته، و چون هیچ توضیحی (نه در این سوره و نه در سوره های قبلی) نداده، معلوم میشود اجمالا مردم معاصر نزول این سوره، خالی از نوعی از سیستم اخلاقی نبوده اند و با مفهوم خیر و شر بطور اجمالی آشنا بوده و برای آنها مصادیقی می شناخته اند.

 

5 - زاویه با تفاسیر رایج

1 : المیزان در مورد این سوره میگوید «هم میتوانند مکی باشد و هم مدنی»

لیست ما بر مبانیی استوار است که آن را در محل خویش به وضوح تشریح کرده ایم و در سایت ما قابل دسترسی است، و بر مبنای آن، این سوره نه تنها نمیتواند مدنی باشد بلکه از لحاظ مکی بودن هم مربوط به روزهای آغازین است.

6 - آیات برجسته

آیات این سوره حالتی ازتوصیف را داراست که میتوان آن را «هولناک» نامید، و هم از این لحاظ، وهم از لحاظ اِقبال هنرمندان رشته های مختلف به آن، و مطرح کردن آن در تابلوهای خوشنویسی و نیز کاشی کاری های دور گنبدها یا نمای محراب ها در مساجد و زیارتگاه ها، برجستگی خاصی دارد.

 

7 - مخاطبان اولیه از این مطالب چه تلقی ای میداشتند؟

از آیاتِ دیگر قرآن چنین فهمیده میشود که مخاطب های اولیه، در باره قیامت پیش-ذهنیت و تصوری نداشته اند (گرچه در سوره عصر عرض کردیم که مخاطب های اولیه در باره حق و ایمان و عمل صالح خالی از ذهنیت – ولو مبهم – نبوده اند، ولی در باره قیامت واقعا خالی الذهن بوده اند) نزدیکترین آیاتی که در تایید مطلب فوق میتوانیم به استشهاد بگیریم آیات اولیه سوره نباء است، و البته دلیل ما منحصر به آن نیست، اما همین دلیل هم کفایت میکند.

چیزی که مخاطب های اولیه از آیات این سوره می فهمیده اند همان چیزی است که ما امروز از ترجمه تحت اللفظی این آیات می فهمیم، زیرا کلماتِ شکل دهنده این سوره، در این قرون متمادی، در زبان عربی، تغییر معنا نیافته اند.

 

8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این مطالب هست؟

کل مطالب این سوره فرا زمانی و فرامکانی است.

در این سوره هیچ عنصری از عناصر زندگی در مکهء چهارده قرن قبل وجود ندارد. نتیجه ای که از مطالب این سوره برای هرکس از هر ملیت و نژاد و متعلق به هر دوره تاریخی حاصل میشود این است که به خویش بگوید «اگه این حرف راست باشه که باید زندگیمونو طور دیگه ای کنیم»

امروز هم این سوره در هر کسی که آن را با توجه بخواند همین واکنش را ایجاد خواهد کرد . وفردا و فرداها نیز.

اما، امروزیان و فردائیان فورا به این سوال منتقل میشوند که چطور میتوان فهمید که این حرف ها راست است یا دروغ؟

 

9 - این مطالب حاوی چه رهنمودهایی برای بشر قرن حاضر است؟

همان رهنمودی که برای مخاطب اولیه داشته است.

دخالت دادنِ توجه به مآل کار، و نچسبیدن چهار چنگولی به این زندگی محدود، و ایجاد و انباشت سرمایه برای زندگیِ بزرگتر و طولانی تر، و با توجه به اینها، اصلاح رفتارهایی که عادت به رویت آن در نحوه زندگی عمومی مردمان داریم. 

 

10 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

از آنجا که کل آیات این سوره «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین بوده است.

 

11 - آیات مشکل این پاراگراف

آیه 6، و بخصوص دو کلمه آخرش  از زمره مطالب مشکل است.

از آن رو که مفسران در طول این قرون و اعصار در باره اش سخنان مختلف و متباین و حتی متضادي گفته اند، در زمره آیات مشکل قرار میگیرد.

اینکه مفسران چه ها گفته اند، به دو دلیل ذیل در اینجا به آن پرداخته نمیشود:

 - 1 اقوال مفسران در نرم افزار جامع التفاسیر گرد آوري شده و در گوشی ها یا لپ تاپ هاي پیگیران این قبیل موضوعات موجود است و کاملا رفع نیاز میکند و ذکر آنها تحصیل حاصل و لغو است.

- 2 ذکر اقوال مذکور به نحو حوصله بري به حجم این یادداشت می افزاید و از روش این نگارنده که به اختصار علاقمند است دور است.

البته این قلم نیز نظر تفسیری خویش را در باره آن آیات ذکر کرده است.

 

12 – محور های ثابت قرآنی

1 – زلزله مهیب، یکی از حوادث مقارن وقوع قیامت است.

2 – و اینکه زمین گزارش هائی میدهد.

3 – و اینکه انسان ها دسته دسته بطور گوناگون از داخل زمین به بیرون رانده میشوند.

4 – اینکه آدمی در قیامت عملِ دنیائی خویش را با جزئیات خواهد دید.

در آینده، و در بسیاری از سوره هائی که بعدا نازل شده، ضمن اینکه شرح بیشتری در باره این چهار محور میدهد، به تکرارشان نیز می پردازد.

 

13 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها، تمام عناصر این سوره «برای اولین بار» است.

شرح مختصر

اولین اشاره صریح به قیامت

گرچه در سوره عصر بطور تلویحی اشاره ای به جهان بعدی داشت (زیرا خسران و زیانکارشدن عده ای از انسان ها بدون مفهوم زندگی بعدی چه توجیهی دارد؟) و گرچه در سوره حمد با ذکر مفهوم یوم الدین اشاره ای تلویحی به آن داشته، اما در این سوره اشاره مذکور صریح و دارای جزئیات است و باز کردن بابی است که بعدا قرآن در سوره های آتی بطور مفصل به آن خواهد پرداخت.

 

تکان های هولناک

«هنگامی که» (اذا) به واقعه ای در آینده اشاره دارد، از عبارت «لرزشش» (زلزالها) فهمیده می شود که لرزشی موردنظر است که متعلق به زمین است. گوئی در تقدیر زمین بوده. یعنی زمین هنگام آفرینش این تقدیر را داشته که روزی باید آن لرزش را داشته باشد. بخصوص اگر به جمله «لرزانده شود» (زلزلت) دقت نمائیم این عمد و اراده بیشتر درک میشود.  در هر حال با توجه به «خلاصه تفسیر سوره»، از مجموع «لرزانده شود» و «لرزشش را»، هولناکی آن روز آشکار است.

 

زمین

(ارض) در آیه 1 مفعول و در آیه 2 فاعل است، اما فعل مربوط به زمین یعنی «بیرون می کند» (اخرجت) در اثر آن لرزش است، و چیزهای «سنگین» (اثقال) که بیرون می دهد با توجه به کلمات دیگرِ موجود در قرآن (با مصدر «ث ق ل») مفهوم «زایش» دارد.

واقعه هولناک

آیه 3 و مجموع دو آیه قبل در جهت نشان دادن هولناکی آن واقعه است (لرزشش را – بیرون دادن اثقال)

انسانِ آن روز

«انسانِ» مورد بحث در آیه، در زمانی بعد از زمان ما زندگی می کند، و با توجه به مقایسه ما انسان های امروزی نسبت به انسان های قبل از ما، معلوم می شود آنها انسانهائی بسیار پیشرفته تر، متمدن تر، موفق تر، و قوی تر از ما می باشند، و اینکه آنها می گویند «چه اش شده؟» معلوم می شود چیزی دیده اند که انتظارش را نداشته اند و فراتر از علوم و قدرت و تمدن آنها بوده و این نیز (با توجه به «خلاصه تفسیر» سوره) نشان از هولناکی آن واقعه می دهد.

 

«گزارش» زمین

البته درباره اینکه زمین چه نوع گزارشی می تواند بدهد و به چه زبانی خواهد بود و به چه کسی گزارش خواهد داد و سئوالهائی از این نوع باید بگوئیم زمین همواره گـزارش هائی داده است.

 مثلاً از روی فسیل ها و امثال آن بشر توانسته به حوادث میلیونها سال قبل پی ببرد و نتایج قطعی علمی بگیرد (که مثلاً در پنج میلیون سال قبل فلان قاره روی زمین جابجا شده و یا فلان رشته کوه در فلان دوره بوجود آمده ، یا فلان نوع جانوران در فلان نقاط زندگی می کرده اند و به فلان علل منقرض شده اند و ...) خلاصه اینکه «گزارش»زمین می باید از این نوع گزارشات بوده باشد.

 

«وحی» پروردگارت

«وحی»ی که در آیه 5 به آن اشاره شده، یعنی اینکه خداوند قابلیت این گزارش دهی را در آن قرار داده است.

عبارت «پروردگار تو» (ربک) در مـقام دلـداری دادن به پیـامبر(ص) (و پیروانش) مـی باشد. به این معنی که در آن روز مهم و هولناک «پروردگار تو» مورد تکیه ات هست و نگران نباش. البته قبلا دیدیم که خداوند پروردگار همه اهل جهان است اما اختصاص دادن آن در این آیه به پیامبر(ص) تأکید بر صمیمیتی است که در آن هنگامِ هولناک، مورد تکیه و استفاده خواهد بود.

 

مختلف و متفرق

«در آن روز» (یومئذٍ) ناظر به پس از وقوع آن واقعه است، یعنی حالا دیگر قیامت اتفاق افتاده، و این آیه تا آخر سوره دارد وقایع قیامتی را شرح می دهد.

اینک دیگر صحبت از «انسان» (یعنی جنس انسان، نوع انسان، موجوداتی که بر دو پا راه می روند، موجوداتی شبیه ما) نیست بلکه صحبت از «مردم» (ناس) است. یعنی تعداد انبوهی از انسانها که در نقطه هایی گرد هم آمده اند.

«مختلف» بودن (اشتاتاً) انسانها در آن روز، آنهم، سبب هولناکی است.

 اینکه دیگر ارتباطات خانوادگی و قومی وقبیله ای، و نژادی و فرهنگی و طبقاتی قطع شده، تا «اعمال» خویش را ببینند و فرموده «اعمالشان» و نفرموده «تصویر اعمالشان» (مثلاً فیلم و زندگینامه و امثال آن) و نفرموده «شاخص های اعمالشان» (مثلاً کارنامه و صورتحساب و امثال آن) بلکه فرموده «اعمالشان» (یعنی خود اعمال آنها) و البته اینکه این چگونه خواهد بود، فعلاً که بشریت تصوری از آن ندارد و علم نوع بشر فعلاً به درک و توجیه و توضیح آن نرسیده است.

 

 

 

انجام می دهد و می بیند

«انجام می دهد» (یعمل) یعنی در این جهان انجام می دهد، و «خواهد دید» (یره) یعنی در آنروز خواهد دید.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

ای پیامبر! هنگامي که زمین با لرزشی شدید که در تقدیرش بوده لرزانده شود (1) و بارهاي سنگين خود را بیرون دهد (2) و انسان های آن روز از روی تعجب بگويند «چه اش شده؟» (3) آن روز زمین اخبارش را گزارش خواهد کرد (4) زيرا که پروردگارت به او وحي کرده (5) در آنروز مردم بطور گوناگون بيرون ميشوند تا اعمالشان به آنان نمايانده شود (6) پس، آنکس که به سنگيني ذره اي نيز عمل خير کرده باشد آنرا خواهد ديد (7) و نيز، آنکس که به اندازه ذره اي هم عمل شرّ کرده باشد آنرا خواهد ديد (8)